प्रत्यक्ष आणि रेकॉर्डेड कलामाध्यमे

असो. असो.
***

'या स्फुटाचा उद्देश नाटकाबद्दलची चर्चा नाहीये अहो!' असं खच्चून जोरात ओरडावंसं वाटलं, मग इथे ललित डकवल्याबद्दल स्वतःचाच राग आला आणि मग विरक्ती आली. म्हणून वरची उदासीन प्रतिक्रिया.

पण आता इथे लिहिलं आहे म्हणताना, आलिया....

तर - जिवंत माणसांनी जिवंत माणसांसमोर रोज नव्यानं 'प्रयोग' उर्फ 'खेळ' रंगवण्यातली अनिश्चितता, त्यांनी एकमेकांना दिलेल्या साद-प्रतिसादातून बदलत जाणारा-वाढत जाणारा-वा घसरणारा प्रयोगाचा दर्जा, आपल्या नजरेसमोर जन्म घेणारं-साकारणारं-वाढणारं 'काहीतरी'... हाच मुळात नाटक या गोष्टीचा प्राण आहे. तसं नसतं, तर चित्रीकरणाच्या सोई आल्यावर, नाटक खपलं असतं की. किंवा टीव्हीवर सिनेमा बघता यायला लागल्यावर थेटरांनी मान टाकली असती. किंवा मोबाईलवर सिनेमा पाहता यायला लागल्यावर टीव्ही गंडला असता...

त्या त्या माध्यमाचं एकमेवाद्वितीय सामर्थ्य आणि एकमेवाद्वितीय मर्यादा असतात. म्हणून तर -

असो. यावर काही वाद घालायचा नाही.

विडियो कॉन्फरन्सिंग उपलब्ध असताना वेळात वेळ काढून जवळच्या मित्राच्या लग्नाला का जायचं?
( "खाण्यासाठी/हादडण्यासाठी " हे हमखास यशस्वी उत्तर देउ नये प्लीझ.)

नाटक का पहायचं?
--ते सादर होतं म्हणून.

ते सादर करायचच कशाला ?
--रंगमंच आहे म्हणून.

रंगमंच बांधून ठेवलेतच कशाल ?
--त्यावर नाटकही सादर करता यावं म्हणून.

पुन्हा ते सादर करायचच कशाला ?
--रंगमंच आहे म्हणून.
.
.
.
.

धाग्यातल्या विचारांशी सहमत आहे.

धाग्यातील विचारांशी पूर्णपणे सहमत. मला नाटक हा प्रकार पूर्णपणे "नाटकी"च वाटत आलेला आहे. अगदी खास ज्येष्ठ इ इ कलाकारांची नाटके अन काम पाहूनही.

प्रशांत दामले, भरत जाधव आणि इतरही शंभर, पाचशे, हजार आदि प्रयोग करणार्‍या नटांच्या स्टेजवरच्या अभिनयात मला एक पाट्या टाकल्यासारखा भाव दिसतो.

म्हणजे आपलं वाक्य बोलताना चेहर्‍यावर प्रचंड भाव आणायचे आणि आपलं वाक्य संपलं की लगेच निर्विकार चेहरा, आणि जणू क्षणभर निवृत्तीच त्या प्रसंगातून.... म्हणजे "माझं झालं , आता तुझं.." अश्या प्रकारे.

असे सूक्ष्म निर्विकार पॉझेस जाणवतात आणि हे लोक कणभरही इन्व्हॉल्व नसून केवळ तोंडात बसलेले शब्द फेकत तास पूर्ण करत आहेत अशी भावना येते.

हा दोष माझाही असू शकेल, पण खरंच वेगवेगळ्या नाट्यप्रयोगांत हेच जाणवतं. शिवाय नेपथ्याच्या मर्यादा म्हणून खूपच तडजोड, आदि भाग वेगळेच.

मुख्य भाग कृत्रिम आणि अतिशयोक्त अ‍ॅक्टिंग आणि त्याच्यामधे एकदम दिसून जाणारे निर्विकार पॉजेस.

नाटक म्हणजे एका ठराविक अवकाशात उभे केलेले परके विश्व. चित्रपट वा अन्य माध्यमांत हे अवकाश तितके सिमीत नसते.
नाटक म्हणजे नुसता अभिनय नव्हे. एकुणच ही दोन वेगळी माध्यमे आहेत. आपल्याला सांगायची गोष्ट कोणत्या माध्यमांत अधिक चांगली मांडता येईल याचा विचार होणे गरजेचे असते.

मला नाटकेही आवडतात नी चित्रपटही दोन्हीची सौंदर्यस्थळे वेगळी आहेत आणि एकुणच माझ्या आवडींच्या स्पेक्ट्रमवर दोघेही महत्त्वाची परंतू वेगळी स्थाने पटकावून आहेत. आणि तसेही त्यांना एकाच खुर्चीसाठी भांडावे लागु नये

मराठी मध्यमवर्गाच्या दृष्टीनं पाहायचं झालं तर नाटकाला उच्चभ्रू प्रतिष्ठा होती आणि सिनेमाला ती नव्हती असा मोठा काळ होऊन गेला. ह्यामागे -

• संगीत नाटकांचा वाटा मोठा होता असा माझा अंदाज आहे. त्या काळात नटूनथटून एखाद्या समारंभाला जावं तसं नाटकाला जाण्याची पद्धत आली. तशी प्रतिष्ठा सिनेमाला बहुधा 'हम आप के है कौन'च्या वेळेला आली.
• शिवाय, एका प्रकाराच्या गांधीवादी समाजवादामध्ये सिनेमा हे माध्यम पोरकट मानलं गेलं आणि एका काळापर्यंत मराठी मध्यमवर्गात डाव्या-उजव्या-हिंदुत्ववादी-पुरोगामी सगळ्या बाजूंवर त्या विचारांचा प्रभाव होता.

