मराठीपणा : एक समस्या

. म्हणजे महाराष्ट्र मध्ये मराठी भाषा मोडी लिपीत तेव्हा लिहली जात होती.

तेव्हा (आणि त्यापूर्वीही) महाराष्ट्रात (/मराठीभाषक प्रदेशात) मराठी भाषा ही मोडी आणि बाळबोध (देवनागरी?) अशा दोन्हीं लिप्यांतून लिहिली जात असे, असे ऐकिवात आहे. (चूभूद्याघ्या.)

(हं, कोठली लिपी कोठल्या प्रयोजनाकरिता वापरावी, याबद्दल काही संकेत होते, बहुधा. परंतु, दोन्हीं लिप्या समाजात एकसमयावच्छेदेकरून प्रचलित असाव्यात.)

(सांगण्याचा मतलब, देवनागरी ही काही मराठीवर नव्याने लादलेली लिपी नसावी.)

(किंबहुना, माझी समजूत जर चुकीची नसेल, तर, मोडी लिपी ही हात फारसा न उचलता चटाचट लिहिता येण्याच्या सोयीकरिता बनविलेली एका प्रकारची शॉर्टहँड (खरे तर शॉर्टहँड म्हणण्यापेक्षासुद्धा कर्सिव) होती. त्यामुळे, लिखाणाशी मोठ्या प्रमाणात जेथे संबंध येत असे, अशा व्यवसायांत (नि गोटांत) ही लिपी अधिक प्रचलित असावी. (म्हणूनच कायदेशीर दस्तऐवज, झालेच तर पोथ्या, वगैरे मोडीत असावेत.) इतर ठिकाणी बाळबोध लिपीला (देवनागरीला) प्रत्यवाय नसावा.)

(आणि, हा फेनोमेनॉन मराठीपुरताच मर्यादित नसावा. माझ्या कल्पनेप्रमाणे, उत्तरेतसुद्धा, (हिंदी, मैथिली वगैरे भाषांकरिता) सामान्य वापराकरिता देवनागरी तर विशेष लिखापढी करणाऱ्या गोटांतून (सोयीकरिता) कैथी (कायस्थी?) अशा दोन लिप्या एकसमयावच्छेदेकरून प्रचलित असणे, हा प्रकार होताच. (चूभूद्याघ्या.))

तशीच आज पण मराठी मोडी लिपी मध्ये लिहली जात असती तर हिंदी नी महाराष्ट्र मध्ये घूस खोरी केलीच नसती.

(मोडी लिपीचे (शिक्षणातून) संपूर्ण उच्चाटन हे मलाही फारसे पटलेले नाही, परंतु) आपले हे वरील लॉजिक अजब आहे.

म्हणजे, भाषा वा लिपी ही ती वापरणाऱ्यांच्या सोयीसाठी म्हणून असावी, की ‘बाहेरच्या’ लोकांपासून प्रतिकाराकरिता? (मग भले वापरणाऱ्यांची सोय-गैरसोय खड्ड्यात गेली, तरी चालेल?)

मुळात मोडी लिपीचे शिक्षणातून जेव्हा उच्चाटन केले गेले, तेव्हा मोडी लिपी ही तशीही व्यवहारात (असलीच, तर) अत्यंत मर्यादित वापरात होती. मग केवळ तेवढ्याकरिता आणखी एक लिपी शिकायचे ओझे विद्यार्थ्यांवर कशाला, म्हणून, तथा व्यवहारातसुद्धा सुसूत्रीकरण आणण्यासाठी, सर्वांनीच सर्वच व्यवहारांत (अगोदरच सर्वाधिक प्रचलित असलेली) बाळबोध (अर्थात देवनागरी) लिपी वापरावी, तथा शाळेत मोडी शिकविणे बंद करावे, अशी काहीशी त्या निर्णयामागची विचारधारा असावी. (चूभूद्याघ्या.)

