माझे गुरू : शेजारचे अण्णा

हे नक्की कोणी लिहिले आहे? लेखातील बहुतेक धातुरूपे ही प्रथमपुरुषी स्त्रीलिंगी आहेत. लेखक पुल्लिंगी आहे, अशी आजवर समजूत होती, म्हणून विचारले...

आणि, अण्णा म्हटल्यावर ती व्यक्ती आपोआप, बाय डीफॉल्ट, साउथ इंडियन होते, हे येथे बहुधा कोणाचेही मत नसावे. (चूभूद्याघ्या.) अण्णासाहेब किर्लोस्करांपासून ते पार आमच्या पुण्याच्या भाजपच्या माजी खासदार अण्णा जोश्यांपर्यंत (व्हाया शाहीर अण्णाभाऊ साठे, एसेम अण्णा, नि आमच्या (भूतपूर्व) नारायण पेठेतले मिसळवाले अण्णा बेडेकर) असे अनेक अस्सल मराठमोळे अण्णा महाराष्ट्राने पाहिलेले नि पचविलेले आहेत. (फार कशाला, आमच्या अस्सल मराठमोळ्या, बॉर्न-अँड-ब्रॉट-अप-इन-कोल्हापूर तीर्थरूपांनासुद्धा (ईमृशांदे) त्यांच्या मित्रमंडळीत अण्णा या संबोधनाने पुकारले जात असे.)

त्यामुळे, 'अण्णा म्हणजे कुणी साऊथ इंडियन व्यक्ति नाही' हे स्पष्टीकरण या लेखात अस्थानी तथा अनावश्यक वाटते. (झापडबंद मुंबईकर वगळल्यास) उभ्या महाराष्ट्रात कोणाचा असा गैरसमज होईल (की जेणेकरून असे स्पष्टीकरण द्यावे लागावे), याबद्दल निदान मी तरी साशंक आहे. उगाच शब्दसंख्या वाढविणारा अनावश्यक शब्दभरणा याहून अधिक महत्त्व त्यास निदान मी तरी देऊ इच्छीत नाही.

असो, चालू द्या.

पण एक लक्षात ठेव, चांगलं इंग्लिश येणं हेच काही आयुष्याचं सर्वस्व/ध्येय नाही.

बरोबर. ध्येय नाही. सर्वस्व तर नाहीच नाही. केवळ, मार्ग आहे.

ध्येय म्हटले, तर एकदा ते गाठले, की जो थांबला, तो संपला. आणि, सर्वस्व म्हटले, की एकदा ते गाठल्यावर काही करायलाच नको. मग उरलेले आयुष्यभर हॅरी हॅरी करत निवांत बसावे!

अर्थात, ध्येय हे याच्या बरेच पुढचे, याच्याहून खूपच उच्च असले पाहिजे, हे पटण्यासारखेच आहे.

पण मार्गावरून गेल्याशिवाय तर ध्येयापर्यंत पोहोचता येत नाही ना, गुरू!

आज जपान, चायना, जर्मनी, फ्रांस, इस्रायेल अशा आपल्या भाषेवर प्रेम असणाऱ्या देशांमधल्या लोकांची इंग्लिश खूप काही चांगली नाही, पण त्याचा ते बाऊ करत नाहीत, पण आज त्यांची सर्वांगीण प्रगती केवढी कौतुकास्पद आहे !

हा एक अत्यंत बोगस मुद्दा आहे, असे माझे प्राथमिक मत आहे. याबद्दल सविस्तर नि विचारपूर्वक असे जमल्यास मागेपुढे कधीतरी सवडीने लिहीन.