पण ही कलाबाह्य कारणं झाली. आता धाग्यातली काही वाक्यं घेऊन त्यांना प्रतिसाद -

>> समोरचा कलावंत ओव्हरॅक्टींग करतोय असं सारखं वाटत राहतं. <<

मराठी मध्यमवर्गात लोकप्रिय असलेल्या विशिष्ट प्रकारच्या नाटकांत खरोखरच ओव्हरअ‍ॅक्टिंग केलं जातं. काशिनाथ घाणेकरांचा अभिनय, कानेटकरी, कोल्हटकरी वगैरे नाटकं आणि अगदी डॉ. लागूंनी अभिनय केलेली 'नटसम्राट'सारखी नाटकंसुद्धा ह्याला अपवाद नाहीत. पुढे मग जयवंत दळवी (नाटककार म्हणून), चंद्रकांत कुलकर्णी (दिग्दर्शक म्हणून), आणि आता अगदी 'छापा-काटा'पर्यंतच्या लोकप्रिय नाटकांत हेच दिसतं. पण म्हणून तो 'नाटक' ह्या कलाप्रकाराचा दोष ठरत नाही; ठरू नये. चंद्रकांत कुलकर्णींनीच एलकुंचवारांची नाटकं केली तेव्हा ती शैली टाळायचा किमान प्रयत्न तरी केला होता.

>> एखाद्या दिवशी कलाकारचा मूड लागतो, नाटक प्रयोग जमून जातो तर एखाद्या दिवशी भट्टी नाही जमत! मग मी जर न जमलेल्या भट्टीच्या प्रयोगाला जाणारी कमनशिबी ठरले तर तितकेच तिकिटाचे पैसे देऊन माझ्यावर अन्याय नाही का? त्यापेक्षा ज्याय फक्त उत्तम वठलेले सीन एकदाच संकलित करून ठेवलेत असे चित्रित करून ठेवलेले नाटक बघणे उचित नाही का? <<

• एक तर जुगार खेळण्यात एक गंमत असते. शिवाय, प्रेमात पडण्यातसुद्धा गंमत असते. तसंच काहीसं इथेही होतं. मी कित्येक नाटकं पुन्हा (तीच तीच, वेगळ्या भाषांत, वेगळ्या संचांतसुद्धा) पाहिली आहेत. पण एखादाच प्रयोग असा काही काळजाचा लचका तोडतो की त्यासाठी पुन्हा पुन्हा तो धोका पत्करावासा वाटतो. शेवटी मामला 'किती पैसे मोजले आहेत' असा हिशेबी नसतो, तर प्रेमात पडण्यासारखा असतो.
• दुसरी गोष्ट म्हणजे चांगल्या प्रेक्षकांसोबत नाटक पाहणं हासुद्धा वेगळा आणि छान अनुभव असतो. कोण कुठे दाद देतंय, कोण कशाला हसतंय, ह्यातून 'माझिया जातीचा भेटों मज कोणी' असा अनुभव येऊ शकतो. आणि गंमत म्हणजे नटांचंही असं होतं. समोरचा प्रेक्षक योग्य जागी दाद देत असेल, तर नटांना हुरूप येतो आणि प्रयोग अधिक रंगतो हा अनुभव अनेक नटांकडून मी ऐकला आहे आणि प्रत्यक्षही अनुभवला आहे. हाच मुद्दा संगीताची मैफल किंवा एखादं व्याख्यान ऐकतानाही वैध असतो.

>> "शेवटच्या रांगेतल्या प्रेक्षकापर्यंत पोचले पाहिजे" या नादात पहिल्या काही रांगामध्ये बसलेल्या रसिकावर ओव्हरअ‍ॅक्टींग्चा बोजा (जास्त किमतीचे तिकिट काढून सुद्धा) पडतो असे व्यक्तिगत मत आहे. <<

मी वर उल्लेख केलेली 'घाणेकरी' शैली अशी होती, पण आता तंत्रानुसार ह्यात फरक पडला आहे. उंदराच्या आकाराचे माईक्स आणि थिएटरमधली साउंड सिस्टीम अतिशय उच्च दर्जाची ध्वनिफेक देऊ शकतात. अगदी कुजबूजसुद्धा नीट ऐकू येऊ शकते. फक्त त्यासाठी तशी नाटकं निर्माण व्हायला हवीत (काही अल्प प्रमाणात ती होतातही.)

>> रिपिटेटिव्ह तेच संवाद बोलून १००० वेळा त्याच नाटकाचे प्रयोग करणे हे कलावंतासाठी किती मोनोटोनस असेल? <<

मी वर म्हटल्याप्रमाणे चांगल्या प्रेक्षकासमोर प्रयोग सादर करणं ही आनंदाची गोष्ट असते. इंगमार बर्गमनसारख्या प्रथितयश आणि जगविख्यात सिनेदिग्दर्शकाला आणि त्याच्या नटमंडळींना सातत्यानं थिएटरमध्येसुद्धा काम करत राहण्याची गरज भासली ती हे दोन अनुभव वेगळे असल्यामुळे. अन्यथा, केवळ सिनेमातून बर्गमनला जी जागतिक किर्ती लाभली ती नाटकांमुळे लाभणार नव्हती हे उघड होतं.