(अर्थात, हीदेखील विचारधारा मला तितकीशी पटलेली नाही. म्हणजे, व्यवहारात सुसूत्रता आणण्यासाठी (मराठीकरिता अगोदरच सर्वाधिक प्रचलित असलेली) देवनागरी लिपी ही सर्वच व्यवहारांत (ज्या थोड्या ठिकाणी सामान्यतः मोडी वापरली जाते, तेथेसुद्धा) वापरावी, हे म्हणणे एक वेळ समजण्यासारखे आहे. मात्र, (व्यवहारातून मोडी लिपीचे उच्चाटन जरी केले, तरीही) शालेय शिक्षणातून मोडीचे संपूर्ण उच्चाटन का करावे? त्याने खास महाराष्ट्राच्या अशा एका सांस्कृतिक वारश्यापासून विद्यार्थ्यांना आपण कायमचे वंचित करीत नाही काय? गेला बाजार काही प्राथमिक पातळीवरील तोंडओळख करून द्यायला नक्की काय हरकत आहे? फार फार तर त्यात उत्तीर्ण होणे हे वैकल्पिक ठेवता आले असते.

आणि, एकदा व्यवहारात निरुपयोगी ठरली, म्हटल्यावर शिकवायची कशाला, म्हणत असाल, तर मग, प्रत्येक गोष्ट ही व्यवहारात उपयोगासाठीच शिकायची असते (अथवा शिकली पाहिजे), असे थोडेच आहे? मग शाळेत संस्कृत नक्की कशाकरिता शिकवितात? शाळेत इतिहास शिकवितात, त्याचा व्यवहारात नक्की काय नि किती उपयोग होतो? फार कशाला, शाळेत मराठी शिकवितात; ठीक आहे, महाराष्ट्रात नि त्यातूनसुद्धा मराठी शाळेत नक्कीच शिकवायला पाहिजे, उपयोगी आहे. त्यामुळे, ‘छगन, कमळ बघ’ किंवा ‘पहाट झाली, भैरू उठला, बैलांना वैरण घातले, औताला जुंपले’ वगैरे शिकवायला कोणाची फारशी हरकत नसावी. (मुंबईत राहणाऱ्या मराठी माणसाचा व्यवहारात बैलाशी किंवा औताशी फारसा संबंध येत नसावा, किंवा वैरण म्हणजे काय नि ते कशाशी खातात हे त्याला ठाऊक असण्याचे काहीही कारण नसावे, वगैरे क्षुल्लक तपशील तूर्तास सोडून देऊ.) परंतु, मराठी विषयात जुन्यानव्या मराठी गद्यपद्यातील वेचे, झालेच तर मोरोपंतांच्या कविता, हे सर्व नक्की काय म्हणून शिकवायचे? त्याने व्यवहारात नक्की कोणाला नि काय उपयोग होतो? असे प्रश्न उद्भवू शकतातच. त्यामुळे, ‘व्यवहारात उपयोगी वा निरुपयोगी’ हा एखादी गोष्ट शिकण्यामागे वा शिकविण्यामागे निकष होऊ शकेलच, असे नाही. असो.)

(अवांतर: भारतात राष्ट्रीय एकात्मतेकरिता सर्व भाषांनी आपापल्या लिप्या त्यागून देवनागरी अंगीकारावी, अशा प्रकारचा एक प्रस्ताव महात्मा गांधींनी एकदा (आपल्या लिखाणातून) मांडला होता. भारताच्या सुदैवाने, त्या प्रस्तावाला फारसे कोणीच गंभीरपणे न घेता त्याकडे दुर्लक्ष केले. गंमत म्हणजे, पाकिस्तानाकरिता अशाच प्रकारचा एक प्रस्ताव साक्षात कायदेआझम जीनांनी आणि तोही भर ढाक्यात मांडला होता. (जीनांचा मुख्य प्रस्ताव संपूर्ण पाकिस्तानाने उर्दू ही एकमेव भाषा अधिकृत म्हणून अंगीकारावी, अशा प्रकारचा जरी असला, तरी, नपक्षी, (पूर्व पाकिस्तानात) बंगाली भाषादेखील पारंपरिक बंगाली लिपीत न लिहिता अरबी लिपीत लिहावी, असाही एक उपप्रस्ताव त्याबरोबर अंतर्भूत होता.) पूर्व पाकिस्तानातील भाषिक चळवळीची आणि पाकिस्तानाच्या भविष्यातील फुटीची ती नांदी होती.

