शब्द वेध

डांबरट हे शब्द कुठून आले असावेत?

ह्या धाग्यात आठ दहा दिवसांपूर्वी वेळणी आणि विदग्ध हे शब्द आले आहेत. त्यातली वेळणी म्हणजे ताटली. खास भात वेळण्यासाठी पातेल्यावर झाकण म्हणून वापरायची. वेळताना भाताची शिते निवळाबरोबर वाहून जाऊ नयेत म्हणून ती ताटली पातेल्यावर समान तऱ्हेने, मोठी फट न राहाता बसणे हे आवश्यक. म्हणून ती ताटली शक्यतो सपाट असणे, तिच्या कडा बाहेर वळलेल्या नसणे हेही आवश्यक. ह्या स्वरूपातल्या ताटलीला वेळणी म्हणत. भात वेळणे इतिहासजमा झाल्यावर वेळणी हा शब्द नावापुरताच उरला आहे.
'विदग्ध' हा शब्द भर्तृहरीच्या वैराग्यशतकातील एका सुप्रसिद्ध संस्कृत श्लोकामुळे अनेकांच्या परिचयाचा असतो.
" सा रम्या नगरी महान स नृपति: सामन्तचक्रं च तत्
पार्श्वे तस्य च सा विदग्धपरिषत् ताश्चंद्रबिंबानना:
उद्विक्त: स च राजपुत्रनिवहस्ते बन्दिनस्ता कथा:
सर्वं यस्य वशात् अगात् स्मृतिपथं कालाय तस्मै नम:

ऋतुपर्ण घोष हे विख्यात बंगाली दिग्दर्शक
नावाचा अर्थ सुस्पष्ट आहे फार सुंदर शब्द आहे अधिकचा संदर्भ म्हणजे हे प्राचीन अयोध्येच्या एका राजाचे नाव होते ( सर्वकर्मा चा मुलगा ) याच्याकडे नळ दमयंती तल्या नळाने ( की नल ) ने नोकरी केली होती.
Rutuparna was a master mathematician and profoundly skilled in dice Kali (Demon). Nala, as Bahuk (one with a hump) became a minister and later the charioteer in King Rituparna's court on the advice of the King of Snakes (Nagas) to learn from him the skills of dice.
कली हे ऋग्वेदकालीन जुगारींच्या जुगारातील टाकलेला सर्वात वाईट फासा या अर्थाने अंदाजे आहे.
अजुन डिटेल आठवत नाही एकेकाळी लक्षात होते आता विस्मरण झाले.

त्यानंतर अयोध्येचा राजा राम आला पण राम हा ही फारच साधा मिळमिळीत शब्द त्यापेक्षा हा
अभिराम सुंदर शब्द आहे.

अभिराम भडकमकर हे विख्यात मराठी दिग्दर्शक लेखक
अर्थ अत्यंत सुदर आकर्षक हा इथे एक उपयोग्

जीवन क्या है जीवन जिसमे रहे काम और केवल काम.
हमें भान भी हो न सके यह धरती है कितनी अभिराम.

सुन्दर बाला के नयनों के सब बाण अकारथ चले गये,
हम उसके पैरों की झांझर, न नृत्य कला से छले गये.

इतनी फुरसत कहां कि देखें उसके मुख की आकृतियां,
फूटेगी जिनसे मुसकाने, नयनों से झरेंगी फुलझड़ियाँ.

निर्धन है वह जीवन जिसमे रहे काम और केवल काम,
हमें भान भी हो न सके यह धरती है कितनी अभिराम.

‛डोंबल तुझं!’ असं मराठीत खूप लहानपणापासून ऐकत आलो आहे; पण नेमका इथं डोंबल कशाला उद्देशून आहे, ते मात्र कळत नव्हते. अन् आताही फारसे कळते असंही नाही. नंतर हळूहळू ते डोक्यासंदर्भातच असले पाहिजे असे नेणिवेच्या पातळीला तरी पुसटसे आकळायला लागले. पण अजूनही डोंबल म्हणजे नेमके काय, असा प्रश्न पडतोच. त्यासाठी काही शब्दकोश चाळून अर्थ बघितले. ते असे :

मराठी साहित्य व संस्कृती मंडळाच्या आणि दाते-कर्वे यांच्या ‛मराठी शब्दकोशा’त ‛डोंबल’ हा शब्द ‛
१. (निंदार्थी किंवा थट्टेने) डोके; डोकसे. २. सौम्य शिवी ’ असा दिलेला आहे.

