दलितांना शिक्षणापासून कुणी वंचित ठेवले होते.

एक असेच उपनयन वगैरे मानणारे कुटुंब होते. त्यांनी त्यांच्या मुलाचे नाव वेद ठेवले. वेद मोठा झाला. GRE देऊन अमेरिकेला गेला. तिकडे त्याला सगळे वेड म्हणू लागले.

एक कोरियन मित्र मला नेहमी विचारायचा, भारतीय लोकांची नावं आंग्लाळलेली का नसतात? त्याचं नाव जेसॉक आहे, पण तो त्याचं नाव जे असंच सांगायचा. 'न'बांमुळे माहितीत भर पडली.

मलाही आता अमेरिकेत राहून 'जे' म्हणायची एवढी सवय झाली आहे की आपल्या धनंजयला आणखी एका अमेरिकी मित्रासमोर मी जय नाही, जे म्हणते. 

ऑफिसात एक तरुण चिनी मुलगी आहे. तिचं नाव शिंगयांग. मी तिला चारचारदा विचारून घेतलं, मी तिच्या नावाचा उच्चार ठीकठाक करते का नाही ते. तिचं स्पेलिंग ती करते Xingyang. तिला बरेच भारतीय आणि अमेरिकी लोकही झिंगयांग म्हणतात. अमराठी भाषांमध्ये झिंग असा शब्द आहे का नाही, माहीत नाही. पण प्रयत्नही केला नसावा. शी जिनपिंगचं नावही या लोकांना माहीत असेल का नाही, कोण जाणे! 

आजच सकाळी सकाळी एका वाचकाचा फोन आला. पटाईत साहेब तुमच्या लेखावर प्रतिसाद देण्याएवजी असंबंध चर्चा सुरू आहे. मी उत्तर दिले तसे नाही, इथे लिहणारे आणि वाचणारे सर्व शिक्षित आहेत. अनेक उत्तम लेख इथे असतात. पण काय आहे, शिक्षित असले तरी अधिकान्श पुरोगामी त्यात ही प्रगतिशील आहेत. मेकाले शिक्षणाचे मानसिक गुलाम आहेत. सत्य पाहण्याची क्षमता विसरून गेले आहे. माझे लेखन सत्य वाटत असले तरी ते पचवू शकत नाही. त्यामुळे असे प्रतिसाद येतात. बाकी मी आपले काम करणार. प्रतिसाद देणारे आपले काम करणार. यातच खरी मजा आहे.

शूद्र-दलित बहुसंख्य (७५-८०%) होते. गुरुकुलांत ७२ शिल्पकला (लोहारकी, विणकरकी, सुतारकी, कुंभारकी, रंगकाम, चित्रकला, वास्तुशास्त्र, धातुकाम, हस्तिदंतकाम, रत्नकाम, वाद्यनिर्मिती, कृषी यंत्रे, जहाजबांधणी इ.) शिकवल्या जात होत्या, ज्यामुळे गावागावांत स्वावलंबी अर्थव्यवस्था होती.

शूद्र-दलित एकत्र करणे हीच लेखकाची खरी चलाखी आहे. जर केवळ दलित (अस्पृश्य) पाहिले तर त्यांचे प्रमाण किती कमी होते हे हीच आकडेवारी दाखवेल. परंपरेने लोहार-सुतारकाम वगैरे करणारे लोक हे मैला उपसणाऱ्या किंवा कसाई लोकांच्या तुलनेत आजही कुठे असतात हे आपले आपण तपासावे. 

असे लोक गुरुकुलांत आपापल्या जातिनिहाय व्यवसायांचे शिक्षण घेत असत म्हणजे सर्वांना सर्व शिक्षण इच्छेनुसार घेता येत होते असा निष्कर्ष कुणी काढायला गेला तर तो त्याच्या बुद्धीचा प्रश्न झाला. 

असो चालायचेच.