महाराष्ट्रातील मोडीचे उच्चाटन हा मात्र तशातला प्रकार म्हणता येणार नाही. कारण, महाराष्ट्रात, मराठीकरिता देवनागरी ही तशीही अगोदरपासून नि सर्वाधिक वापरात होती; ती मराठीवर कोणीही लादलेली नव्हती. मोडी ही (देवनागरीबरोबरच) केवळ काही मर्यादित गोटांत नि मर्यादित व्यवहारांपुरती वापरात असलेली एक अतिरिक्त लिपी होती. त्यामुळे, देवनागरीबद्दल मराठीभाषकांत तरी कोणाला काही आक्षेप असण्याचे काहीच कारण नव्हते.)

(अतिअवांतर: महात्मा गांधी आणि कायदेआझम जीना हे दोघेही गुजराती नेते होते, हा एक तर निव्वळ योगायोग तरी असावा; नपक्षी, स्वतःला विश्वगुरू समजण्याची गुजराती नेत्यांची परंपरा ही तेव्हापासूनची असावी. चालायचेच.)

तर सांगण्याचा मतलब (नि हरदासाची कथा मूळ पदावर आणायची झाली, तर) महाराष्ट्रात मोडी शिकविणे बंद केल्यामुळे महाराष्ट्रात परप्रांतीयांचा लोंढा येतो, हे म्हणणे म्हणजे, अमेरिकेतील (सरकारी) शाळांमधून कर्सिव लिपी (मराठीत: रनिंग हँड) शिकविणे बंद केल्यामुळे अमेरिकेत स्थलांतरितांचा लोंढा येतो, असे म्हणण्याइतकेच अतार्किक आहे. असो.

1950 ला तेव्हा काँग्रेस सरकार च होते मोडी लिपी शिकवण्यास बंदी घातली.

काँग्रेस मराठी चीं पहिली मारेकरी करी आहे.

ठीक. (तत्कालीन) काँग्रेस सरकार हे वैट्ट, वैट्ट, वैट्ट, वैट्ट, वैट्ट, दुष्ष्ट!!!!!!, झालेच तर मराठीद्वेष्टे नि महाराष्ट्राघातकी होते, असे तूर्तास (वादाच्या सोयीकरिता) गृहीत धरू. (मला त्याबद्दल काहीही प्रत्यवाय नाही.)

मात्र, ही जुनी गोष्ट झाली. त्यानंतर, अलिकडच्या काळात भाजपची, झालेच तर शिवसेनेची अनेक सरकारे येऊन गेली. पैकी कोणी मोडी लिपीचे पुनरुज्जीवन (व्यवहारात नाही, तरी गेला बाजार शिक्षणात तरी) करण्याचे मनावर का घेतले नसावे, हे काही लक्षात येत नाही.

(वास्तविक, अयोध्येतील राममंदिराचे पुनरुज्जीवन करण्याच्या तुलनेत, महाराष्ट्रातील शाळांतून मोडीचे पुनरुज्जीवन करणे हे अधिक सोपे तथा कमी खर्चिक असावे, नाही काय?)

मराठी लोकांचा सर्वात मोठा अवगुण म्हणजे ह्यांना स्व भाषा च गर्व नाही.

आपल्याला बहुधा अभिमान म्हणायचे असावे.

हिंदीत ज्याला गर्व म्हणतात, त्याला मराठीत अभिमान म्हणतात, नि हिंदीत ज्याला अभिमान म्हणतात, त्याला मराठीत गर्व म्हणतात. मराठीतला गर्व/हिंदीतला अभिमान हा वाईट समजला जातो, तर मराठीतला अभिमान/हिंदीतला गर्व चांगला.

आपण मराठी आहात, अशी माझी समजूत आहे. आपल्यासारखी मराठी माणसेच जर मराठीची मोडतोड (नि तीदेखील हिंदीबरहुकूम) करू लागली, तर मग घुसखोर हिंदीभाषकांना तरी दोष नक्की कोठल्या आधारावर द्यायचा?

तर आहेत हे दिवस असे आहेत. आणि आता हे असेच चालायचे!

आत्ताच्या सरकारने बालभारती अभ्यासक्रम रद्दबातल करून सीबीएसईचा अभ्यासक्रम पहिलीपासून मुलांवर लादण्याचा निर्णय घेतला आहे किंवा ते तसा विचार करत आहेत. मग शालेय शिक्षणापासूनच मुलं महाराष्ट्रीय इतिहास, भूगोलापासून दूर होणार! यापेक्षा काँग्रेस बरी म्हणायची की!

