मत-मतांचा तवंग (लोकसत्तामध्ये पूर्वप्रकाशित)

लहानपणी उन्हातून घरी आल्यावर लगेच घटाघटा पाणी पिण्याविरोधात तंबी दिली जात असे. त्यामुळे अंधत्व येतं असंही मला सांगितलं होतं.

हॅहॅहॅ… आम्ही तर आणखी काहीतरी केल्याने अंधत्व येते, असेसुद्धा ऐकले होते. एके काळचा सर्वप्रचलित गैरसमज होता तो. खरा असता, तर दिलेल्या कोठल्याही क्षणी जगाची जवळजवळ अर्धी पौगंडोत्तर जनता आंधळी असती. पण लक्षात कोण घेतो?

(जाऊ द्यात. पुरुषी गोष्टी या; तुम्हा बायकांना कदाचित नाही ठाऊक असायच्या. चालायचेच.)

झोपून वाचणं; खूप टीव्ही बघणं; अशी डोळे खराब होण्याची कारणं मला लहानपणी सांगितली जात असत. माझे आईवडील दोघंही शिक्षक. त्यांच्याकडूनच अशा काही अवैज्ञानिक गोष्टी मी ऐकल्या होत्या;

मी त्यांना दोष देणार नाही. Perhaps they knew no better.

धरणातून पाणी खाली येतं, त्यावर वीज तयार होते. एके काळी शेतकऱ्यांचा ते पाणी शेतीसाठी वापरण्याला विरोध होता. म्हणे त्या पाण्यातला जीव काढून घेतला जातो. ही गोष्ट मला एका विज्ञानाच्या शिक्षिकेनं, जलविद्युत कशी तयार होते, यामागचं वैज्ञानिक तत्त्व शिकवताना सांगितली होती.

मी ही गोष्ट थोडी वेगळी ऐकली होती. भारत भाक्रा-नानगल वगैरे धरणे बांधतो, नि पाण्यातून वीज काढून घेतो, नि असे वीज काढून घेतलेले निःसत्त्व, शेतीकरिता निकृष्ट असे पाणी तुम्हाला मिळते, असा अपप्रचार पाकिस्तानातील शेतकऱ्यांप्रति त्या काळात सर्रास चालत असे, म्हणे.

नोकिया आणि ब्लॅकबेरीची चलती होती त्या काळात आम्ही वेरूळला फिरायला गेलो होता; तिथे कुणी तरी आपल्या फोनवर जोरजोरात गाणी वाजवत फिरत होतं, हेही स्वच्छ आठवतं. तेव्हा घरात वाय-फाय असणं हेही फॅन्सी समजलं जात असे. आता हे तंत्रज्ञान आणखी स्वस्त झालं आहे; आणि समाजाची क्रयशक्ती वाढलेली आहे. म्हणजे जोरजोरात गाणी वाजवण्याचं तंत्रज्ञान खूप जास्त लोकांकडे उपलब्ध आहे. म्हणून जास्त लोक जोरजोरात गाणी वाजवताना दिसत असावेत, एवढंच.

याचा इंटरनेट किंवा मोबाइल तंत्रज्ञान स्वस्त होण्याशी फारसा संबंध नसावा.

पूर्वी (बोले तो, इंटरनेट, मोबाइल फोन, वगैरे तंत्रज्ञान स्वस्त वगैरे तर सोडाच, परंतु, भविष्यात असे काही तंत्रज्ञान अस्तित्वात येईल, अशी फारशी कोणी कल्पनासुद्धा केली नसेल, अशा काळात) याहून फारशी वेगळी परिस्थिती नव्हती. तेव्हासुद्धा लोक हेच करत. फक्त, खिशात मावणारा किंवा गळ्यात लटकवता येणारा ट्रांझिस्टर रेडियो हे तेव्हाचे ‘स्वस्त तंत्रज्ञान’ होते, एवढाच फरक. ‘तुमच्या आवाज करणाऱ्या उपकरणांचा (म्हणजे रेडियो, वॉकमन, वगैरे) आवाज इतरांना ऐकू येणार नाही, अशा बेतानेच वापरा’ अशा प्रकारच्या सूचना सार्वजनिक परिवहनांवर (म्हणजे, माझा असल्या गोष्टींशी जो काही अत्यल्प संबंध आला, त्यात कधीतरी) वाचल्याचे अंधुकसे आठवते. आणि हे इंटरनेट, मोबाइल वगैरे प्रकार सर्रास होण्यापूर्वी.

