१८९७ माणदेश । औंधातला प्लेग

भवानराव श्रीनिवासराव पंतप्रतिनिधी, अर्थात बाळासाहेब पंतप्रतिनिधी यांची थोडीफार ओळख मराठी वाचकांना असेलच. आचार्य अत्र्यांनी ‘साष्टांग नमस्कार’ नाटकाची प्रेरणा ज्यांच्यावरून घेतली ते, किंवा व्ही.शांताराम यांचा ‘दो ऑंखे बारा हाथ’ ज्या खुल्या तुरुंगाच्या संकल्पनेवर बेतला होता ती संकल्पना राबवणारे, औंधात हायस्कूल आणि बोर्डिंग काढून त्यात माडगूळकर बंधू, साने गुरुजी, शंकरराव खरात यांच्यासारख्या गुणी विद्यार्थ्यांना आश्रय देणारे, किर्लोस्कर, ओगले प्रभृती मराठी उद्योजकांना मदत करणारे, वगैरे त्यांच्या ओळखी अनेक आहेत.

भवानरावांनी १९४६ साली स्वतःचं आत्मचरित्र लिहिलं. एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकातल्या महाराष्ट्राबद्दल उत्सुकता असलेल्या प्रत्येकाने हे आत्मचरित्र मुळातूनच वाचावं इतकं ते अप्रतिम आहे. तत्कालीन संस्थानं, त्यातला एकंदर अनागोंदी कारभार, इतकंच नव्हे, तर त्यांच्या पिढीचं - विशेषतः संस्थानिकांचं - कामजीवन, आजार, व्यसने,औषधे, इत्यादी अनेक गोष्टींची माहिती मिळते. या पुस्तकावर विस्ताराने लिहिण्यासारखं खूप आहे, पण ते पुन्हा कधीतरी.

तूर्तास, करोनाच्या पार्श्वभूमीवर औंध संस्थानातल्या प्लेगबद्दल भवानरावांनी लिहिलेल्या आठवणी आठवल्या. शब्दाचाही फेरफार न करता त्या खाली देत आहे. जिथे मला भर घालावीशी वाटेल तिथे कंसात, आणि निळ्या अक्षरांत, घातली आहे.

सुरुवात करण्यापूर्वी थोडी पार्श्वभूमी. भवानरावांचा जन्म १८६८मधला. म्हणजे, खालील वर्णन आहे त्या १८९७च्या प्लेगच्या वेळेस ते तिशीत पदार्पण करत होते. प्रतिनिधीपदी विराजमान असलेले वडील आणि दोन थोरले भाऊ हयात होते, त्यामुळे राजेपद मिळेल असं त्यांना त्याकाळी वाटत नसे. आपल्या भावांच्या तुलनेत भवानराव जास्त शिकलेले (डेक्कन कॉलेजमधून बीए झालेले) होते, आणि दोन वर्षं मुंबईला राहून एलएलबी करायची (अयशस्वी) खटपटही करून झाली होती. सांगायचा मुद्दा असा, की भावांच्या आणि तत्कालीन औंधासारख्या गावंढ्या गावाच्या तुलनेत भवानराव चांगलेच बहुश्रुत आणि जग पाहिलेले होते.

कऱ्हाडाहून श्री देवी येणार, त्या दिवशी आम्ही त्रिवर्ग बंधु - दादासाहेब, तात्यासाहेब. व आम्हीं - काजळ वडापाशी गेलो. गांवांत सर्व मंडळींनी पेठकऱ्यांनी सडासंमार्जन करून रांगोळ्या घातल्या होत्या. मोठया थाटाने मिरवत मिरवत पालखी गांवांत आली. अनेक सुवासिनींनी कुरवंड्या केल्या. लोकांनी लाह्या, फुले उधळली. अशा समारंभाने श्रीची स्वारी येऊन वाड्यांत दाखल झाली.

पुढे लवकरच नवरात्राचा उत्सव सुरू झाला. उत्सवास औंध मुक्कामी ब्राह्मणांची पंचाईत पडली. सुमारे १२० तरी ब्राह्मण उत्सवास अनुष्ठानाकडे लागत. औंधास सारे ५०-६० मिळाले. तेवढ्यात दोन दोन तीन तीन पाठ प्रत्येकास देऊन कसेतरी भागविलें. कऱ्हाडास उत्सव होत असतांना जशा पाठाबद्दल ब्राह्मणांच्या उड्यावर उड्या पडत, तसे येथे आजपर्यंतसुद्धां झालें नाही. मग काय पाठ करणारे ब्राह्मणच कमी झाले की काय, काही समजत नाही. असो.

उत्सव यथासांग चालला असतांना सुमारे अष्टमीच्या सुमारास 'पटवेकरी याचे घरीं प्लेग केस आहे’ अशी बातमी आली. आमच्याकडे त्यावेळी कोणताही अधिकार नव्हताच. पण नारायण भिकाजी (जोगळेकर, संस्थानाचे कारभारी) यांनी खटपट पुष्कळ केली की, ती केस बाहेर काढावी म्हणून. पण त्याचा काही उपयोग झाला नाही. ती बाई मरायची ती मेली आणि हळूहळू गांवांत प्लेग सुरू झाला.