वैचारिक सामाजिक संशोधन करणारा लेख.
समाजात शूद्रांना स्थान नव्हते ही खरी परिस्थिती पण पौराणिक दाखले मात्र शोधून दाखवलेत. ( विरुद्ध होते तिकडे दुर्लक्ष केलेत.)
आता काय करायचं?

पटाईत काका हिंदू विरोधी असावेत.
वस्तुस्थिती अशी आहे की ब्रिटिश आणि मुघल पूर्व भारतात फक्त आर्यहिंदूब्राह्मण अस्तित्वात होते. दलित नावाचे काही अस्तित्वातच नव्हते.
हिंदू धर्माची बदनामी करण्यासाठी सारखे दलित दलित लिहितात पटाईत. हे पटाईत नावाचे गृहस्थ नक्कीच फुरोगामी आणि librandu असावेत.
त्यांचा निषेध

बाय द वे, रामकृष्ण यादव नावाच्या एका धंदेवाईक माणसाच्या आश्रमात तयार केलेले पवित्र तूप काल पुन्हा एकदा quality नॉर्म्स मध्ये नापास झाले अशी बातमी काल वाचली काल. अर्थातच ती. खोटी असणार ने नक्की.

यातील सर्व विदा तुम्ही आंतरजालावरून प्राप्तं केला आहे का?
तुमचे संस्कृत ज्ञान सुद्धा उच्च आहे .. भरपूर श्लोक अर्थासह दिले आहेत त्यामूळे लेख वाचायला चांगले वाटते आहे.

प्राचीन काळात जातीसंकर चालत असे हे खरे. वेद व्यास यांची माता कोळी जातीची असली तरी पिता ब्राम्हण ऋषी होते. प्रथेनुसार पुत्राला पित्याची जाती प्राप्तं झाली असणार. विश्वामित्र जन्माने शूद्र नव्हे तर क्षत्रीय होते असे वाचल्याचे स्मरते. तपश्चर्या करून त्यांनी महर्षीपद प्राप्तं केले होते. वाल्मिकी ॠषी हे कोळी (आणि वाटमारी करणारे ) होते आणि रामनामाचा जप केल्याने शुद्ध झाले अशी कथा वाचली आहे .. हे एक कोडेच आहे. वाल्मिकी ऋषींनी रामायणाची रचना केली त्यावेळेस महागणपतीने लेखनिकाची भूमिका निभावली होती अशीही कथा आहे.

शूद्र, विद्या प्राप्तं झाल्याने ब्राम्हण होतो असे लिहिले आहे ... म्हणजे ब्राम्हणाचा दर्जा शूद्रांपेक्षा उच्च्च होता असा अर्थ होतो ना? म्हणजे समानता नाहीच. त्याचाच अर्थ असा होउ शकेल की विद्याध्ययन न केल्यास शूद्रगती प्राप्तं होईल.
आजकाल मुलांना सांगतात ना, की आभ्यास केलास तर साहेब होशील नाहीतर खर्डेघाशी आहेच .. तसेच काही असेल का?

लंकेचा राजा रावणाचे पिता देखिल ब्राम्हण ॠषी आणि आई दैत्यकुळातील होती आणि. आपण ज्यांना पंचकन्या म्हणून पूजतो त्यातील आहिल्या हीच एकमेव ॠषी पत्नी म्हणजे ब्राम्हण आहे. द्रौपदी राजकन्या, क्षत्रीय (पण यज्ञातून उत्पन्न झालेली .. म्हणजे कोण समजायची?) सीता जमिन नांगरताना मातीखाली पुरलेल्या एका पेटीमधे सापडली, पण राजाला सापडली म्हणून राजकन्या, तारा ही (बहुतेक) वाली आणि सुग्रीव दोघांचीही पत्नी आणि मंदोदरी ही दैत्यराज रावणाची पत्नी पण तिची माता अप्सरा होती असा उल्लेख आहे. याचाच अर्थ वडिल/पिता (ते जन्मदाते असोत किंवा दत्तक घेणारे ) ज्या जातीचे असतील ती जात त्यांच्या आपत्यास प्राप्तं होत असावी. पूर्वीचा एक प्रघात वाचलेला आठवतो - पुरूषांना निम्नं जातीच्या स्त्रीबरोबर विवाह करणे मान्यं होते. विवाहापश्चात ती स्त्री पतीच्या जातीची गणली जात असे, परंतु स्त्रिया निम्नं जातीच्या घराण्यामधे विवाह करीत नसत कारण तसे केल्याने तिला तिच्या उच्चं जातीचा त्याग करावा लागत असे, तिला आणि तिच्या संततीला नीच जाती स्वीकारावी लागत असे.