माणूस पूर्वीपासून जे करीत आला होता, तेच आजही करीत आहे. माध्यम बदलले, एवढेच.

(डब्ल्यूडब्ल्यूडब्ल्यू हा प्रकार माझ्या कल्पनेप्रमाणे १९९३-९४च्या आसपास कधीतरी थोडाथोडा अस्तित्वात येऊ लागला असावा. तेव्हासुद्धा सुरुवातीला फार थोड्या वेबसाइटी अस्तित्वात असाव्यात. मला वाटते १९९०च्या दशकाच्या उत्तरार्धात हळूहळू वाढू लागल्या असाव्यात. त्यापूर्वी तर इंटरनेटची व्याप्ती ईमेल आणि यूजनेट नावाचा एक प्रकार असे (ज्यावर ग्रूप्स असत नि त्या ग्रूप्सवर लोक पोष्टी टाकू शकत), यापलिकडे फारशी नसावी. तसेही इंटरनेट ॲक्सेस हा प्रकार तेव्हा (अमेरिकेतसुद्धा) अत्यल्प जणांकडे असे. अमेरिकेतल्या विविध विद्यापीठांतून पडीक असलेला विद्यार्थिवर्ग (ज्याला विद्यापीठकृपेने ॲक्सेस मिळत असे) वगळला, तर इंटरनेटच्या बाजूला फारसे कोणी फिरकत नसे. ही परिस्थिती १९९०च्या उत्तरार्धात थोडी बदलू लागली. (इंटरनेट ॲक्सेस थोडा स्वस्त होऊ लागल्यावर. स्वस्त बोले तो, महिन्याला वीस डॉलर वगैरे (‘अमर्याद ॲक्सेस’), तेही डायलअपकरिता. (त्यापूर्वीच्या काळात वापरलेल्या किलोबाइटच्या हिशेबाने भाव ठरत असे.) डायलअप बोले तो, ज्यात इंटरनेट वापरताना तुमची टेलिफोन लाइन अडकून राहात असे, वगैरे. गरजेपुरते कनेक्ट करायचे, नि मग बंद करायचे. लँडलाइन नामशेष होत असण्याच्या काळात हे नाही लक्षात येणार. ज्यांना लाइन अडकून राहण्याची एवढीच पडलेली असायची, असे लोक खास इंटरनेटकरिता दुसरी लँडलाइन घ्यायचे. कनेक्ट करताना मॉडेम कर्णकर्कश आवाज करायचे, वगैरे.) ब्रॉडबँड ॲक्सेस हा प्रकार पुष्कळच नंतर सर्रास होऊ लागला. मोबाइलचीही थोड्याफार फरकाने तीच अवस्था होती. एक तर तंत्रज्ञान अतिशय बाल्यावस्थेत होते. शिवाय, फारसे कोणाला परवडण्यासारखे नव्हते. शतकांतराच्या थोड्या अगोदर प्रसार थोडा वाढू लागला. परंतु तेव्हासुद्धा, मोबाइलचा उपयोग फोन करण्याव्यतिरिक्त इतर कशासाठी करण्याची फारशी सोय नव्हती. बाकीचे प्रकार बरेच नंतर येऊ लागले.

या धाग्यावर हे सर्व अर्थात अवांतर आहे. सांगण्याचा मतलब एवढाच, की हा मोबाइल इंटरनेट प्रकार फार फार तर गेल्या पंधरावीस वर्षांतला आहे. त्यापूर्वी माणूस काय सार्वजनिकरीत्या अजिबात आवाज करीत नसे, अशी तुमची प्रामाणिक समजूत आहे काय? तशी असल्यास, ती साफ चुकीची आहे.)