नाही, प्राथमिक-माध्यमिक शिक्षण मातृभाषेतून घेऊ नये, असे माझे मुळीच म्हणणे नाही. (माझे स्वत:चे शालेय शिक्षण, काहीश्या अनिच्छेने का होईना, परंतु, मिक्स्ड-बॅग पद्धतीने झालेले आहे. बोले तो, चौथीपर्यंतचे शिक्षण (सदाशिव पेठेत, परंतु) इंग्रजी माध्यमातून. त्यानंतर, पाचवीपासून आमची उचलबांगडी काहीही कारण नसताना (सदाशिव पेठेतल्याच) मराठी माध्यमाच्या शाळेत झाली. (तीर्थरूपांची लहर, दुसरे काय!) मात्र, आता मागे वळून पाहिले असता, दोन्हींमुळे माझा काही विशेष फायदा अथवा तोटा झाल्याचे लक्षात येत नाही. माझे मराठी आणि इंग्रजी दोन्ही तसे चांगले आहे. (म्हणजे, असे निदान मी तरी समजतो.) मात्र, यापैकी कशाचेही श्रेय मी माझ्या मराठी किंवा इंग्रजी, कोठल्याच माध्यमाच्या शाळेला देऊ इच्छीत नाही. त्याकरिता इतरच - आणि बहुतांशी कौटुंबिक - घटक कारणीभूत आहेत. त्यामुळे, शालेय शिक्षण कोठल्याही माध्यमातून घेतले, तरी त्याचा पुढील आयुष्यावर मूलगामी परिणाम होण्याचे काही कारण नसते - आणि, मराठी माध्यमातून शिकलेल्या विद्यार्थ्यांना शालोत्तर जीवनात निदान सुरुवातीच्या काळात तरी जो एका प्रकारचा न्यूनगंड असलेला अनेकदा दिसून येतो, तो बहुतांशी विनाकारण असतो; तो फार काळ सहसा टिकत नाही, हे सुदैव! - इथवर मान्य करायला मी तयार आहे.)

मात्र, स्वभाषेवरील प्रेम म्हणजे इतर भाषांप्रति अनास्था नव्हे. किंबहुना, इंग्रजीच नव्हे, तर स्वत:च्या फायद्याकरिता (किंवा हौशीखातरसुद्धा) मनुष्याने जमतील तेवढ्या भाषा शिकाव्यात, असे माझे मत आहे. अगदी प्रावीण्य मिळवता नाही आले, जुजबीच राहिले, तरी चालेल, परंतु प्रयत्न जरूर करावा. अन्यथा, एकाच भाषेवर - टू द एक्स्क्लूजन ऑफ ऑल अदर्स - 'प्रेम' केले, इतर भाषांना दारीसुद्धा उभे करायचे नाही म्हटले, की मनुष्य आम्हां (सामान्य) अमेरिकनांसारखा झापडबंद होतो; नि मग त्याची प्रगती खुंटते. (माझी स्वत:ची प्रगती या बाबतीत अगदीच नगण्य आहे - केवळ आरंभशौर्य दाखवून सोडून दिलेले अनेक प्रयत्न तेवढे जमेस आहेत, हे येथे नमूद करणे दुर्दैवाने भाग आहे. अर्थात, यात अभिमानाने सांगण्यासारखे काहीही नाही, याचीसुद्धा नम्र जाणीव आहे, ही बाब अलाहिदा. परंतु ते असो.)

इंग्रजी जमत नसलेल्या मुलीला धीर देणे ही एक गोष्ट. ते योग्यच आहे. परंतु, 'येत नाही ना? त्यात काय मोठे? त्या अमक्यातमक्यालासुद्धा येत नाही, परंतु आज पहा ते कुठच्या कुठे आहेत!' यासारखे disingenuous (मराठी? अप्रामाणिक??), फसवे, तथा घातकी, स्वत:च्याच पायावर धोंडा पाडून घेणारे लॉजिक दुसरे नसेल. त्याने फक्त प्रयत्न न करण्याची - प्रयत्न नाही केला, तरी चालेल, अशी - वृत्ती बळावते. दुर्दैवाने, हिंदुस्थानातल्या एका विशिष्ट पिढीत 'राष्ट्राभिमाना'च्या नावाखाली ही वृत्ती सर्रास आढळत असे. इंग्रजी न येण्याच्या न्यूनगंडाने नव्हे, तर या वृत्तीने हिंदूंच्या पुढच्या पिढ्यांचे नुकसान केले. पण लक्षात कोण घेतो?

