अडगळीत गेलेल्या वस्तु आणि शब्द.

अखंड सौभाग्यवती वज्रचूडेमंडीत अमुक अमुक हा शब्द कालच शशी भागवत यांच्या पुस्तकात वाचला.
___
अदमुरे दही , निरसे दूध हे शब्द १००% अजुनही वापरात आहेत.
अन अय्या-इश्श्य हे शब्दही अजुनही वापरात आहेत. पैकी "अय्या" हा तर १००% नीट वापरात आहे. "इश्श्य" इतका जुना शब्द उघड म्हणायची आता थोडी लाज वाटते पण मनात म्हटला जातो ;)
___
निगरगट्ट व कोडगे हे शब्द मोठे झाल्यापासून ऐकले नाहीत ;)
चहाटळ, उलुसं, अष्ट्गंध, कळशी हे शब्दही तसेच, फारसे न वापरातले.
____

गट १: पॉकेटवॉच, अ‍ॅटलस/हीरो सारखी साधी काळी बिनगियरची सायकल, सायकलच्या पॅडलमध्ये पायजमा/धोतर अडकू नये म्हणून मिळणार्‍याला त्या क्लिपा, पोलिसांच्या त्या पोटरीवर बांधायच्या पट्ट्या
गट २: पाटा-वरवंटा, खल-बत्ता, अडकित्ता
गट ३: बाराबंदी, पगडी, धोतरावर कोट घालायचा झाल्यास त्या कोटाच्या आतमध्ये घालायचे ते डगले, मलमलीची पैरण
गट ४: टांगे, पंगत, लहान मुलांचे बोरन्हाण, बायकांचे वाडी भरणे
गट ५: ढब्बू पैसा, चांदीचा रुपाया (ह्याला रुपया न म्हणता रुपाया असेच म्हणत असत!)

अजून काही गोष्टी आठवल्या, जसे Mimeograph (Cyclostyling) machine, qwerty टाइपरायटर आणि शॉर्टहँड डिक्टेशन घेणारे टायपिस्ट, कार्बन कॉपी (qwerty कीबोर्ड आणि एमेलमधील CC आणि BCC च्या अवतारामध्ये ते अजून जिवंत आहेत).

अशी जंत्री करून ठेवणीतले शब्द एकत्र आणल्याबद्दल धन्यवाद.

'जानवे' हा शब्द चांगलाच अस्तित्व राखून आहे पण 'जानवे' या वस्तूचा वापर मात्र कमी कमी होतो आहे. तसाच 'मंगळसूत्र' हा शब्दही, साहित्यात दणकून पण प्रत्यक्षात कमीकमी.
पन्नाससाठ वर्षांपूर्वीची घरोघरच्या 'सांक्शी'त सापडणारी घरगुती पाळे/कांडे/बिया आज नाहीत. उदा. बेहडा, हरडा, बाळहरडी, मायफळ, कोष्ठकोलंजन, मुरुडशेंग, पिंपळी, सूतशेखरादि मात्रा, आंबेहळद, वेखंड, काटेकुंवर(कोरफड)
रिठे, शिकेकाई, गवलाकचरा, नागरमोथा, बावची, माका, ब्राह्मी.
अनेक भाज्या- केणी, कुरडू, अगस्ता, शेवग्याचा पाला, कोरळा, चंदन बटवा, भारंगी,अगदी करडई मोहरीसुद्धा.
ट्रान्झिस्टर रेडिओ, ट्रामगाड्या(मुंबईत), अँबॅसॅडर गाड्या, घरगुती डेस्क्टॉप् कंप्यूटर,वी.सी.आर्, टेप-रेकॉर्डर-प्लेयर, रेडिओग्रॅम, डिस्क्स, कॅसेट्स, पिवळ्या प्रकाशाचे बल्ब्ज़, पोर्सेलीन स्विचेस,
आणि, ग्रामीण भागात गेली काही वर्षे घराजवळ संडास बांधण्याच्या पद्धतीमुळे- मोठीमोठी बादलीसदृश टमरेले.
आदिवासी भागात बांबूची इरली,(आता प्लास्टिकचे खोपे) कणग्या, चकमक, शहरात सुपे, रोवळ्या, रव्या ( ब्लेंडर-मिक्सरमुळे), कोयते, विळे-विळ्या.
रानात कुर्‍हाडी,(मोठी झाडे यांत्रिक करवतीने कापतात, इंधनासाठी झाडे-झुडुपे वापरण्याचे प्रमाण कमी कमी होते आहे.)
शेतात मोट, रहाट, लाठ, या संबंधातले कितीतरी शब्द,
दिवल्या, चिमण्या, चूड, पलिते, मशाली. चूल, शेकोटी, कोलीत, किटाळे, विस्तव, अंगारे, निखारे, शेणी, गोवर्‍या, मशेरी.... बाभळीचे दातून, कडुलिंबाची टहाळी..

