डॉ. वि. भि. कोलते : मराठी भाषाविज्ञानाचे जाज्वल्य दीपस्तंभ

डॉ. वि. भि. कोलते : मराठी भाषाविज्ञानाचे जाज्वल्य दीपस्तंभ

आज, डॉ. वासुदेव भिकाजी कोलते यांची ११७वी जयंती साजरी करताना, आपण केवळ एका व्यक्तीचा गौरव करत नाही, तर मराठी भाषाशास्त्र, साहित्यशास्त्र आणि संशोधन परंपरेचा एक तेजस्वी अध्याय उजळवत आहोत. त्यांच्या कार्यकर्तृत्वाची व्याप्ती इतकी व्यापक आहे की, ती एका लेखात सामावणे हेच एक आव्हान ठरते. मात्र त्यांच्या स्मृतीला आदरांजली वाहताना त्यांच्या विचारांचा मागोवा घेणे हेच खरे अभिवादन ठरेल. समस्त हत्ती परीवाराकडून डॉ. वि. भि. कोलते यांना ११७ व्या जयंतीनिमित्त विनम्र अभिवादन.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण

डॉ. वि. भि. कोलते यांचा जन्म २२ ऑगस्ट १९०८ रोजी विदर्भातील एका शेतकरी कुटुंबात झाला. अत्यंत साध्या आणि पारंपरिक वातावरणात त्यांचे बालपण गेले, परंतु त्यांची बौद्धिक जिज्ञासा आणि अभ्यासाची तळमळ ही लहानपणापासूनच वेगळी होती. त्यांनी नागपूर विद्यापीठातून पदवी आणि पदव्युत्तर शिक्षण घेतले आणि त्यानंतर भाषाशास्त्राच्या क्षेत्रात गाढा अभ्यास सुरू केला. त्यांच्या विद्याव्यासंगामुळे त्यांना 'डॉक्टर ऑफ लिटरेचर' (D.Litt) ही सन्माननीय पदवी प्राप्त झाली.

भाषाशास्त्रातील अग्रणी कार्य

डॉ. कोलते हे मराठी भाषाविज्ञानाच्या अभ्यासात अग्रणी संशोधक मानले जातात. त्यांनी प्राचीन आणि मध्ययुगीन मराठीचा अभ्यास करताना भाषेतील ध्वनी, व्याकरण, वाक्यरचना, शब्दोत्पत्ती इत्यादी घटकांचा अत्यंत सूक्ष्मतेने अभ्यास केला. त्यांच्या संशोधनाचा पाया भाषेच्या मूळ स्वरूपावर आधारित होता, आणि त्यांनी मराठी भाषेचा उत्क्रांतीक्रम मांडताना पाली, प्राकृत, अपभ्रंश आणि संस्कृत यांचा संदर्भ घेतला.

त्यांचे एक महत्त्वाचे संशोधन म्हणजे “मध्यकालीन मराठीचा अभ्यास” — या ग्रंथात त्यांनी संतसाहित्य, लिपीपरिवर्तन, भाषिक संरचना आणि ग्रामीण बोलींच्या प्रभावाचा सखोल अभ्यास मांडला आहे. ते मराठी भाषेतील ‘विकासाची प्रक्रिया’ केवळ ग्रंथाधारित नव्हे, तर बोलींच्या अभ्यासातूनही समजावून सांगणारे थोडेच अभ्यासक होते.

संतसाहित्यावरील अभ्यास

डॉ. कोलते हे संतसाहित्याचे अतिशय विद्वान अभ्यासक होते. त्यांनी ज्ञानेश्वर, नामदेव, तुकाराम, एकनाथ, सोयराबाई, मुक्ताबाई, जनाबाई यांच्या वाङ्मयावर अत्यंत अभ्यासपूर्ण लेखन केले. त्यांनी संतसाहित्याच्या भाषाशास्त्रीय वैशिष्ट्यांचा अभ्यास करताना केवळ भावसंपन्नता नव्हे, तर भाषेचा प्रवाह, छंदोबद्धता, आणि अर्थछटा यांचा अभ्यास केला.