या अर्थाला जोडूनच ‛वा. गो. आपटे’ यांच्या ‛विस्तारित शब्दरत्नाकर’ने-देखील ‛डोंबल’ म्हणजे ‛
डोके (तुच्छार्थी) ’ असं म्हटलंय. एवढंच नव्हे, तर ‛मोल्स्वर्थ शब्दकोशा’नुसार-ही ‛डोंबल’ हा शब्द ‛ डो(स)क्या ’संदर्भातच दाखवला आहे.

मात्र, ‛कृ. पा. कुलकर्णी’ यांच्या ‛मराठी व्युत्पत्ति कोशा’त ‛डोंबल’ म्हणजे ‛ पोट, ढुंगण, शरीर, डोके (शिवीप्रमाणे वापरतात.) ’ असे विविध अर्थ सांगितलेले दिसतात.

त्यामुळं इथं नेमका अर्थ कुठला हे अजूनही स्पष्ट होत नाही. निदान असं मानायला जागा आहे. मात्र, वाक्यार्थानुसार अर्थ कळूनही वळत नसल्याने एक वेगळीच गंमत तयार होते, हे मात्र खरे.

ता.क. - ‛प्र. न. जोशीं’चा ‛आदर्श मराठी शब्दकोश’ यासंदर्भात चाळायचा होता. पण तो तूर्त चाळायला मिळाला नाही. त्यामुळे किंचित हळहळ.

श्री विलास सारंग यांचा एक " आतंक " नावाने विलक्षण असा कथासंग्रह आहे. याच्या प्रस्तावनेत मला आतंक हा शब्द अस्सल मराठी आहे असे पहिल्यांदा कळले. याच्या प्रस्तावनेत या शब्दाविषयी " विलास सारंग" असे म्हणतात्

" या संग्रहातील शीर्षककथेला मुळात " टेररीस्ट" असे शीर्षक दिलेले होते. त्या कथेला... आणि म्हणुन संग्रहाला.......आता " आतंक" असे शीर्षक दिले आहे. "टेररीस्ट" या शब्दाला पर्याय म्हणुन " आतंकवादी" हा शब्द हिंदिमध्ये वापरला जातो. भाषासंकरा ची ज्यांना धास्ती वाटते त्यांना मी दिलासा देऊ इच्छितो की " आतंक" हा अस्सल मराठी शब्दही आहे. हा मुळ संस्कृत शब्द महाभारतात, रघुवंशात वगैरे वापरला गेला आहे. तसेच प्राचीन मराठीतही वापरला गेला आहे ( दाते- कर्वे यांच्या " महाराष्ट्र शब्दकोश " मध्ये तो सापडतो.)
"आतंक" या शब्दाच्या वेगवेगळ्या अर्थांमध्ये भयाकुल , चिंतीत मनोवस्था, " काहितरी अनिष्ट घडणार" ही आशंका, हा एक प्रमुख अर्थ आहे.
"ढोलाचा वा डमरुचा आवाज" असाही एक अर्थ आहे. तो मला विशेष लक्षणीय वाटतो. असा हा सुंदर, नादमय, अर्थवाही शब्द मराठी नाहीच असे वाटण्याइतपत दुर्लक्षित झालेला आहे. या संग्रहाचे शीर्षक म्हणुन वापरल्याने हा शब्द पुन्हा मराठीमध्ये चलनात येण्यास थोडाफार हातभार लागला तर मला आनंद होइल "

बाय द वे या पुस्तकाचे मुखपृष्ठ नितिन दादरावाला यांचे आहे जे रोचक आहे ते मिळाल्यास डकवतो

कोकणात आजोळी जायचो तेव्हा तिथे फुटकळ / सटरफटर काम करणार्‍याला -हा इसम "परचुटण" कामं करतो -असं म्हटलं जायचं. तसंच याची टोपी त्याला घालणार्‍या फसव्या माणसाला तो "मल्टिंग" करतो असं म्हणायचे.

Lost English - Words & Phrases that have vanished from our language- Chris Roberts. हे एक मजेदार पुस्तक आहे. यात चलनातुन बाद झालेल्या अनेक इंग्रजी शब्दांविषयी किंवा चलनात असलेले मात्र मुळ अर्थ वा एखादा प्रमुख अर्थ वापरातुन संपलेल्या शब्दांविषयी आहे. यात हा शब्द वाचला.
Sawbones हा शब्द डॉक्टर साठी वापरला जात असे. त्यातही स्पेसीफीक म्हणजे सर्जन साठी हा शब्द वापरला जात असे मात्र तो सध्या चलनातुन पुर्णपणे बाद झालेला आहे. Saw आणि Bones या दोन शब्दांच्या संयोगाने हा शब्द बनलेला होता. ऑर्थोपेडीक सर्जन च्या कामावरुन कदाचित हा शब्द बनला असावा असे अंदाजपंचे आपले मत. पुस्तकात तसे काही दिलेले नाही. संदर्भ म्हणुन पुस्तकात स्टारट्रेक मधल्या शिप वरील डॉक्टरला लिओनोर्ड बोन्स संबोधले जाण्याचा उल्लेख आहे. गुगलल्यावर या नावाचे एक संस्थळ सापडले ज्यात मुखपृष्ठावर Sawbones means precision hand craftsmanship असे दिलेले आढळले.
https://www.sawbones.com/

लुगडे हा शब्द कुठुन आला असावा?