विनायकशास्त्री खानापूरकर यांनी लुच्चेगिरीने काही प्लेगप्रतिबंधक विधान काढले. कोठे उपाध्यायाचे घरी काही जुन्या पोथीची पाने मिळाली, म्हणून थाप मारली. गाढवावर बसलेली देवी, तिच्या हातांत केरसुणी, अशी प्रतिमा करून अनुष्ठान करावे म्हणजे प्लेग नाहीसा होईल व पुन्हां येणार नाही, असे ते म्हणू लागले. सर्व लोकांचा सर्वस्वी या गोष्टीवर भरंवसा बसला नाही. तथापि धर्म-कार्य आहे, त्यापासून झाला तर उपयोगच होईल, अपाय होणार नाही, असें ठरले व यजमानसाहेब यांनी अनुष्ठानास परवानगी दिली. झाले, आठ चार दिवस वीस पंचवीस ब्राह्मण काही जप करीत आणि तूप पोळी यथास्थित खात; त्याने काय प्लेग कमी होणार ? इनॉक्युलेशन, इव्हॅक्युएशन, डिसिन्फेक्शन, असे अनेक उपाय अनेक वर्षे सारखे चालले आहेत, तरी त्याचे पाऊल मुळीच कमी नाही. फक्त वेळेवर झाले तर इनॉक्युलेशन आणि विशेषतः इव्हॅक्युएशनचा मात्र उपयोग होतो. पण हे तत्त्व त्यावेळी मुळीच कोणास समजले नव्हते. त्यावेळी लोकांचे मनावर मृत्यूचा पगडाच जास्त बसे. निम्मी भीति प्लेगची आणि निम्मी भीति खालसा मुलुखांतील (म्हणजे संस्थानी अंमल नसलेल्या, इंग्रजी मुलुखातील) दवाखान्यांत धरून नेणेची ! असो. अनुष्ठान-समाप्ति झाली. काही पाणी मंत्रून सर्व गांवांत शिंपडण्याचे सोंग झाले. दक्षिणा घेतल्या. शास्त्रीबुवांनाही बरीचशी दक्षिणा व सोन्याची प्रतिमा मिळाली.

पण प्लेग दिवसेंदिवस जास्त वाढू लागला. त्याचे पाऊल कांहीं कमी येईना. आमचा भरंवसा या अनुष्ठानावर नव्हता. आम्ही मुद्दाम शास्त्रीबुवांस विचारावें, ‘शास्त्रीबुवा, कसे काय ? तुमचे अनुष्ठान तर यथासांग झाले ? अजून प्लेग कमी होत नाही, हे कसे काय ?’ ‘होईल महाराज, आतां हळूहळू कमी’ असे शास्त्रीबोवांनी हिरमुसले होऊन म्हणावे. शेवटी बिचाऱ्या शास्त्रीबोवाला या सर्व थापांचे आणि फसविण्याचेच की काय कोणाला ठाऊक प्रायश्चित्त मिळालें ! त्यांचा एकुलता एक होतकरू सुमारे बारा वर्षांचा मुलगा प्लेगला बळी पडला !

होता होतां प्लेग फार वाढला व रोज दहा पांच केसीस् होऊ लागल्या. आम्हां सर्वासच अत्यंत भय वाटू लागले. रात्रभर झोप येईना. उगीच काखेत दुखल्यासारखे वाटावें, जांघाडांत दुखल्यासारखे वाटावें, अंग ऊन लागते असें वाटावे, असे होऊ लागले. यजगानसाहेबांस “महाराज, आपण बाहेर राहण्यास जाऊंया” म्हणून आग्रह आमचा, मातोश्रींचा आणि तात्यासाहेबांचा चाललाच होता. त्यांनी मुळीच कबूल करूं नये. “आहे आमची अंबाबाई, ती संरक्षण करण्यास समर्थ आहे. बाहेर जाऊन तरी काय होते आहे ? आम्ही बाहेर गेल्यावर श्रीची व्यवस्था, नैवद्य, वैश्वदेव कोण पाहणार ?” असे म्हणावें, असे चालले होते. काही केल्या ते ऐकेनात.

शेवटी प्रत्यक्ष वाड्यांत उंदीर पडणेस आरंभ झाला. कोठीत अनेक उंदीर पडले. कोठावळा लागला, मेला. दुसरा एक मुलगा ठेवला, तोही पुढे काही दिवसांनी मेला. थोरल्या जामदारखान्यांत उंदीर पडले. नारायण काशीद जामदार, तो लागला व मेला. कोठीत काही दिवस गंगाधर मेहेंदळे कोटणीस याने काम केले. तो लागला व मेला. मग फारच धास्ती वाढू लागली. यजमान साहेब यांच्या जामदारखान्यांत दहा पांच उंदीर एकदम मेले. त्यांचा जामदार नाना चंचणीकर लागला व मेला. असा धडाका सुरू झाला. तथापि यजमान साहेब किन्ईस (‘किन्हई’ या पंतप्रतिनिधींच्या जहागिरीच्या गावात भवानरावांची सावत्र आई - म्हणजे श्रीनिवासरावांची दुसरी पत्नी राहात असे. तिथे प्लेगचा जोर औंधापेक्षा कमी होता.) जाण्याचे कबूल करीनात. फारच पंचाईत येऊन पडली. आतां प्रत्यक्ष घरांतील माणसांवर प्रसंग येऊन पडतो की काय, अशी धास्ती वाढू लागली.