असे बरेचसे शब्द आहेत की ज्यांचे अर्थच बदलले आहेत.
पूर्वी घड्याळात तासाचे टोले दिले जायचे. ज्या पितळेच्या गोलाकार जाड थाळीवर हे टोले दिले जायचे त्या थाळीला तास म्हणत.
हे "तास " कधीच इतिहास जमा झालेत. पण अजूनही आपण किती तास झाले किंवा कोणतीच घड्याळे सध्या वेळ वाजवून दाखवत नसली तरीही आपण किती वाजले असेच म्हणतो

असाही एक धागा असावा की ज्यामध्ये गेल्या पन्नाससाठ वर्षांत वापरात आलेल्या वस्तू,रीतिरिवाज आणि आनुषंगिक शब्द यांची जंत्री असावी. उदा. बटाट/टा/टेवडा,'बर्मग्ठिव्का, तर्मग्ठिव्तो' वगैरे.
यात खूप मजा आहे. परवा एका बाईंकडून फुड्प्रोसेसरसाठी फुडप्रोसीजर शब्द ऐकला. एक आधुनिक पेहेरावातली तरुण मुलगी महागड्या सेल्-फोनवर मोठमोठ्याने बहिणीशी बोलताना वहिनीला शिव्या देत होती-' तिला काहीही सांगू नकोस. ती अगदी अकौंटंट नाही'.(अकाउंटेबल म्हणायचे असावे.)

आता अखिल-मराठी-संकेस्थळसदस्यांनी या सार्‍या शब्दांचे आयडी धारण करून हा अस्तंगत होत चाललेला ठेवा पुन्हा वापरात आणावा/जतन करावा ऐसे ईप्सित.
उदा. 'ऐसी..'वरील माननीय सदस्य 'आडकित्ता' यांचा कित्ता गिरवावा. त्यांनी एकाच आयडीतून आड, कित्ता आणि आडकित्ता या तीन वस्तुरचनांचा वेध घेतला आहे. :)

पाउंड, स्टोन, हंड्रेडवेट ही इंग्रजी वजनी मापे.

पौण्ड यूएसएत जिवंत आहे हो, नव्हे चांगला लाथा घालतोय, थ्राइवतोय! (यूएसए आहे, तोवर पौण्डाला काय धाड भरलीय? यूएसएत व्यवहारात ज्या दिवशी मेट्रिक/एसआय पद्धत रुळेल, त्या दिवशी जगबुडी होईल, असे नोस्त्रोदामसने लिहून ठेवल्याचे जर आढळत नसेल, तर ते केवळ ती पाने पानशेतच्या पुरात वाहून गेल्याने, असे खुशाल समजावे!)

गज, फर्लांग, कोस, वीत, हात ही लांबीची मापे.

यूएसएत मैल जिवंत आहे, परंतु फर्लाङ्ग समजत नाही ('वन-एट्थ (ऑफ अ) माइल' म्हणून सांगावे लागते), हे एक आश्चर्य आहे.

१.

गट २ वापरातील घरगुती वस्तु - स्वयंपाकघरातील अनेक भांडी (तांबे-पितळ्याची भांडी, वाटी, गडू, फुलपात्र, तांब्या, प्रवासासाठी फिरकीचा तांब्या, घागर, गुंड, आंघोळीचा बंब, तामली, सट, सतेले, ओघराळे, कावळा, बसायचे फुल्यांचे पाट, चौरंग, पूजेच्या वस्तु (पळी, ताम्हन, अडणीवरचा शंख, सहाण आणि गंधाचे खोड, रक्तचंदनाचे खोड, गंगेच्या पाण्याचे भांडे, पंचामृतस्नानाचे पंचपाळे, मुकटा.)