('त्या अमक्यातमक्याला येत नाही, परंतु तरी त्याचे काही अडले नाही; आज पाहा, तो कोठल्याकोठे आहे!', ही एक शुद्ध पळवाट आहे. अरे, आधी त्या अमक्यातमक्यासारखे कोठल्याकोठे जाऊन दाखवा, नि मग बाता करा, की इंग्रजी न आल्याने आमचे काही अडले नाही, म्हणून! स्वत: राहायचे इथल्याइथेच ('ठेविले अनंते, तैसेचि'), नि दाखले द्यायचे ते कोठल्याकोठे गेलेल्या अमक्यातमक्याचे, याला काय अर्थ आहे? आणि त्यापेक्षासुद्धा, ज्याला एखादी गोष्ट जमत नाही, त्याला ती जमविण्याकरिता उत्तेजन द्यायचे, की 'त्यावाचून तुझे काही अडले नाही' म्हणून 'अमक्यातमक्या'चे दाखले द्यायचे? अरे, मग, तुम्हाला जमले आहे का कोठल्याकोठे जायला, त्या 'अमक्यातमक्या'सारखे? नि (इंग्रजी न येतासुद्धा) त्या 'अमक्यातमक्या'सारखे कोठल्याकोठे कसे जायचे, हे शिकविणार आहात काय? पोकळ बाता नुसत्या! आणि, तो अमकातमका कोठल्याकोठे जो गेला, तो इंग्रजी न आल्यामुळे, की इंग्रजी न आल्याच्या बावजूद? ('In spite of'करिता मराठी प्रतिशब्द काय? की, हे भाषेच्या दौर्बल्याखाती मांडायचे?))

फाड-फाड , अस्खलित, शुध्द इंग्रजी बोलणारी अशिक्षित / निरक्षर महिला मी आयुष्यात प्रथमच बघितली आणि अंगावर अक्षरशः रोमांच उभे राहिले.

फाडफाड इंग्रजी बोलणारी अशिक्षित, निरक्षर व्यक्ती आणि फाडफाड अस्खलित मराठी/हिंदी/उर्दू/तमिळ/कोठलीही भाषा बोलणारी निरक्षर व्यक्ती यांच्यात क्वालिटेटिव फरक नक्की काय? आणि, यात आश्चर्य वाटण्यासारखे नक्की काय आहे?

भाषेवरचे प्रभुत्व हे प्राथमिकत: श्राव्य-एक्स्पोझरचे फलित आहे. (शिक्षणाशी त्याचा काहीही संबंध नाही. मातृभाषा/प्रथम भाषा 'फाडफाड' बोलणारे तीनचार वर्षांचे मूल हे 'शिक्षित' नसते; 'सुशिक्षित' तर, निदान त्या वेळेस तरी, नसतेच नसते; 'साक्षर'ही बहुधा नसते.) तर, उलटपक्षी, साक्षरता हे प्रामुख्याने दृक्-एक्स्पोझरचे (आणि कदाचित अल्प अंशी शिक्षणाचे) फलित आहे. दोन पूर्णपणे स्वतंत्र गोष्टी आहेत त्या!

इंग्रजी माहौलात भाग्यवशात् फेकले गेल्यावर, निव्वळ श्रवणभक्तीने (पाण्यात पडल्यावर आपोआप पोहायला शिकतो माणूस, म्हणतात तसे) व्यवहारापुरते का होईना, परंतु अस्खलित इंग्रजी बोलावयास येणे शक्य आहे. ('पाण्यात पडल्यावर माणूस आपोआप पोहायला शिकतो', हे प्रत्यक्षात कदाचित तितकेसे खरे नसले, तरीही.) मात्र, साक्षरता कोणीतरी (प्राथमिक स्वरूपात का होईना, परंतु) शिकवावी लागेल. आणि, 'सुशिक्षित' होण्याकरिता शाळाकॉलेजांतून कदाचित काही काळ - आणि काही पैसे - खर्च करावे लागतील. पैकी दुसरी आणि तिसरी (पक्षी: साक्षरतेची आणि शाळाकॉलेजात जाण्याची) संधी नसेल मिळाली त्या बाईला. पण म्हणून पहिली गोष्ट (पक्षी, अस्खलित इंग्रजी बोलता येणे) हे तिला जमणार नाही, याला आधार काय?