हिंदी भाषिक दोन ते तीन राज्य मधील नालायक राज्य सरकार, फालतू राजनीती ह्या मुळे आलेलं मागास ले पण ह्या मुळे ह्या राज्यतून होणारे migration ते पण मोठ्या प्रमाणात त्या मुळे फक्त महाराष्ट्र अस्वस्थ नाही तर गुजरात, पंजाब सहीत पूर्ण दक्षिण भारत अस्वस्थ आहे.

खूप गंभीर प्रश्न आहे.
पण ब्रिटिश जसे बोलले भारतीय राज्य करण्यास नालायक आहेत.
तसेच आपण वागत आहोत.
इतक्या गंभीर प्रश्न चे गंभीर्य भारतीय राज्य कर्त्यांना कळत नाही.

त्या बातमीप्रमाणे, महाराष्ट्रातील शाळा सरसकट सीबीएसईशी संलग्न होणार नसून, राज्यशिक्षणमंडळाचा अभ्यासक्रम तथा पाठ्यपुस्तके ही टप्प्याटप्प्याने सीबीएसईच्या धर्तीवर तथा पातळीवर आणण्यात येणार आहेत. मात्र, राज्यातील शिक्षणव्यवस्थेचा ताबा हा बव्हंशी राज्यशिक्षणमंडळाकडेच राहणार आहे. यात नक्की वाईट काय आहे, ते कळत नाही.

राहता राहिली गोष्ट, ती माध्यमाची. त्याबद्दल बातमी काहीशी संदिग्ध आहे. म्हणजे, शिक्षणातील मराठीचे महत्त्व जसेच्या तसे राहील, तथा राज्यातील सर्व खाजगी तथा सरकारी शाळांना, मराठी शिकविण्यासंबधी सूचना देण्यात आलेली आहे, एवढेच म्हटलेले आहे. याचा अर्थ राज्यातील मराठी माध्माच्या शाळा जशाच्या तश्या चालू राहणार (आणि, तदनुषंगाने, नवीन अभ्यासक्रम तथा पाठ्यपुस्तके ही मराठीतूनसुद्धा उपलब्ध असणार) असा घ्यायचा, की नवीन अभ्यासक्रम तथा पाठ्यपुस्तके ही (केवळ) इंग्रजी माध्यमातून असणार (नि तदनुषंगाने राज्यातील सर्व शाळा या इंग्रजी माध्यमाच्या होणार), मात्र, मराठी हा एक अनिवार्य विषय राहणार, असा घ्यायचा, ते कळत नाही.

राज्यातील सर्व शाळा सरसकट इंग्रजी माध्यमाच्या करणे हे मला वाटते फारसे व्यवहार्य (किंवा विद्यार्थ्यांच्या दृष्टीने निश्चित फायद्याचेही) नसावे. शिवाय, त्यातून

(१) राज्यातून सरसकट घाऊक भावात इंग्रजी माध्यमाच्या शाळा काढल्यास अशा शाळांतून शिकविल्या जाणाऱ्या इंग्रजीचा (तथा इंग्रजीतून शिकविल्या जाणाऱ्या इतर विषयांचा) दर्जा काय असेल,

(२) भले तुम्ही राज्यातील सर्व शाळा इंग्रजी माध्यमाच्या कराल, नि त्याकरिता सर्व पाठ्यपुस्तकेही इंग्रजीतून छापाल; परंतु, राज्यभर सर्वत्र याची अंमलबजावणी करण्यासाठी आवश्यक तेवढी संसाधने (मुख्यत्वेकरून मानवी संसाधने; पात्र तथा प्रशिक्षित शिक्षक) हाताशी उपलब्ध आहेत काय? ही (मानवी) संसाधने काही एका रात्रीत निर्माण होणार नाहीत,

(३) मराठी हा (अनिवार्य, परंतु) एकच विषय ठेवल्यास, शिक्षणातील मराठीच्या दर्जावर त्याने काय परिणाम होईल,

असे अनेक प्रश्न निर्माण होतात.