वेदांमधे श्लोक आहे की विद्या प्राप्तं केलेला शूद्रं ब्राम्हण होतो (तुम्हीच ते लिहिलेले आहे, मी काही वेद वाचलेले नाहीत) म्हणून तुम्ही असा निष्कर्ष काढला आहे का की शूद्रांना विद्द्याध्ययनाचे अधिकार होते? पण तसे सरसकट नसावे आणि तुम्ही लिहीली तितकी मोठ्या संख्येने गुरूकुले अस्तित्वात होती का? कारण प्राचिन काळी सामाजव्यवस्थाच अशी होती की सरसकट सर्वजण शिक्षण (लेखन वाचन इत्यादी) घेत नसत. प्रत्येकाचा पिढीजात व्यवसाय असे आणि तेच शिक्षण त्यांना मिळत असे, जसे चांभाराचा मुलगा पादत्राणे तयार करणार, दुरुस्त करणार, तो गुरूकुलामधे जाऊन वेद का वाचेल?

-- तुम्ही ७२ कला की कौशल्ये असे काही लिहिले आहे .. ते काय आहे? मी १४ विद्या आणि ६४ कला आहेत असे वाचले आहे.

स्त्रिया विद्याध्ययन करीत नसत हे सत्य आहेत.. काही स्त्रिया उदा. गार्गी, मैत्रेयी किंवा काही ऋषीपत्नी या विद्वान होत्या पण त्या अपवाद आहेत असे मला वाटते आणि अपवादाने नियमच सिद्ध होतो. विद्वान स्त्रियांची उदाहरणे इतकी नगण्य आहेत , अगदी सर्वसामान्यच नव्हे तर राजघराण्यातील स्त्रियांनी देखिल विद्या प्राप्तं केल्याचे उल्लेख नाहीत. कैकई युद्धसमयी दशरथ राजाच्या रथाचे सारथ्य करीत होती अशी कथा आहे. पण ते एकमेव उदाहरण आहे .. त्यावरून परिस्थिती लक्षात यावी.

ब्रिटीशांच्या काळातील रमाबाई रानडे यांचे उदाहरण माहिती असेल. त्यांचे वडिल आणि ज्येष्ठ बंधु संस्कृत पंडित होते. त्यांनी रमाबाईंना शिक्षण दिले होते. परंतु एका स्त्रीला देवभाषा शिकवली म्हणून त्यांना समाजाचा रोष पत्करावा लागला होता. पतीनिधनानंतर रमाबाईंनी केशवपन केले नाही आणि त्या संस्कृत भाषेत प्रवचने करीत असत म्हणून त्यांच्यावर बहिष्कार घातला गेला, इतका छळ केला की त्यांनी हिंदू धर्माचा त्याग करून ख्रिश्चन धर्म स्वीकारला. हा सत्य इतिहास आहे .. पुण्यातील स्.प. महाविद्यालयामधे लेडी रमाबाई हॉल आहे.

माझ्या अल्पज्ञानाच्या आधारावर मी लिहिले आहे. तुमच्यासारखा वेद आणि इतर संस्कृत ग्रंथांचा व्यासंग नाही माझा.