(जुने हिंदी/हिंदुस्तानी चित्रपट पाहून, अगदी सखोल, 'फाडफाड' म्हणण्यासारखे नाही, तरी उर्दूचे जुजबी ज्ञान आपल्यापैकी अनेकांना (नाही म्हटले तरी) असते. थोडे उर्दू माहौलास एस्पोझर मिळाले, बरी उर्दू कानांवर सतत जर पडत राहिली, तर अस्खलित उर्दू बोलता येणे हेसुद्धा अगदीच अशक्य नसावे. परंतु त्याने उर्दू लिहितावाचता येणार नाही; ते वेगळे, आणि मुद्दाम प्रयत्न करून, शिकावे लागेल. अन्यथा, (अस्खलित उर्दूत बोलता येऊनसुद्धा) आपण उर्दूमध्ये अनपढ़, निरक्षरच राहू. तसेच आहे हे.)

आणि हो, ती पंजाबी बाई (इंग्रजी येत नसूनसुद्धा) 'कोठल्याकोठे' गेली. (फॉर व्हॉटेव्हर दॅट मे बी वर्थ. ती अस्खलित इंग्रजी बोलावयास तेथे गेल्यानंतर शिकली, ही बाब अलाहिदा.) फार कशाला, आमच्या न्यूजर्सीतल्या एडिसनात नाहीतर आमच्या अटलांटाच्या डिकेटरात इंडियन ग्रोसरी स्टोअर चालविणारा नाहीतर अमेरिकेच्या आडगावांत जाऊन मोटेल चालविणारा जो 'पटेल' असतो, तोसुद्धा इथे येतो, तेव्हा त्याला इंग्रजी (येत असलेच, तर) तितपतच येत असते. इथे येऊन ते तो शिकतो/न शिकतो, ही गोष्ट वेगळी. परंतु, कष्टाने त्याने नाव जरी नाही काढले, तरी धंद्यात तो अनेकदा यशस्वी होतो. पण त्या पंजाबी बाईच्या/पटेलाच्या इथे 'कोठल्या कोठे' येण्यामागे (नि अनेकदा यशस्वीसुद्धा होण्यामागे) जी धमक आहे, जी वाटेल ते कष्ट करण्याची तयारी आहे, ती तुमच्यात आहे काय? मुख्य म्हणजे, तशा मार्गांनी (आणि, त्या मार्गांत काही गैर आहे, असा दावा नाही.) 'कोठल्या कोठे' जाण्याची तुमची इच्छा / मानसिक तयारी आहे काय? मग कशाला फुकाच्या गप्पा?

त्यावर सरदार स्वर्णसिंग पंडितजींना म्हणाले '' पंडितजीं , क्या कहूँ ! मुझे वहां होते हुए, ये देखके इतना बडा अचरज हुआ कि, पंडितजीं , केवल पांच - छे उम्र के बच्चे लोग वहां पर फ्लुएंट इंग्लिश बोल पाते हैं ! ''

हा किस्सा, स्वतंत्र भारताचे पहिले संरक्षणमंत्री सरदार बलदेवसिंह यांजपासून ते आजमितीपर्यंतच्या भारतीय राजकारणात काही महत्त्वाचे पद भूषविलेल्या कोणत्याही शीख सद्गृहस्थाच्या नावे खपविता यावा. (आम्ही तो भारताचे एके काळचे गृहमंत्री आणि नंतर राष्ट्रपती श्री. ग्यानी झैलसिंह यांच्या संदर्भात ऐकलेला आहे.) त्यामुळे, हा एक तद्दन कपोलकल्पित असा, सरदारजी-विनोद-जॉन्रमधला किस्सा असावा, अशी आम्हांस दाट शंका आहे.

असो. या विनोदाचे या लेखातील स्थान - पक्षी, यातून नक्की कोणता मुद्दा मांडायचा आहे, हे - कळले नाही.

‘टाइम्स ऑफ इंडिया’ रोज वाचत जा, अवांतर वाचन कर, जे के रोलींगचे हॅरी पॉटरचे सगळे भाग, डिकन्सचं ग्रेट एक्सपेक्टेशन, ऑलिव्हर ट्विस्ट वाच, सुरवातीला शेजारी डिक्शनरी घेऊन बसलीस तरी चालेल. अडलेले शब्द वहीत लिहून ठेव ,वाक्यरचना कशा लिहिल्यात हयाकडे लक्ष दे , असं बरंच काही मार्गदर्शन वेळोवेळी अण्णा मला करत होते.

नाही, म्हणजे, बाकी सर्व मुद्दे ठीकच आहेत. दोनच मुद्दे तेवढे खटकले.