>> शिवाय प्रत्येक प्रयोगासाठी फिरणे, दरवेळी तालीम - कित्ती हेक्टिक होत असेल? <<

हे कष्टाचं काम अर्थात आहे. शिवाय, आजच्यासारखी सिनेमा, सीरियल, रिअ‍ॅलिटी शो, गणेशोत्सव आणि दहीहंडी वगैरे प्रलोभनं समोर असताना अनेक कलाकार नाटकांपासून दुरावतात हेसुद्धा खरं आहेच. पण शेवटी, ज्यांचं ह्या माध्यमावर प्रेम आहे असे कलाकार आणि प्रेक्षक थोडे तरी आहेत तोवर ते माध्यम जिवंत राहील अशी आशा आहे.

खरं सांगायचं तर महाराष्ट्रात आजमितीला नाटक हे माध्यम जितकं जिवंत आहे तितकं ते इतर प्रांतांत दिसत नाही. आणि अशी परिस्थिती गेल्या कित्येक वर्षांपासून आहे.

परुषोत्तमची पहिल्या फेरीची नाटकं पहा असे सुचवतो, किंवा 'शांतेचं कार्ट' पाहिलं आहे काय?

किंवा

रेकॉर्डेड गाणं/संगीत आणि प्रत्यक्ष गाण्याचा कार्यक्रम ह्यातलं काय आवडतं?

अर्थात महत्वाचे आहे. जिवंतपणा आणि उस्फूर्तपणा टीव्ही किंवा कोणत्याही माध्यमामध्ये येणार/येत नाही. तिथं असलेल्या वातावरणाचा थेट परिणाम होतो.
नाटकं लै जास्त पाहीली आहेत असं नाही. पण नृत्याचा कार्यक्रम स्क्रीनवर पहाणे आणि थेट पहाणे जमीन अस्मानाचा फरक आहे हे लगेच जाणवेल. बर्‍याचदा पुर्वी नृत्य म्हणल्यावर मी अजूबाजूला फेरफटका मारून यायचो. तीन-चार वर्षापुर्वी मल्लिका साराभाई या नर्तिका सवाईच्या शेवटच्या दिवशी आल्या होत्या. तेव्हा जरा बाजूला आलेलो असतांना, थोडावेळ नृत्य स्क्रीनवर पाहीलं आणि थोड्यावेळा नंतर मित्र म्हणाला म्हणून थेट पाहीलं. जमीन आस्मानाचा फरक जाणवत होता. त्यानंतर बर्‍याचदा ठरवून नृत्याचे कार्यक्रम पण पाहीलेत. काही महिन्यांपुर्वी सोनल मानसिंग यांचा पाहीला होता. कमाल आवडला होता.
.
इन शॉर्ट लाईव्ह आणि रेकॉर्डेडमध्ये फरक पडतो आणि खणखणीत फरक पडतो.

चिंतातुर जंतूंनी इतरांना थोडा वेळ बोलायला द्यावा आणि नंतर सावकाश प्रतिसाद द्यावा ही विनंती. कारण एकदा त्यांनी लिहिलं की मग इतरांना काही लिहिण्यासारखं उरतच नाही.

नाटक हे माध्यम अर्थातच लोकांपर्यंत पोचण्याच्या बाबतीत एफिशियंट नाही. पण म्हणून ते मरेल असं वाटत नाही. ऐशी वर्षांपूर्वी केवळ टेस्ट क्रिकेट खेळलं जायचं. तो सामना बघायला जाणं हे फारच थोड्या लोकांना परवडायचं. याचं कारण म्हणजे पाच दिवसांचा वेळ मोजण्याची तयारी असायला लागायची. आता इतर एफिशियंट प्रकारचं क्रिकेट प्रचंड फोफावलेलं आहे. तरीही टेस्ट मॅचेस जवळपास तितक्याच, किंबहुना जास्तच खेळल्या जातात. ते सामने बघण्यासाठी तळागाळातल्या वर्गापर्यंत काही ना काही सोयी झालेल्या आहेत. त्यामुळे क्रिकेटचं सौंदर्य, त्यातली चुरस, थरार हे वेगवेगळ्या प्रकारे वेगवेगळ्या लोकांपर्यंत वेगवेगळ्या कमीआधिक्याने पोचतातच.

प्रत्यक्ष क्रिकेटची मॅच बघणं आणि टीव्हीवर बघणं, यातही फरक आहेच. भारताने विश्वचषक जिंकला, तेंडुलकरने २०० रन्स केल्या त्या क्षणी तिथे हजर असण्यात एक वेगळंच थ्रिल असतं. त्या क्षणी तसाच जल्लोष करणारे हजारो लोक असल्यामुळे ती स्टेडियमभर पसरलेली प्रेक्षकांची धुंदी अनुभवता येते. असे अनुभव खोलवर परिणाम करतात, आणि जन्मभर विसरले जात नाहीत. असे मोजके अनुभव मिळण्यासाठी अर्थातच बराच वेळ खर्च करावा लागतो. नाटकांचंही तसंच आहे. प्रत्यक्षात जे नाट्य सामावलेलं असतं ते रेकॉर्डेड माध्यमांत पकडता येईलच असं नाही. (सिनेमाची वेगळी बलस्थानं आहेत...)

वाईट प्रकारे केलेल्या नाटकांबद्दलच्या तक्रारींशी सहमत आहे. कदाचित हा जाणवणारा बटबटीतपणाही सिनेमासारख्या माध्यमांमुळे बदललेल्या अभिरुचीचा निदर्शक असू शकेल. त्याआधी तेच नाटकांचं व्याकरण होतं, त्यामुळे कदाचित अंगावर येत नसेल.