उलटपक्षी, विज्ञान तथा (काही अंशी) गणितासारख्या परिभाषासंपृक्त विषयांमध्ये, परिभाषेचे ओढूनताणून मराठीकरण केल्याने काय बट्ट्याबोळ होतो, तेही पाहिलेले तथा अनुभवलेले आहे. (सावरकर be damned.) एकाच medulla oblongataला कधी लंबमज्जा म्हणायचे, तर (परिभाषा-अनुवादकांचे पीक बदलले, की) कधी पश्चमस्तिष्कपुच्छ. ठीक आहे, medulla oblongata यातून मराठी मुलाला काही अर्थबोध होणे कठीण आहे, हे समजू शकतो, परंतु, लंबमज्जा किंवा पश्चमस्तिष्कपुच्छ म्हटल्याने तरी त्याच मराठी मुलाच्या आकलनात अशी कोणती वाढ होते? (Medulla oblongata निदान आपल्या जागी (शतकानुशतके) स्थिर तरी आहे!) शिवाय, मराठी माध्यमातून शिकलेल्या नि पश्चमस्तिष्कपुच्छाच्या आहारावर वाढलेल्या विद्यार्थ्याने पुढे त्या (किंवा संबंधित) विषयात उच्च शिक्षण जर घेतलेच, तर तेथे त्याची गाठ medulla oblongataशीच पडणार आहे, आणि तेव्हा त्याला तिची माहिती असूनही तोंडओळख नसेल. झालेच, तर पुढे त्या विद्यार्थ्याने जर त्या क्षेत्रात व्यवसाय करायचा ठरवला, तर तेथे त्याला जी दुनिया भेटणार आहे, ती आख्खी व्यावसायिक दुनिया तिला medulla oblongataच म्हणणार आहे; लंबमज्जा किंवा पश्चमस्तिष्कपुच्छ नव्हे! थोडक्यात, शाळेतून बाहेर पडल्यावरच्या उर्वरित आख्ख्या आयुष्यात प्रस्तुत विद्यार्थी पश्चमस्तिष्कपुच्छ (किंवा लंबमज्जा) चुकूनही म्हणणार नाही; म्हणालाच, तर medulla oblongataच म्हणेल. मग मुळात medulla oblongataच का शिकवू नये? फुकाच्या अस्मितेपोटी (किंवा परिभाषा-अनुवादकांच्या खाजेपायी), कोणीही वापरीत नाही अशा शब्दांचे बुडबुडे कृत्रिमरीत्या निर्माण करून भाषा “समृद्ध” करण्याचा हा शेपटाने कुत्रा हलविण्याचा उद्योग नक्की काय म्हणून करायचा?

सांगण्याचा मतलब, विज्ञान तथा गणितासारखे विषय हे, मानवी संसाधने permitting, (निदान माध्यमिक पातळीवरील शाळांपासून तरी) इंग्रजी माध्यमातून शिकविलेले बहुधा अधिक उपयुक्त ठरावेत. बाकी, इतिहासासारखे विषय मराठी माध्यमातून शिकविण्यास प्रत्यवाय नसावा. (तेथेसुद्धा, ‘भूक! भूक! भाकरी द्या!’ असे ओरडत येणाऱ्या शेतकऱ्यांना, ‘चटणीभाकर मिळत नसेल, तर शिरापुरी खा!’ म्हणत सामोरी ठाकणारी मारी आंत्वानेत, झालेच, तर ब्रिटनमधील हुजूर आणि मजूर पक्ष, वगैरे भानगडी उद्भवतातच; परंतु, एक तर ते विनोद म्हणून चालून जाऊ शकतात, तथा, पुढील आयुष्यात त्याने फारसे नुकसान होत नाही. असो चालायचेच.)

अमेरिका, ब्रिटन.
ह्या देशाकडे बाहेर च्या देशातून आलेल्या लोकांनी फक्त कुजबुज जरी केली की आम्हाला.
हिंदी, मराठी, जपानी, उर्दू, etc भाषा अमेरिकेत पाहिजेत ट्रम्प जोडे मारून स्व देशात हाकलून देईल.
भारतात विविध भाषी राज्य आहेत आणि प्रत्येक राज्याला आपली भाषा प्रिय आहे.
भाषा विवाद टाळण्यासाठी काळजी घेणे सर्वोच्च प्राधान्य नसेल तर कठीण स्थिती निर्माण होऊ शकते

.