(१) स्वातंत्र्यपूर्व काळात वाढलेल्या मंडळींमध्ये इंग्रजी सुधारण्याकरिता टाइम्स ऑफ इंडियाच्या वाचनाचे मोठे प्रस्थ होते. त्या काळाकरिता कदाचित ते ठीक असेलही, आणि, त्या अनुभवातून सदर सद्गृहस्थांनी तो सल्ला दिलेला असणे समजू शकते. मात्र, हा सल्ला जर २००१च्या इसवीत दिलेला असेल, तर तोपर्यंत टाइम्स ऑफ इंडियामधील इंग्रजीचा दर्जा अत्यंत खालावला होता. (किंबहुना, तसा तो साधारणत: १९८०च्या दशकातच खालावू लागला होता; मजकुरात इंग्रजीच्या धडधडीत चुका सर्रास सापडत असत.) अण्णा जर २००१च्या इसवीत स्वत: टाइम्स ऑफ इंडिया वाचत असते, तर खुद्द त्यांच्या हे लक्षात आले असते, नि त्यांनी असा बदसल्ला कधीही दिला नसता. त्यामुळे, तेव्हा अण्णा स्वत: टाइम्स वाचीत नसावेत, आणि त्यांनी हा पारंपरिक सल्ला (कदाचित प्रामाणिकपणे नि सद्हेतूने, परंतु फारसा विचार न करता) तसाच (ढकलपत्रासारखा) पुढे ढकलला असावा, अशी शंका येऊ लागते.

(२) इंग्रजी सुधारण्याकरिता डिकन्स वाचण्याचा सल्ला पारंपरिक असेलही, परंतु आजमितीस इंग्रजी सुधारण्याकरिता उपयुक्त खासा वाटत नाही. किंबहुना, आधीच इंग्रजीचे भय असणाऱ्या विद्यार्थिनीस त्यातून अधिकच दडपण न आल्यासच नवल.

(नाही, कोणी निव्वळ हौस म्हणून / पुरातन इंग्रजी वाङ्मयाचा अभ्यास म्हणून / एकोणिसाव्या शतकातील इंग्लंडातील इंग्रजी भाषेच्या बाजाचा परिचय म्हणून / किंवा अगदी गंमत म्हणून, त्या विचित्र भाषेला खदाखदा हसण्यासाठीसुद्धा डिकन्स वाचला, तरी त्याबद्दल मला कोणताही प्रत्यवाय असण्याचे काहीही कारण नाही. वाचोत बापडे, नि मजा करोत! मी वाचणार नाही कदाचित - माझा तो चहाचा कप नाही - परंतु, to each, his/her own. परंतु, आजमितीस इंग्रजी सुधारण्याच्या दृष्टीने ते अत्यंत बोजडच नव्हे, तर निरुपयोगी ठरावे. हे म्हणजे, मराठी सुधारण्याकरिता ज्ञानेश्वरी वाचण्यासारखे झाले. (एकअक्षरकळेलतरशपथ. इतकेच नव्हे, तर आजमितीस बोलली जाणारी मराठी आत्मसात करण्याकरिता अत्यंत निरुपयोगी.) त्यामुळे, त्यातून होतकरू विद्यार्थिनीस यदाकदाचित धडकी जरी नाही भरली, तरी, उपयोग होणार नाही निश्चित. तेव्हा, हा सल्लासुद्धा फारसा विचार न करता (केवळ परंपरा म्हणून) ढकलला गेला असावा, अशी शंका येते.)

असो.

एकाच वेळी दोन मार्मिक आणि माहितीपूर्ण देण्याची सोय हवी. खुद्द नबां'ना आणि काही जणांना श्रेणी देताही येत नाहीत तिथे मी दोन मागणे जरा जादाच आहे. असो.

तर लेख आणि नबांचा प्रतिसाद भारीच.
मलाही जाणवलं लेखक तो आहे का ती. पण असो.
लेखकाने एका लहान मुलीच्या भूमिकेतून अण्णांचं व्यक्तिचित्रण लिहिल्याने चुका झाल्या असतील.