शूद्रजन्म झालेलाही विद्वान होऊ शकतो, कारण विद्या सर्व विश्वात संनाद करते (सर्वांना उपलब्ध आहे).

आमच्या अमेरिकेत, निदान एकदोन पिढ्यांपूर्वीपर्यंत तरी, ‘कोणीही मोठा होऊन अध्यक्ष होऊ शकतो’ (‘Anyone can grow up to be President’) असे प्रत्येक शाळकरी मुलाच्या मनावर बिंबविले जात असे.

असली लोकप्रिय मिथके, मला वाटते, प्रत्येक समाजात असतात. त्यांचा ground realitiesशी फारसा संबंध नसतो. चालायचेच.

जन्माने सर्व शूद्र असतात म्हणजे जन्माने कोणीही ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य नसतो; सर्वजण सामान्य मानव म्हणून जन्म घेतात.

”We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal, that they are endowed by their Creator with certain unalienable Rights, that among these are Life, Liberty and the pursuit of Happiness.”

(अमेरिकन स्वातंत्र्याच्या उद्घोषणेतून उद्धृत. भले या उद्घोषणेखाली स्वाक्षरी करणाऱ्यांपैकी अनेकजण कृष्णवर्णीय गुलामांचे मालक होते, ही बाब अलाहिदा. झालेच तर, अमेरिकेत गुलामगिरीची प्रथा अधिकृतरीत्या बंद होण्याकरिता प्रस्तुत उद्घोषणेनंतर जवळजवळ नव्वद वर्षे तथा एक यादवीयुद्ध उलटावे लागले, याकडेही काणाडोळा करायचा. आणि, अमेरिकेत कृष्णवर्णीयांना तथा मूलनिवासींना कायद्यासमोर समान वागणूक मिळते, असे आजही म्हणवत नाही.)

(फार कशाला, अमेरिकेने ज्या ब्रिटिश साम्राज्यापासून स्वातंत्र्य मिळविले, त्या ब्रिटिश साम्राज्यातसुद्धा गुलामगिरीची प्रथा कायद्याने अमेरिकेच्या कितीतरी वर्षे अगोदर बंद झाली. भले त्यानंतरसुद्धा अनेक दशके वसाहतींना मिळणारी वागणूक तशीच राहिली, तरीही.)

बरे, तर, देशोदेशीच्या लोकप्रिय मिथकांबद्दल काय बरे म्हणत होतो मी?

तर मग, ही सगळी क्वोटे-अनक्वोटे फेकून नक्की कोणाला गंडवू पाहात आहात, राव? पु.लं.नीच कोठेतरी म्हटल्याप्रमाणे, (नेमके शब्द नाहीत, परंतु) ही सगळी बोधवाक्ये म्हणजे केवळ इतरांनी त्यातून बोध घ्यावा, याकरिता असतात. अर्थात, त्यांना गंभीरपणे घ्यायचे नसते. आणि, त्यांना फेस व्हॅल्यूवर (आणि त्यातसुद्धा, कशाचातरी दाखला म्हणून) जर घेऊ लागलात, तर तुमच्यासारखे येडे तुम्हीच. (म्हणजे, असे पु.ल. नाही म्हणाले. मी म्हणतोय. परंतु, तरीही.)

(ते भारताचे बोधवाक्य नाही काय, ‘सत्यमेव जयते’? म्हणजे काय भारतात सर्व व्यवहार सत्याने होतात, सचोटीने होतात, असा निष्कर्ष त्यातून काढायचा काय?)