एखाद्याचे/गोष्टीचे चीज होणे?

मुलीला, माहेरुन बोलावणे आल्याच्या प्रसंगाचे वर्णन करताना, भोंडल्यामध्ये हे गाणे ऐकलेले होतेच -

सासूबाई सासूबाई मला आले मूळ,
मला काय सांगतेस, बरीच की दिसतेस, सांग जा आपल्या सासऱ्याना सासऱ्याना,
मामंजी मामंजी मला आले मूळ,
मला काय सांगतेस, बरीच की दिसतेस, सांग जा आपल्या दीराला दीराला.
भावजी भावजी मला आले मूळ,
मला काय सांगतेस, बरीच की दिसतेस, सांग जा आपल्या नवऱ्याला नवऱ्याला.
पतीराज पतीतराज मला आले मूळ,
आणा फणी, घाला वेणी, जाऊ द्या राणी माहेरा माहेरा,
आणली फणी , घातली वेणी, गेली राणी माहेरा माहेरा

त्यामुळे मूळ याचा अर्थ बोलावणे/निमंत्रण असा असावा हे लक्षात आले होते. मध्यंतरी रामविजय वाचताना परत खात्री पटली. जनक राजाकडून विश्वामित्रांना, राम-लक्ष्मणाला सीतास्वयंवराचे आमंत्रण येते तेव्हा 'मूळ' हा शब्द येतो.

ताज्या बातमीनुसार इसरो ने नविन humanoid robot आपल्या गगनयान प्रकल्पासाठी बनवलेला आहे. या लेडी रोबोट चे नाव त्यांनी ठेवलेले आहे " व्योमित्रा"
हे सुंदर नाव जमलेले आहे.
व्योम चा अर्थ आकाश असा होतो आणि त्याची मित्र व्योमित्रा
व्योम चा चटकन आठवणारा मराठीतला वापर म्हणजे बालकवीच्या फुलराणी त ही ओळ

तो व्योमीच्या प्रेमदेवता – वार्यावरती फिरता फिरता
हळूच आल्या उतरुन खाली – फुलराणीसह करण्या केली
परस्परांना खुणवुनी नयनी – त्या वदल्या ही अमुची राणी

त्यांच्याच एका कवितेत " व्योमपटी जलदांची झाली दाटी " अशी ओळ येते कुठे ते नेमके आठवत नाही पण ही ओळ आहे.
दुसर उदाहरण म्हणजे फेमस बंगाली डिटेक्टीव्ह "व्योमकेश बक्षी " यातील व्योमकेश हे नाव शंकराचे आहे कारण का तर शंकराचे मोठे मोकळे केस आकाशत उडत असतात म्हणून असे केस असणारा व्योमकेश शंकर
अजुन एक शब्द आहे " व्योमचारी " त्याचा अर्थ पक्षी चिमणी जे आकाशात विहार करतात बाय द वे कवि ग्रेस यांनी पक्ष्यांना दिलेले एक सुंदर नाव आठवले
ते म्हणतात पक्षी म्हणजे " आभाळछंदाचे प्रवासी "

पाजी शब्दाचा उगम काय असावा?

टोळभैरव याही शब्दाचा उगम काय असावा?

काल परवा आदि शंकराचार्यांनी लिहीलेल्या शंकराच्या सुवर्णमालास्तुतीमधे एक अतिशय नादपूर्ण शब्द सापडला - झणुतकझिङ्किणुझणुतत्किटतकशब्दैर्नटसि

झणुतकझिङ्किणुझणुतत्किटतकशब्दैर्नटसि महानट भो
साम्ब सदाशिव शम्भो शङ्कर शरणं मे तव चरणयुगम् ॥
_______________
हे असे नादमय शब्द शंकराच्या स्तोत्रात खूपदा येतात. उदा - जसे रावणकृत शंकरस्तुती.

झकझोर हा एक मस्त शब्द आहे.
सारी कोमल संवेदनाएं झकझोर कर देनेवाला गाना!

झकझोर म्हणजे मला शिंपडलेला सडा, थेंब थेंब भिरकावत उमटवलेलं पेंटिंग असं काहीबाही आठवतं.