पैकी सट, सतेले, पळी, ताम्हन, सहाण, गंगेच्या पाण्याचे भांडे वगैरे अजूनही बर्‍याच घरात सापडतात. लग्न झाल्यावर मुलगी सासरी जाताना तिच्या सोबत सहाण द्यायची पद्धत आहे. ज्या घरात अजूनही पूजा होते/गणपती बसतात/नवरात्र बसतात तिथे पूजेची उपरोल्लेखित भांडी असतातच असतात.

२. अंग पुसण्याचे पंचे - अजूनही फेयरली कॉमन

३.

लिप्ताचा स्वैपाक, धान्यफराळ, ऋषीचा स्वैपाक, निरसे दूध, अदमुरे दही, तीसतीन ब्राह्मण, अय्या-इश्श' अशा प्रकारचे विशेषतः बायकांच्या तोंडातील शब्द.

निरसे दूध, अदमुरे दही वगैरे अजूनही वापरात.

४.

चि.सौ.कां. इत्यादि, पानसुपारीचे समारंभ, सवाष्ण, मुंजा मुलगा जेवण्यास बोलावणे, गणपतीमध्ये आवाज चढवून म्हणायचे देवे

लग्नपत्रिका, इतर निमंत्रण पत्रिकांवर चि.सौ.कां., पानसुपारी वगैरे अजूनही अस्तित्वात आहे. पुनश्च, ज्या घरांत गौरी-गणपती/नवरात्र बसते त्या घरांत सवाष्ण-ब्राह्मण, मुंजा मुलगा इत्यादी अजूनही बोलावले जातात.

ही आमची थोडी रिक्षा. (रिक्षा फिरवणे = जाहिरात करणे असा त्या संस्थळावरचा प्रचलित शब्दप्रयोग आहे)
इथे यूट्यूबचे व्हिडू एम्बेड करता येतील हे विसरलोच होतो. तेव्हा हे↓ पहा:

वर पावभाजीवर बरेच लिहिले आहे. त्यात थोडी भर.
सत्तर-ऐंशीच्या दशकात एका नातेवाईकांकडे गेट-टुगेदर होते तेव्हा जेवणाऐवजी चाट आणि पावभाजीचे स्टॉल्स ठेवले होते आणि हे काय वेगळे म्हणून पावभाजीकडे गर्दी होती. लोक पावभाजीवरच बोलत होते. आणि शेअरबाजारात (दलाल स्ट्रीट्वर) फारच छान पाव भाजी मिळते असेही रेकमेंडेशन होते. त्याच सुमारास मुलांच्या वाढदिवसाच्या पार्टीला एका काकूंनी पावभाजी ठेवली तेव्हा घरात थोड्या असूयेने 'काय तरी नवे काढतात झाले. त्याला ना चव ना ढव. एकाने केले म्हणून दुसर्‍याने केले' अशी टीकाही झालेली आठवते. त्याआधी गुजराती शेजार्‍यांकडे बनलेला 'भाजीपांव' आमच्या घरी आला होता.
बादशाह मसाला-पाकिटावर' भाजीपाव मसाला' असेच लिहिलेले असते.
'सरदार'ची पावभाजी आवडत नाही. लोण्याचा गोळा जवळजवळ पावाएव्हढाच मोठा असतो. तोंड अगदी तुपट तुपट होऊन जाते. बटर कम म्हटले तरी 'इतना तो डालनाही पडेगा, नही तो टेस्ट नही आयेगा' अशी बोळवण केली जाते.

बोरनहाण होते अजूनही आणि भोंडलापण.

कॉपिइंग पेन्सिल (मराठीत कॉपिन पेन्सिल) हा पदार्थही लुप्त झाला.

गंजीफा हा खेळ कोणी खेळलय का कधी?

पाव भाजी वरून आठवल बरेच जण भाजी पाव, पाव वडाही बोलतात.

चाळी गेल्यापासून लगोरी हा खेळ संपलाच. गोट्या खेळत खेळत लांब जाणे हा पण प्रकार संपल्यात जमा आहे. जुना दोरीने खेळायचा भोवरा पण निदान शहरातून तरी अस्तंग झालाय. पण त्याच भोवऱ्याची जागा हल्ली रंगीत आकर्षक अश्या चावीने फिरवायच्या भोवऱ्यानी घेतली आहे.

मामंजी, सासूबाई, वन्सं, भावजी, जाऊबाई हे शब्दहि वापरातून जवळजवळ हद्दपार झाले आहेत काय?