(फार कशाला, साक्षात भगवान श्रीकृष्ण म्हणून गेलेत, ‘यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत। अभ्युत्थानं अधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम्॥ परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्। धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे॥’ म्हणून. झालेच तर, तिकडे तो येशू ख्रिस्तसुद्धा बजावून सांगून गेलाय, ‘अगली बार आऊँगा, तो, याद रखना, देख लूँगा एक एक को।’ म्हणून. आता, या वचनांना फेस व्हॅल्यूवर घेऊन या दोन विभूतींच्या परत येण्याची वाट जर पाहात बसाल, तर, जगाच्या अंतापर्यंत वाटच पाहात बसाल, महाराजा, आहात कोठे! आणि, साक्षात देवाच्या नि देवदूताच्या वचनांची जेथे ही कथा, तेथे निव्वळ मर्त्य मानवांच्या वचनांचे काय घेऊन बसलात! (त्यांना कितीसे गंभीरपणे घ्यायचे?))

बाकी, पूर्वीच्या काळात सर्रास कोणीही काहीही होऊ शकत असे, याचा दाखला म्हणून वाल्मीकिपासून ते सत्यकाम जाबालिपर्यंत नि चंद्रगुप्त मौर्यापासून ते पुष्यमित्र शुंगापर्यंत बरीच वेडीवाकडी नावे फेकलीत. ठीक आहे, त्या संदर्भात कोठलीही शंका मी उपस्थित करणार नाही. परंतु, मला एक गोष्ट सांगा. श्रीमती इंदिरा गांधी यांना आपण ‘भारताच्या पहिल्या महिला पंतप्रधान’ म्हणून आजही ओळखतो. तसे श्री. जवाहरलाल नेहरू यांना ‘भारताचे पहिले पुरुष पंतप्रधान’ म्हणून ओळखतो का? भारतात (किंवा जगात) महिला जर सर्रास पंतप्रधान होत असत्या, तर आजमितीस श्रीमती गांधी या आपल्याला (जर लक्षात राहिल्या असत्याच, तर) केवळ ‘भारताच्या एक अत्यंत कार्यक्षम आणि/किंवा अत्यंत भ्रष्ट (Take your pick!) पंतप्रधान’ म्हणून लक्षात राहिल्या नसत्या काय?

किंबहुना, श्रीमती गांधी या भारताच्या पंतप्रधान झाल्या, ही बाब अनेकदा ‘म्हणजे भारतात महिला पंतप्रधान बनू शकतात’, अशा अर्थाने (अभिमानाने) सादर केली जाते. परंतु, नीट पाहायला गेले असता, ही बाब आपल्याला अशा अर्थाने सादर करावीशी वाटते (अथवा, अशा अर्थाने सादर करायला लक्षात राहाते किंवा सुचतेसुद्धा), ही गोष्टच मुळात भारतात (किंवा जगात) महिला सर्रास पंतप्रधान बनत नाहीत, हे अधोरेखित करीत नाही काय? (फार कशाला, श्रीमती गांधींनंतर भारतात आणखी अशा किती महिला पंतप्रधान झाल्या? मला तरी एकही आठवत नाही. (आणि, ‘मला आठवत नाहीत’ याचा अर्थ ‘म्हणजे पुष्कळ झाल्या असाव्यात’ असा घेता येईल, याबाबत (निदान प्रस्तुत संदर्भात तरी) साशंक आहे.))

तीच कथा गार्गी, मैत्रेयी, आणि कंपनीच्या बाबतीत. या विदुषींच्या विद्वत्तेबद्दल प्रश्नचिन्ह उभे करण्याचा अर्थातच कोठल्याही प्रकारे इरादा नाही. परंतु, ‘पूर्वीच्या काळी स्त्रिया सर्रास शिकून पंडिता बनत असत’ या दाव्याच्या पुष्ट्यर्थ आज इतक्या शतकांनंतर आपल्याला ही (किंवा फार फार तर हातांच्या बोटांवर मोजता येण्याइतकी आणखीही थोडी) ठराविक नावे लक्षात येतात, हे खरे तर या सर्व rarest of rare cases असण्याचे द्योतक ठरू नये काय? (त्या काळात स्त्रिया खरोखरच जर घाऊक भावात उच्चशिक्षित होत असत्या, तर आजमितीस इतक्या शतकांनंतर त्यांपैकी एकीचेही नाव कोणास कशास झक मारावयास लक्षात राहिले असते?)