धागा आणि प्रतिसाद उद्बोधक आहेत.

नाटकाच्या बाबत जाणवलेल्या अन्य काही बाबी म्हणजे अर्थातच अन्य माध्यमांचं त्यावर पडलेलं सावट आणि लोकांच्या आक्रसलेल्या अटेंशन स्पॅनचा प्रश्न. नाटकांमधली प्रयोगशीलता सातत्याने टिकवून ठेवणं, नवनवे प्रयोग करत राहाणं हे प्रकार काही लोक नेमानं करतात हे खरं आहे परंतु या प्रकाराला मिळणार्‍या लोकाश्रयाला सतत आव्हान मिळत आहे. अर्थात ही घटना आजची नाहीच. बालगंधर्व आणि दीनानाथ यांच्या काळापासून हे चालत आलेलं आहेच. मात्र सिनेमाच्या जोडीला आता इंटरनेट, टिव्हीचा वाढता प्रसार, स्ट्रीमिंग माध्यमावरचं बिंज् वॉचिंग्, क्रिकेटचं मनोरंजनकारक स्वरूप, व्हिडीओगेम्स आदि प्रकरणं गेल्या पाच दशकांमधे क्रमाक्रमाने अस्तित्त्वात आलेली आहेत ज्यांचा थेट परिणाम नाटक या माध्यमाच्या लोकाश्रयावर आणि पर्यायाने त्याच्या प्रयोगशीलतेवर होत राहातो आहे.

"नाटकातले संवाद नको तेव्हढे नाटकी वाटतात" हे मत सुद्धा माझ्यामते सिनेमा-टिव्हीच्या संस्कृतीवर ज्यांची जोपासना झाली त्याचाच एक परिणाम असावा, असं म्हणता येईल काय ?

वाईट प्रकारे केलेल्या नाटकांबद्दलच्या तक्रारींशी सहमत आहे. कदाचित हा जाणवणारा बटबटीतपणाही सिनेमासारख्या माध्यमांमुळे बदललेल्या अभिरुचीचा निदर्शक असू शकेल. त्याआधी तेच नाटकांचं व्याकरण होतं, त्यामुळे कदाचित अंगावर येत नसेल.

यालाच पुरवणी:
इथे रोल्स बदलले आहेत असे वाटते. मुळात मराठी नाटके ही पारंपरिकरित्या लाउडच आहेत. स्पष्ट (म्हणजे अनेकदा वाजवी/गरजेपेक्षा जास्त एनर्जी लाऊन म्हटलेले) संवाद नी ढोबळ अभिनय हा अनेक लोकप्रिय नटांचा युएस्पी म्हणता यावा. सुरूवातीला जेव्हा सिनेमा आला तेव्हा त्यात आलेली मंडळी ही नाटकांतूनच आलेली होती. दृकश्राव्य कलेच्या सादरीकरणाचा "भारतीय" म्हणता यावा असा - जो आता बटबटीत वाटूही शकेल - एक खास संस्कार त्यांच्यावर आधीच झाला होता. नी त्यामुळे सुरूवातीचे सिनेमे आणि त्यातील हावभाव बघितले तर तो प्रभाव स्पष्ट जाणवतो. अगदी सुरूवातीला मूकपट होते तेव्हा काहिशी रंजित अ‍ॅक्टिंग ही गरज होती, परंतू बोलपट आल्यानंतरही विदग्ध नायिका अशी नाटक्यातल्यासारखी पायर्‍यांवर झोकून देताना किंवा खांबाला/वेलींना टेकून अश्रू ढाळताना अनेकदा आढळते

चित्रपट हळुहळू नाटकाच्या विळख्यातून बाहेर पडू लागला, तरी प्रभाव बर्‍यापैकी ओसरायला अर्धे शतक तरी जावे लागले (@चिंजं, करेक्ट मी प्लीज! - {चिंकमीप्लि}) त्यानंतरचा मोठा काळ बाहेरील चित्रपटांनी प्रभावित होऊन त्याची कॉपी + आपला (आता बटबटित वाटतो असाच) मालमसाला याचे मिश्रण करून बरेच सिनेमे आले हा प्रभावही ३०-४० वर्षांत ग्रॅ‍ज्युअली कमी होत गेला (पुन्हा चिंकमीप्लि). त्यानंतर गेल्या दशकभरात आपले स्वतंत्र प्रकारचे तरीही खास चित्रपटासाठी पटकथा लिहिले गेलेले (अजूनही पटकथालेखनाकडे दुर्लक्ष होते हे चिंजंचे पत असलेले मत चिंत्य) चित्रपट येऊ लागले आहेत आणि आता रोल रिव्हर्सल होऊ लागले आहे

दरम्यान चित्रपट हे नाटकांपेक्षा अधिक लोकप्रिय माध्यम बनले. नी आता बदलत्या चित्रपटांबरोबर,नाटकांमध्ये दिसणारे बदल व्हायला वेळ जावा लागेल. सध्या नाटकांची घटलेली लांबी, क्वचित कल्पक नेपथ्य, प्रकाश योजना, ध्वनी आदींकडे दिलेले लक्ष आणि प्रचार/जाहिरातींत चित्रपटांचे अनुकरण सुरू झाले आहे. अजूनही अनेक अभिनेते मात्र रंगभूमी ते चित्रपट असाच प्रवास करत आहेत. पैकी हल्ली सिरीयल्स ते रंगभूमी असा वेगळ्या दिशेने प्रवास करणार्‍या नटांची जातकूळी वेगळी लक्षात येते. नाटकांतील संवादफेकीचा बटबटीतपणा कमी व्हायला अजून काहि वर्षे जातील असे वाटते