जुन्या पिढीतल्या लोकांना छापलेला शब्द खरा मानायची सवय होती; कारण छपाईचं तंत्रज्ञान स्वस्त-सोपं नव्हतं. आता बसल्या जागी हात झटकले तर व्हॉट्सॅपवर शे-दोनशे शब्द पडतात, तरीही छापलेला शब्द खरा मानायचा हा विचार फार कमी झालेला नाही.

कशाला तरी ‘ऑथॉरिटेटिव’ मानून त्यावर विश्वास ठेवणे, ही मानवी गरज असावी. पूर्वी लोक छापील शब्दावर विश्वास ठेवीत. आमची आजी, आकाशवाणी मुंबई ‘ब’वरच्या ‘भगिनीमंडळा’त वेळोवेळी डॉक्टरमंडळी (Quacks!) येऊन जे काही बडबडून जात, त्यास गॉस्पेल ट्रूथ मानीत असे. नि मग, वेळोवेळी, तिला अर्धवट समजलेली किंवा प्रसंगी अजिबात न समजलेली ती ‘माहिती’, फारसा विचार न करता परंतु सोयिस्करपणे, आम्हाला काही न काही करण्यापासून रोखण्याकरिता आमच्यावर फेकत असे. (The beauty of the scheme was प्रसंगी कोठल्याही डॉक्टरने ‘भगिनीमंडळा’त असे कधीही काहीही सांगितलेले असण्याचीसुद्धा गरज नसे; She could always make things up according to her own convenience and agenda. परंतु, तो वेगळा विषय झाला.) आजकाल लोक व्हॉट्सॲप नाहीतर फेसबुकावर येणाऱ्या कशावरही विश्वास ठेवतात.

याचा संबंधित तंत्रज्ञान महाग असण्याशी काहीही संबंध नाही. उलट, संबंधित तंत्रज्ञान जेव्हा स्वस्त होते, तेव्हाच लोकांपर्यंत ते पोहोचू शकते, नि लोक त्यावर विश्वास ठेवू शकतात, असेही उलटे आर्ग्युमेंट करायला जागा आहे. याउपर, हा निव्वळ मनुष्यस्वभावाचा भाग आहे, नि कालातीत आहे.

(‘अमूकअमूक केल्याने अंधत्व येते’ हे पेशाने शिक्षक असलेल्या तुमच्या पालकांनी तुम्हाला सांगणे, यामागेसुद्धा हीच प्रक्रिया असावी. चिकित्सा न करता कशावर तरी विश्वास ठेवण्याची मानवी गरज. म्हणूनच म्हणतो, I would not necessarily blame them for it; after all, they were human.)

– ‘गीतेत/बायबलमध्ये/कुराणात म्हटलेले आहे; खोटे कसे असेल?’
– ‘पेपरात छापून आलेले आहे; खोटे कसे असेल?’
– ‘अमूकअमूक बाबांनी म्हटले आहे; खोटे कसे असेल?’
– ‘रेडियोवर ऐकले/As Seen on TV; खोटे कसे असेल?’
– ‘पण जाहिरातीत म्हटलेले आहे ना तसे? मग ते खोटे कसे असेल?’
– ‘माझे आजोबा सांगायचे; खोटे कसे असेल?’
– ‘टिळक/गांधीजी म्हणून गेले; खोटे कसे असेल?’
– ‘टिळक/गांधीजी माझे आजोबा होते, नि त्यांनी सांगितले आहे; खोटे कसे असेल?’
– ‘अमूकअमूक पुस्तकात सुरेश भट/कुसुमाग्रज/पु.ल. देशपांडे/शेक्सपियर यांनी अमक्याअमक्या ठिकाणी अमकेअमके म्हटलेले आहे; खोटे कसे असेल?’
– ‘व्हॉट्सॲपवर आलेले आहे; खोटे कसे असेल?’
– ‘‘ऐसीअक्षरे’वर 'न'वी बाजू सांगत होते; खोटे कसे असेल?’