बाकी अण्णांची मदत करण्याची वृत्ती आणि इंग्रजीचे गुरू कसे झाले ते लिहिलं आहे. काही नशिबवानांना असे परोपकारी गुरू शेजारी मिळतात. अण्णांच्या दिर्घायुष्याचे रहस्य समजले नाही पण एकशेवीस नक्कीच गाठोत. एकूण अण्णा मनमिळावू आणि आनंदी वाटतात.

इंग्रजीबद्दल सल्ले म्हणाल तर ते एक प्रातिनिधीक पात्र म्हणता येईल. त्यांच्या विचारांचे असंख्य लोक त्याकाळी होते. इंग्रजी कशी शिकावी वगैरे.

एक विनोद सांगून संपवतो. William Darlymple त्याच्या एका हिस्टॉरिक ट्रेलवर टर्कितल्या हॉटेलातल्या वेटरशी बोलत असतो. "कुठून आला?"- "इंग्लड." "दे स्पीक बेटर इंग्लीश." "येस, दे ह्व गॉट टू."

हे प्रकरण म्हणजे आम्ही मराठी माध्यमाच्या शाळांतून जसे शिकलो त्यातला विनोदीपणा एका उडपीकडच्या माणसाने सांगितला. त्याचं इंग्रजी ( लेखी)फारच चांगलं होतं. तो म्हणाला "मराठी शाळेत सुरुवातीला इंग्रजी घोटवून घेतात त्याची फार गंमत वाटते." आइ -गो, वुइ गो, यू गो, ही? गोsssज. शी गोsssज." "त्याची काय गरज? पुढे काही सरकतच नाही. लेट् द स्टूडंट्स पिकप द लँग्विज."
आणखी बरेच फ्लेवरस आहेतच.

----------
ज्योक्स मस्तं न'बा.

आणखी एक गोष्ट. सरदार स्वर्णसिंह हे नेहरूंच्या मंत्रिमंडळात संरक्षणमंत्री म्हणून कधीही नव्हते. ते इंदिरा गांधींच्या मंत्रिमंडळात संरक्षणमंत्री होते. (तत्पूर्वी ते नेहरूंच्या - आणि शास्त्रींच्यासुद्धा - मंत्रिमंडळांत होते, असे कळते, परंतु संरक्षणमंत्री म्हणून नव्हे.)

नेहरूंच्या मंत्रिमंडळातील पहिले संरक्षणमंत्री सरदार बलदेवसिंह होते.

(परंतु, हा सरदारजी काय, नि तो सरदारजी काय, सगळे सारखेच, नाही काय? याच, याच वृत्तीमुळे शीख लोक भडकतात! पण लक्षात कोण घेतो?)

असो चालायचेच.

माझी इंग्रजी आता बरी आहे. कॉलेजात असताना बाबांचे एक मित्र मला ढोस देत होते. "इंग्लिश सुधारायला पाहिजे", छापाचे. मला तेव्हा इंग्लिश वाचायचा कंटाळा येत असे. (हल्ली मराठी वाचायचा येतो, पण ते असो.) तेव्हा मी बाणेदार उत्तर दिलं होतं, "काय ठेवलंय इंग्लिशमध्ये? इंग्लंडमधल्या कचरा उचलणाऱ्या लोकांनाही इंग्लिश येतं. कदाचित आपल्या सगळ्यांपेक्षा चांगलं. तरीही कचराच उचलावा लागतो ना!"

तेव्हा तरुण थी मय. आता लक्षात येतं की कचरा उचलणाऱ्या लोकांपेक्षा माझी इंग्लिश फार वाईट नाही.

शिवाय हल्ली मराठी लोक जी काही मराठी बोलतात, लिहितात, त्यापेक्षा त्यांचं इंग्लिश लेखन परवडतं. साधी भाषा असते, त्यात काही हिणवण्यासारखं नाहीच. पण मध्येमध्ये निष्कारण संस्कृत, ग्रीक, फारसी वगैरे शब्द घुसडत नाहीत. मराठीत इंग्लिश शब्द घुसडतात, मराठी वाक्यरचना इंग्लिशसारखी करतात, तशी. शिवाय चुका दाखवल्या तर कधीमधी सुधारणेची तयारीही दाखवतात. मराठीतल्या चुका दाखवल्या की सबबसाम्राज्य मिळवण्याची जोरदार तयारी सुरू होते.