(खरंतर सगळाअ प्रतिसादच अनभ्यस्त आहे. जिथेजिथे चुकीची व/वा अपूर्ण माहिती आहे, कोणाही जाणकारांनी करेक्ट करावी)

या प्रतिसादाच्या चिकित्सेसाठी चिंजं,विसुनाना,भडकमकर मास्तर,संजोप राव,रमताराम,केतकी,अमृतवल्ली,उसंत सखू या नाट्यवेडाच्या व चित्रपटआवडीच्या वेगवेगळ्या पायर्‍यांवर उभ्या असलेल्या रसिकांना आवाहन करतो. (ज्यांच्या आवडींची कल्पना आहे अशांची नावे घेतली आहे. अन्य सदस्यांची मते वेल्कच आहेत)

मुळात नाटकाचा प्रत्येक शो हा एक "प्रयोग" असतो. दर वेळी तेच ते नाटक सादर करताना त्या प्रत्येक वेळी काहीतरी वेगळं करता येऊ शकणे हे फार भारी आहे! उदाहरणार्थ, आत्ता मागे कुसुम मनोहर लेले टीव्ही वर पाहताना कळलं की त्यातल्या नायक आणि खलनायकाच्या भूमिका गिरिष ओक आणि संजय मोने बर्‍यच वेळा अदलाबदल करुन घेत होते. मला आवडला हा प्रयोग!

अजून एक उदाहरण मी एवढ्यातच काही मित्र-मैत्रीणींना सांगीतलं, पुरुषोत्तम विजेतं नाटक आहे एक - देता का करंडक. त्यात फक्त २ लेव्हल्सचा (लेव्हल म्हणजे आयतकृती ठोकळा असतो एक) सेट होता. आणि साध्या जनरल लाईट मधे आख्खा एक तास तुफान हसवणारं नाटक झालं. म्हणजे प्रत्येक नाटकात वर गवी म्हणाले तशी जगलरी असतेच असं नाही. फिरोदिया करंडकसारख्या नाट्यप्रकारांत बेसिक कथेसोबत जातील असे असंख्य इतर कलाप्रकार करायला वाव असतो आणि कॉलेजची मुलं, ज्यांना व्यावसायीक रंगभूमीचा शून्य अनुभव असतो, ते इतक्या नव-नवीन कल्पना वापरतात की तो एकूण फील मजा आणतो.

चित्रपट आणि नाटक यांची तुलना व्यर्थ आहे, सो त्याबद्दल पास.

प्रत्यक्ष थेट्रात जाउन मी नाटक बघण्याचं कारण :-

ट्रॉय चित्रपटात अकिलिसच्या तोंडी पुढील संवाद आहे :-
“The gods envy us. They envy us because we’re mortal, because any moment may be our last. Everything is more beautiful because we’re doomed. You will never be lovelier than you are now. We will never be here again.”
.
.
.
final countdown ह्या गाण्यातही it will never be the same again अशी ओळ आहे.
हे आहे आता अगदि असच पुन्हा कधीही असणार नाही. आहे ते हे आहे ; ते एवढ्याच एका क्षणासाठी आहे आणि क्षणापुरतच आहे.
हो. ते नश्वर आहे. क्षणिक आहे. ते सान्त आहे. पण पण....
म्हणूनच मला त्याचं आकर्षण आहे. ते सान्त आहे म्हणूनच मला अत्यंत जवळचं,जिवंत,रसरशीत,प्रत्यक्ष वाटतं.
हे मला असच पुन्हा मिळणं अशक्य आहे.
हे आहे तोवर मला डोळेभरुन पाहून घेउ द्यात.
.
.
.
अपेक्षित :- आता मारा बोंबा मनोबा दवणीय लिहितो म्हणून.

बाकी प्रतिसाद दिले आहेतच तज्ञ लोकांनी. मला केवळ एका प्रश्नाला उत्तर द्यावे वाटते.

शिवाय प्रत्येक प्रयोगासाठी फिरणे, दरवेळी तालीम - कित्ती हेक्टिक होत असेल?

हल्ली तसेही नाटकाचे जास्त प्रयोग केवळ पुणे आणि मुंबई/ठाणे शहरांमधेच होतात. नाटकात काम करणारे बहुतेक सर्व कलाकार ह्याच शहरांमधे राहणारी असल्याने त्यांना म्हणावे तितके हेक्टीक होत नसावे. शिवाय पुणे-मुंबई/ठाणे अंतर फार नाही. महाराष्ट्रातल्या इतर शहरांमधे प्रयोग अगदी अभावानेच किंवा ३-४ महिन्यातून एकदा होतात त्यामुळे तिथे जाणे कलाकारांना पण तेवढे हेक्टिक वाटत नसावे रादर फॉर अ चेंज ते ही एंजॉय करत असावे.