शेवटी एक दिवस सकाळी देवघरचे दिवाणखान्यांत उंदीर मेल्याची घाण येऊ लागली. मग मात्र दम मुळीच निघेना. आम्ही मातुश्रीस विचारले, ‘आता कसे काय करायचे ? आतां येथे वरसुद्धा उंदीर पडले. आतां मुलें माणसे बळी पाडावयाची की काय ?’ मातुश्री म्हणाल्या, ‘मी तरी काय करूं ? यजमान कबूलच करीत नाहीत. आता काय करावे ?’ आम्ही म्हणालों, ‘आता आम्ही व तात्यासाहेब तर एकदम मळ्यांत पुढे जातो. सर्व मुले माणसें नेतो. एकटेच राहिल्यावर कदाचित् यजमानसाहेबही कबूल करतील व येतील. त्यांस आपण दुपारून युक्ति प्रयुक्ति करून घेऊन यावे.’ ‘बरें आहे.’ मातुश्री म्हणाल्या.
नंतर आम्ही देवीस जाऊन आलों व यजमानसाहेबांकडे (भवानराव वडिलांना - म्हणजे श्रीनिवासरावांना ‘यजामानसाहेब’ असे संबोधत.) जाऊन म्हणालों, “सर्व वाड्यांत वर उंदीर मेल्याची घाण येऊ लागली आहे. आम्हास येथे मुळीच चैन पडेनासे झाले आहे. तर आम्हांस आतांच मळ्यांत जाण्याची आज्ञा व्हावी. आजचा आमचा नैवेद्य तेथेच. सरकारनी मागाहून नैवेद्य, वैश्वदेव करून यावे. अशी विनंती आहे.” “काय जगदंबेची इच्छा असेल ते खरे.” महाराज म्हणाले, “तुम्हांला गोड वाटत नाही, तर तुम्ही जा.”

झाले. पडत्या फळाची आज्ञा घेऊन आम्ही उभयतां बंधु बायका व मुले घेऊन मळ्यांत गेलो. गाड्या परत पाठविल्या. आम्ही, सर्व मुलेंलेकरें वाड्यांतून निघून गेल्यावर त्यांना वाड्यांत चैन पडेनासे झाले. शेवटी रोज उदक सोडण्यास मळ्यांतून मातुश्रींनी यावे, असें ठरवून यजमान व मातुश्री दुपारी मळ्यांत आली.

हेच आम्ही पंधरा दिवस आधी आलो असतों, दसरा झाल्याबरोबर आम्ही जाऊन सर्व गांव मोकळा केला असता, तर चाकर माणसें व गांवांतील इतर माणसें फार दगावली, ती कदाचित् गेली नसती. पण भवितव्यता ! त्यास कोणाचा इलाज आहे ? आमच्याबरोबर भालदार, शिंगाडे (शिंग फुंकणारे), हवालदार, शिपाई, हुजरे, वगैरे सर्व आले. पण रोज एकदोन आजारी पडून परत गांवांत जाऊन मरूं लागले. राऊ भालदार मेला, बाळा भाट मेला, दोन्ही शिंगाडे मेले. ब्राह्मण मेले, असा सारखा धडाका चालला होता ! ईश्वरी इच्छेस कोण आळ घालणार ?

पुढे बाबासाहेब (भवानरावांचा काका) प्लेगनें आजारी पडले. नंतर ते रहदारी बंगल्यांत रहावयास गेले. एक गणपतराव त्यांचे चिरंजीव शिवाय करून त्यांचे घरची सर्व मंडळी प्लेगने लागली. पण ईश्वरी कृपा. त्यांच्या घरचे प्लेगनें कोणीही दगावलें नाही.

सदर पुस्तक बोरीलिब (भांडारकर प्राच्यविद्या संस्थेचे ऑनलाईन ग्रंथालय) या वेबसाईटवर उपलब्ध आहे. (खंड १, खंड २) या आत्मचरित्रावर जयप्रकाश सावंत यांनी लिहिलेली लेखमाला ‘आपले वाङ्मय वृत्त’ या लोकवाङ्मय गृह प्रकाशनाच्या नियतकालिकात वाचली होती. ‘आपले वाङ्मय वृत्त’चे अंक पूर्वी ऑनलाईन उपलब्ध असत, पण सध्या दिसत नाहीत. (तात्पर्य : आंतरजालावर काही रोचक सापडल्यास त्वरित डाउनलोड करून ठेवावं. कल हो ना हो. असो.)