त्यांच्या मते, संतवाङ्मय हे फक्त भक्तिरसातून नव्हे, तर भाषेच्या सजीवतेतून समजावे लागते. त्यांनी संत साहित्याचे भाष्य करताना विवेचन आणि साधक दृष्टिकोन यांचा समन्वय साधला. त्यांनी अनेक अप्रकाशित अभंग, ओव्या आणि वचनांचे संकलन व संपादन करून त्या रसिकांपुढे आणल्या.

प्रशासकीय आणि शैक्षणिक क्षेत्रातील भूमिका

डॉ. कोलते केवळ एक संशोधक नव्हते, तर एक आदर्श प्रशासकही होते. त्यांनी नागपूर विद्यापीठाचे कुलगुरू म्हणून कार्य केले. त्यांच्या काळात विद्यापीठात नव्या शाखा, संशोधन केंद्रे आणि प्राच्यविद्येच्या अभ्यासासाठी स्वतंत्र पाठ्यक्रम सुरू करण्यात आले. त्यांनी अनेक विद्यार्थ्यांना संशोधनासाठी प्रोत्साहन दिले आणि विद्यापीठाच्या शैक्षणिक वातावरणात शिस्त, गुणवत्ता आणि मूल्याधिष्ठानाचे बीज रोवले.

त्यांच्या काळात नागपूर विद्यापीठ हे एक अभ्यास आणि संशोधनासाठी प्रसिद्ध केंद्र बनले. त्यांनी जे शैक्षणिक धोरण राबवले, त्यात पारंपरिक मूल्यांची सांगड आधुनिक ज्ञानाशी घालण्याचा प्रयत्न होता.

लेखन, संपादन आणि ग्रंथनिर्मिती

डॉ. कोलते यांचे लेखन हे केवळ अभ्यासासाठीच नव्हते, तर त्यात विचारशीलता, प्रगल्भता आणि भाषिक शुद्धतेचा परिचय दिसतो. त्यांच्या काही प्रसिद्ध ग्रंथांमध्ये:

• "संत साहित्याचे स्वरूप"

• "मराठी भाषेचा इतिहास"

• "मुक्ताईचे अभंग" (संपादन)

• "ज्ञानेश्वरीतील भाषाशैली"

हे ग्रंथ त्यांच्या व्यासंगाचे प्रतीक आहेत. त्यांच्या लेखनात केवळ संशोधन नव्हे, तर रसिकताही होती. त्यामुळेच ते ‘विद्वान आणि कलावंत संशोधक’ या दुर्मीळ श्रेणीत मोडतात.

पुरस्कार व सन्मान

त्यांच्या अमूल्य कार्याची दखल घेत पद्मश्री पुरस्काराने त्यांना सन्मानित करण्यात आले. याशिवाय महाराष्ट्र शासनाचा साहित्य पुरस्कार, भाषा संशोधन पुरस्कार, आणि लोकमान्य टिळक पुरस्कार यांसारख्या अनेक सन्मानांनी त्यांना गौरवण्यात आले.

वारसा आणि प्रेरणा

आज, जेव्हा आपली तरुण पिढी झपाट्याने बदलणाऱ्या जागतिक तंत्रज्ञानाकडे धावत आहे, तेव्हा डॉ. कोलते यांच्या कार्याची आठवण करून देणे फार गरजेचे आहे. त्यांनी दाखवलेली अभ्यासवृत्ती, भाषिक शिस्त, संत साहित्याबाबतचा आदर, आणि शैक्षणिक मूल्ये ही आजही मार्गदर्शक ठरतात.

उपसंहार

डॉ. वि. भि. कोलते हे केवळ एक संशोधक नव्हते, तर ते एक संस्कृतीचे वाहक, भाषेचे संरक्षक आणि विद्येचे पुजारी होते. त्यांच्या विचारांनी आणि कार्यांनी आजही आपल्याला मराठी भाषेच्या आणि संस्कृतीच्या मुळाशी जाण्याची प्रेरणा मिळते.

जयंतीनिमित्त कृतज्ञतेची वंदना

“भाषा हे केवळ संप्रेषणाचे माध्यम नसून ती संस्कृतीची श्वास आहे,
डॉ. कोलते यांच्यासारख्या ऋषितुल्य संशोधकांनी हाच श्वास जपला 
आज त्यांच्या ११७व्या जन्मदिनी त्यांना  समस्त हत्ती परीवाराकडून शतशः नमन.”