कदाचित अवांतर -
साधारण ४ वर्षांपूर्वी राहूल देशपांडेचं 'कट्यार काळजात घुसली' हे संगीत नाटक आलं होतं तेव्हा पुण्यात पेपर मधे नाटकाची जाहिरात आल्या आल्या तिकिटे काढावी लागत, नाहीतर प्रयोगाला मुकावं लागायचं (तसं बर्‍याच नाटकांबद्दल होतं पुण्यात). त्याच दरम्यान नाशिक मधे ते नाटक आलं, मी नाशिक मधेच असल्याने नाटकाला जाण्याचे ठरवले. अगदी प्रयोगाच्या दिवशी सकाळी तिकीट काढायला गेलो असतांनाही अगदी व्यवस्थित समोरच्या रांगेतील तिकीटं मिळाली (हाच अनुभव 'आयुष्यावर बोलू काही' चे पुण्यात तुफान प्रयोग चालू असतांना मात्र त्याच कार्यक्रमाला नाशिकला रिकाम्या खुर्च्या पहाण्यात आल्या होत्या) . तेव्हा काळजी-कम-वाईट वाटलं की खरंच ही कला लोप पावते की काय. अर्थात पुण्या/मुंबई मधे हे चित्र तितकंस खरं नाही (पण महाराष्ट्र म्हणजे केवळ पुणे-मुंबई नव्हे, पण पुणे-मुंबई मुळे हे कला माध्यम जिवंत आहे हेही तितकंच खरय!). मी लहान असतांना नाशिकचीही नाट्यगृह तुडूंब भरलेली पाहिली आहेत, पण तसं चित्र अता नाही. शिवाय सविता म्हणाल्या प्रमाणे अगदी पुण्या/मुंबई मधेही 'तरूण वर्ग' फार अभावाने दिसतो नाटकाला. आणि बहुतांशी जो तरुण वर्ग दिसतो तो ह्या क्षेत्राशी निगडित असलेला असतो म्हणून दिसतो. पण हे कला माध्यम एवढ्यात मान टाकेल असं नक्कीच वाटत नाही- केवळ एका इच्छाशक्तीचा अंदाज

मूल धागा व त्यावरील प्रतिसाद वाचत असताना मनात आलेले काही विचार. (कदाचित चुकीचेही असू शकतील)
१. मुळात "चांगले" व "वाईट" नाटक प्रेक्षकसापेक्ष असले तरी नाट्य प्रयोगाच्या जमलेल्या भट्टीवरून (तो एखाद्याच प्रयोगासाठी किंवा काही मोजक्या प्रयोगासाठी जमला असेल) चांगले/वाईट ठरवता येईल.
२. प्रत्येक कलामाध्यमाची काही गुणवैशिष्ट्य असतात. त्यांची एक स्वतंत्र 'भाषा' असते. त्यामुळे ती 'भाषा' आपलेसे केल्याशिवाय त्या माध्यमाचा कलास्वाद घेता येत नाही. चित्रपटाची 'भाषा' वेगळी असते. त्याचप्रमाणे नाट्यास्वाद घेण्यासाठीसुद्धा काही तयारी लागत असावी. नाटक 'चांगले' ठरवण्याचेसुद्धा काही निकष असावेत.
३. माझ्या मते ६०-७० च्या दशकातील खाली उल्लेख केलेली नाटकं बघितलेले असल्यास इतक्या कडवटपणे नाट्य प्रकारावर हल्ला चढवला नसता.

• शांतता, कोर्ट चालू आहे
• घाशीराम कोतवाल
• अशी पाखरे येती
• जुलूस
• उध्वस्त धर्मशाळा
• काळ बेट, लाल बत्ती
• होळी व सुलतान,
• माता द्रौपदी
• आधे अधूरे (मराठी)
• वाऱ्यावरची वरात,
• वटवट
• असा मी, असा मी

(यादी वाढवता येईल. तु्र्तास एवढे पुरे)
* नाटकाचे चित्रीकरण करून चित्रपटासारखे त्याला सादर करणे कदापि योग्य वाटणार नाही. कारण नाटकाचे प्रयोग रंगमंचावर सादर करण्यासाठी असतात. या दोन्ही माध्यमाची बलस्थाने वेगवेगळी आहेत, हे लक्षात ठेवायला हवे.

मराठी नाटकांमध्ये ओव्हरअॅक्टिंग असतं हे मी वर म्हटल्याप्रमाणे मला मान्यच आहे, पण अनेकांकडून हा मुद्दा ज्या प्रकारे आला आणि त्यासोबत जी उदाहरणं आली, ती पाहून एक मुद्दा मांडायची गरज भासली. तो असा -