म्हणजे मग, त्या काळाबद्दल नक्की कशाचा अभिमान बाळगू पाहातो आहोत आपण? ते आपले आपल्याला तरी स्पष्ट आहे का? आणि, त्याबद्दल आपण प्रामाणिक राहाणार आहोत का? निदान स्वतःशी तरी?

आणि आता, आमचे अमेरिकान्योक्त्याख्यान मूळ पदावर आणायचे म्हटले, तर, ओबामा जेव्हा अध्यक्ष म्हणून सर्वप्रथम निवडून आले, तेव्हा (माझ्यासकट) अनेकांना ‘येस्स्स्स्स्स्!’ वगैरे झाले होते. (ओबामा हा, his failures notwithstanding, अत्यंत भला मनुष्य होता, असे मी आजदेखील म्हणेन. परंतु, ते एक असो.) परंतु, हा खरे तर अमेरिकेचा ‘मोठा होऊन कोणीही अध्यक्ष बनू शकतो’-क्षण नव्हता. किंबहुना, फार फार तर त्याला केवळ अमेरिकेचा ‘आजवर तिच्यामारी कृष्णवर्णीय अध्यक्ष कधी झाला नव्हता’-क्षण, इतकेच म्हणता येईल. त्यानंतर विविध राजकीय गोटांतून येत गेलेल्या (आणि काही अंशी आजही येणाऱ्या) प्रतिक्रिया हे पुरेसे स्पष्ट करतात. अमेरिकेत वर्णभेदाचे उच्चाटन वगैरे झालेले नसून, तो आजही समाजात (आणि राजकारणात) खोलवर रुजलेला आहे, हे (म्हटले तर) उघड गुपित ओबामांच्या निवडून येण्यामुळे धडधडीत उघड्यावर आले, इतकेच.

(अतिअवांतर: श्री. बाबू जगजीवनराम यांनी कधीतरी एकदा ‘इस कंबख़्त मुल्क़ में चमार कभी प्राइम मिनिस्टर नहीं हो सकता है’ अशा अर्थाचे विधान केल्याचे म्हटले जाते, ते या निमित्ताने उगाच आठवून गेले. (जाणकारांनी या विधानामागचा राजकीय संदर्भ ठाऊक असल्यास अवश्य पुरवावा.))

असो चालायचेच.

अरे विवेक काय चुत्या आहेस का काय ? तुझ्या बा ने तुझं लग्न कोणाशी लावलं हे सांग आधी आणि तुझ्या आजीची जात सांग आधी मग ये ही पालथी चोळटाचोळट करायला. annihilation of caste हे बाबासाहेबांचं एकच पुस्तक वाच मग कळेल काय प्रकार चालू होता भारतात. तीन संस्कृत श्लोकांच्या अगरबत्त्या लेखाच्या बोच्यात खोचल्या म्हणजे त्या गुवट लेखातून सुवास येईल असं वाटतं का भडव्या तुला.

आरे कडू. मला जे सांगून राह्यला तेच तू स्वतः करून बघ ना. इथे ग्यान चोदत राहशील तर गांडीखालचा अंधार कसा दिसल तुला.

ॲडम सैराट प्रतिक्रियावर कारवाई करा. अश्लील भाषा वापरली आहे.

पुर्वीचं सगळं चान चान होतं म्हणणारे आणि मनुस्मुतीचे दहन करणारे या दोघांनाही मनोरंजन मुल्याच्या बाबतीत मी १०० पै़की ११० गुण देतो.

आज डॉ. आंबेडकरांचा महापरिनिर्वाण दिन. दलितांसाठी त्यांना किती काम करावं लागलं (आणि तरीही चिकार बाकी आहे); याची संगती लावायची तर पटाईतकाकांचा भोंदूपणा सहज सिद्ध होतो.