खरं तर हा लाउड असण्याचा मुद्दा 'प्रत्यक्ष की रेकॉर्डेड'च्या संदर्भात पाहता, असलाच तर, नाटकांच्या बाजूचा आहे. तो कसा? जर लोकप्रिय हिंदी / मराठी सिनेमा पाहिला, तर त्यातला अभिनय आजही लाउड आणि कृतक् असतो. त्याहून वेगळा अभिनय भारतीय सिनेमात आणणारे अभिनेते कोण? तर ओम पुरी, नसीरुद्दीन शहा, पंकज कपूर, शबाना आझमी, बलराज साहनी वगैरे. ही मंडळी आली कुठून? तर एनएसडी / फिल्म इन्स्टिट्यूटसारख्या ठिकाणी अभिनयाचं प्रशिक्षण घेऊन किंवा प्रत्यक्ष नाटकांमधून. ही नाटकं कोणती? तर मुंबईतली आणि इतर शहरांतली प्रायोगिक नाटकं. म्हणजे मुळात सिनेमाला कृतक् अभिनय शिकवला तोही नाटकांनी आणि सहज अभिनय शिकवला तोही (वेगळ्या प्रकारच्या) नाटकांनीच. अमरीश पुरी आणि कुलभूषण खरबंदा अशा नटांच्या बाबतीत तर लोकप्रिय हिंदी सिनेमात त्यांनी केलेला अभिनय आणि प्रायोगिक नाटकांत केलेला अभिनय ह्यांत जमीन-अस्मानाचा फरक होता. अगदी आजचे सौरभ शुक्ल, इर्फान खान, रजत कपूर, नवाजुद्दीन सिद्दीकी, संजय मिश्र ही सगळी मंडळी नाटक / एनएसडी पार्श्वभूमीची आहेत. थोड्याफार फरकानं हाच प्रकार मराठी अभिनेत्यांच्या बाबतीतही दिसतो - मोहन आगाशे, दिलीप प्रभावळकर, मोहन गोखले, अमोल पालेकर ते अतुल कुलकर्णी किंवा आजची मुक्ता बर्वे. नाटकाची गरज आणि भूमिकेची गरज ह्यानुसार ह्यातला प्रत्येक जण लाउड अभिनय करतो, पण त्यांचा चांगला अभिनयही (योग्य प्रकारच्या) नाटकांतून दिसतो. चित्रपटांच्या बाबतीतही हेच दिसतं. म्हणजे मुद्दा असा आहे की प्रशांत दामले / भरत जाधव वगैरेंच्या लाउड नाटकांवरून नाटक ह्या माध्यमाला नावं ठेवण्यात फारसा अर्थ नाही. खान मंडळी, अजय देवगण प्रभृतींचा १०० कोटी क्लबातला हिंदी सिनेमा किंवा आजचा गल्लाभरू मराठी सिनेमाही तसाच आहे. 'प्रत्यक्ष की रेकॉर्डेड'च्या संदर्भात मुद्दा असलाच, तर तो असा आहे, की चांगलं नाटक लाइव्ह पाहायचं झालं, तर तसं नाटक तुमच्या शहरात आलं पाहिजे; ह्याउलट चांगला सिनेमा टॉरंटवरून घरपोच मिळतो. ही मर्यादा मान्य आहेच; पण, ह्याउलट रेकॉर्डेड माध्यमाबाबत मुद्दा असाही आहे, की बराचसा चांगला सिनेमा मोठ्या पडद्यावर पाहण्यासारखा असतो; घरच्या टीव्हीवर किंवा लॅपटॉपवर त्यातले अनेक बारकावे निसटतात आणि असे अनेक चांगले सिनेमेही तुमच्या शहरात कधीच दाखवले जाणार नसतात.

" न " नाटक बघायला गेलेल्या 'न' प्रेक्षकाने अगदी रविवार सकाळच्या रिकाम्या रस्त्यावरचीसुद्धा मौज बघू नये असे पु.ल.म्हणाले होते .
कदाचित त्याने जास्त मनोरंजन होणे शक्य आहे म्हणे .
" माझीया भाउजींना रीत कळेना " () नामक नाटक पहाताना असाच अनुभव काही नागपूरकरांना आला.विनोदी नाटक असावे कारण कलाकार:प्रशांत दामले , कविता मेढेकर
दुपारी बारा वाजताच्या प्रयोगाला हॉलमध्ये पडदा उघडलेला होता पण आत वेगळेच नाट्य सुरु होते. अनिल टी कंपनीचा मॅनेजर प्रेक्षकांशी थेट स्टेजवरून बोलू लागला . कहर म्हणजे त्याचे बोलणे नीट ऐकू यावे म्हणून कुणीतरी त्याच्या हातात माईक पण दिला .( अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा विजय असो ! )
तो म्हणाला , " तुम्ही तिकीट काढून नाटकाला आलात काय ? मग तुमची फसवणूक झालेली आहे . आम्ही सहा महिन्यांपूर्वी हॉल बुक केला आहे . एक वाजता आमच्या लॉटरीच्या सोडतीचा कार्यक्रम आहे . आमचे निमंत्रित तुमचे नाटक होऊ देणार नाही .आम्हाला १२ वाजता हॉल ताब्यात देणार होते . असे म्हणताच लग्गेच उठून प्रेक्षक निमूट घरी जातील थरथर कापत असे त्याला वाटले असावे .प्रेक्षक गोंधळ घालू लागले .
नाटकातले कलावंत अवाक होऊन हा तमाशा पहात होते . नाटकाचे आयोजक आले आणि त्यांनी म्हटले हा बुकिंग करणार्या कर्मचार्याने घातलेला गोंधळ आहे . आपण सामोपचाराने मिटवू या . त्या दोघांचे आधी बोलणे झालेले असूनही टी कंपनी वाल्याने हा फुक्कट तमाशा केला .
( त्याला कुणी नाटकात काम देता का काम ??)
मग नाटक सुरु झाले आणि २ वाजता संपले .

अनिल टी कंपनीवालयाचे नाटक जास्त रंजक झाले म्हणे .
चुकून आदल्या दिवशीच प्रयोग पहाणारे लोक या मनोरंजनाला मुकल्याने हळहळत बसल्याचे कळते .

(वर अनेक प्रतिसादकांनी कित्येक मुद्दे उत्तम प्रकारे मांडलेले आहेत. माझ्या मनातलेच काही मुद्दे मला जमले असते त्यापेक्षा खूपच चांगले मांडलेले आहेत. त्याला या छोट्या मुद्द्यांची पुरवणी.
----
सिनेमा<->नाटक यांच्यातली तुलना कॅमेराचित्रण<->हस्तचित्रकला तुलनेशी काहीशी समांतर आहे. ती अशी :
----
पूर्वीच्या काळी चित्रकलेच्या अनेक हेतूंपैकी एक हा : दृश्याचा स्थिर पुनःप्रत्यय, आलेख. अर्थात चित्रकलेच्या काहीच शाखा "हुबेहूब" दर्शन घडवणार्‍या होत्या. अगदी प्राचीन काळापासून शैलीदार आणि मानसिक भावनांच्या पैलूंना गडद करणार्‍या कृती, हे हेतूसुद्धा बरेच पुढे सरले. (प्राचीन शैलीबद्धतेची साखळी म्हणजे गुंफाचित्रातील शैलींपासून आजकालच्या वारली शैलीबद्ध चित्रकलेपर्यंत.)

कॅमेराचित्रणाचे तंत्र जसे विकसित झाले तसे हुबेहूब दर्शन घडवण्याचा हस्तचित्रकलेचा हेतू मागे पडला, दुय्यम झाला. आणि अन्य हेतूंकरिता बनवलेली चित्रे ही प्राथमिक झाली. कॅमेराचित्रणाची कला सुद्धा विकसित होत गेली, तशी ती वास्तवचित्रणापेक्षा अधिक व्यक्तिगत (भावनिक) परिप्रेक्ष्याचे दर्शन करण्याकडे झुकू लागली. परंतु तंत्राच्या रुळांमुळे ही परिप्रेक्ष्ये दाखवणार्‍या कॅमेराशैली हस्तचित्रकलेपेक्षा वेगळ्या आहेत.
----
समांतर :
पूर्वीच्या काळी साक्षात् नाट्यकलेच्या अनेक हेतूंपैकी एक हा : घटनांचा चल पुनःप्रत्यय, आलेख. अर्थात साक्षात् नाट्यकलेच्या काही शाखाच "हुबेहूब" दर्शन घडवणार्‍या होत्या. अगदी प्राचीन काळापासून शैलीदार आणि मानसिक भावनांच्या पैलूंना गडद करणार्‍या कृती, हे हेतूसुद्धा बरेच पुढे सरले. (प्राचीन शैलीबद्धतेची साखळी म्हणजे ऋग्वेदातील छंदोबद्ध संवादसूक्तांपासून आजकालच्या भरतनाट्यापर्यंत.)

चलकॅमेराचित्रणाचे तंत्र जसे विकसित झाले तसे हुबेहूब दर्शन घडवण्याचा साक्षात् नाट्यकलेचा हेतू मागे पडला, दुय्यम झाला. आणि अन्य हेतूंकरिता सादर केलेल्या नाट्यकृती प्राथमिक झाल्या. चलकॅमेराचित्रणाची कला सुद्धा विकसित होत गेली, तशी ती वास्तवचित्रणापेक्षा अधिक व्यक्तिगत (भावनिक) परिप्रेक्ष्याचे दर्शन करण्याकडे झुकू लागली. परंतु तंत्राच्या रुळांमुळे ही परिप्रेक्ष्ये दाखवणार्‍या सिनेमाशैली साक्षात् नाट्यकलेपेक्षा वेगळ्या आहेत.
---

सिनेमा वास्तव अनुभवापासून दूर जातो, परिप्रेक्ष्याचे अतिवास्तव चित्रण करतो, ते क्लोझअप, कट-एडिटिंग वगैरे तंत्रांनी. नाटकातील तंत्रे वेगळी, म्हणजे फक्त मर्यादितच, असे नव्हे. साक्षात् नाटक करताना प्रेक्षकांचे सुस्कारे, हास्य वगैरे ऐकून वेगळा अभिनय देतात. (यामुळे अभिनय करताना तोचतोचपणा जाणवत नाही, असे नटांच्या मुलाखतीत मी ऐकलेले आहे.) शिवाय एका प्रकारचे त्रिमिती नेपथ्य आणि दिग्दर्शन हे साक्षात् नाट्यात जसे वापरले जाऊ शकते, तसे सिनेमात (सध्या) वापरले जाऊ शकत नाही. गोलाकार (प्रेक्षक चहूबाजूला) रंगमंचात हे खूपच उघड आहे, पण थोडा विचार करता साध्या रंगमंचाच्या बाबतीत सुद्धा ही बाब प्रकर्षाने जाणवते.

आणखी एक गंमत म्हणजे (दिग्दर्शकाला बहुधा हवेच असते, म्हणून दिसते) की नाटकात प्रेक्षक हवे असल्यास बोलणार्‍या पात्राच्या चेहर्‍यापेक्षा वेगळ्या ठिकाणी लक्ष केंद्रित करू शकतात. म्हणजे कित्येकदा एक नटी मोठ्या भावूकतेने काही बोलत असते, पण त्याच वेळी ऐकलेल्या गोष्टींचा मनावर होणारा परिणाम ऐकणारा नट वठवत असतो. क्वचित सिनेमात आलटूनपालटून फोकस बदलून किंवा वेगवेगळे क्लोझ-अप सॉट आलटूनपालटून हे दाखवले जाते. परंतु नाटकाच्या माध्यमात प्रेक्षकाकडे हे अनुभवण्याचे स्वातंत्र्य पूर्णवेळ असते.

नाटक लाइव असतं लाइव - आहात कुठे?
रेकॉर्डेडमध्ये तर ते bloopers वगैरे असतात पण तेवढंच. किंवा मग चुका बघायला सिनेमात नाच-गाण्यातले एक्स्ट्रा शोधावे लागतात. नाटकात हे सगळं तिथेच असतं.
नाटकाचं तसं नाही -लोक तिथे प्रत्यक्ष काहीतरी करत असतात - चुका होतात. मुख्य पात्र बोलत असताना बाकिच्यांचे चेहेरे बघा: एखादा ठोकळा मिळतोच. नाटकात दर वेळी नवी चूक होऊ शकते: नट शिंकतात, खोकतात, विसरतात, धडपडतात. शिवाय प्रेक्षक वेफर्स खाउन आणि मोबाईल वाजवून वैविध्य आणतात ते वेगळंच.
ह्यासाठी तरी नाटकं बघाच.