वरील विधानांत अर्थाअर्थी काहीही फरक नाही. आहे ते फक्त एक समान सूत्र आहे – विधान करणाऱ्याची त्या गोष्टीवर (किंवा, खरे तर, कशावर तरी) विश्वास ठेवण्याची नितांत मानसिक गरज.

याचा अर्थ, ज्याच्यावर विश्वास ठेवला जात आहे, ते प्रतिपादन खोटे आहे (किंवा तसे प्रतिपादन मुळात ज्याने केले, तो धडधडीत खोटे बोलत होता) असाच दर खेपेस होईल, असेही सांगता येत नाही. अनेक शक्यता असू शकतात. मूळ प्रतिपादक धडधडीत खोटे बोललेला असू शकतो. मूळ प्रतिपादकाच्या त्या विषयीच्या तत्कालीन आकलनात मर्यादा असू शकते. मूळ प्रतिपादकाची खरोखरच तशी प्रामाणिक (परंतु चुकीची) समजूत असू शकते. मूळ प्रतिपादकाने एक विधान केलेले असू शकते परंतु विश्वास ठेवणाराने त्यातून दुसराच काही अर्थबोध घेतलेला असू शकतो. किंवा, क्वचित्प्रसंगी, मूळ प्रतिपादन तंतोतंत खरेसुद्धा असू शकते. मात्र, विश्वास ठेवणाऱ्याच्या गाळणीतून या सर्व शक्यता निसटून जातात, इतकेच.

असो चालायचेच.

"उभं राहून पाणी प्यायलं तर ते थेट गुडघ्यात जातं."

असे तुम्ही म्हणता ते बरोबर च आहे
मी यावर थोडा शोध केला तर मला हे वाक्य मिळाले ते मी भाषान्तर केले आहे

"तुमच्यापैकी कोणीही उभे असताना पिऊ नये; आणि जर. कोणीही विसरला, त्याला उलटी करणे आवश्यक आहे."

स्वताहा हद्दित मधे असे लिहिले आहे

मी इथे त्याची लिन्क सुद्धा पाठवत आहे आधीक माहिती साठी

https://islamqa.info/en/answers/143966/the-wisdom-behind-drinking-whilst...

तसेच तुम्हि खूप प्रश्न विचारले पण सर्वांना च त्या प्रश्नाचे उत्तर माहिती असतात असे नसू शकते

कुराणात म्हटलेले आहे; खोटे कसे असेल?

ho sahamat ahe

वीज काढून घेतलेले पाणी हे तर आठवलेच पण यावरून "पावसाचे ढग पळवून लावणाऱ्या" पवनचक्क्या आठवल्या. कोणी कोणत्या काळात म्हटले ते नेमके आठवत नाही आता.

डेटा ,इंटरनेट बिलकुल स्वस्त नाही उलट खूप महाग आहे.

जेव्हा भारतात इंटरनेट च उगम झाला तेव्हा infra पासून अनेक गोष्टी न वर कंपन्यांनी खर्च केला होता.
तेव्हा एअरटेल चे लिमिटेड डेटा असणारे इंटरनेट .
२ रुपये प्रति दिवस होते.
म्हणजे ६० रुपये महिना आणि ह्या मध्ये ठराविक mb च deta मिळत होता.

आणि unlimited ७ रुपये प्रति दिवस म्हणजे २१० प्रती महिना .

आणि आज किती आहे ३०० रुपये प्रति ३ gb/ day.
Ek महिना.
म्हणजे स्वस्त नाही तर महाग आहे.
Aata infra वर बिलकुल खर्च नाही फक्त maintance वर कंपन्या खर्च करतात

आकडेवारी आणि सत्यता पडताळणे यांची काही गरज नाही. आहे ते आणि कुणी सांगितले यावर जग चालले आहे. तसेच राहू द्या. त्यातच गंमत आहे.
लहानपणी पावसाळ्यात गडगडले की 'म्हातारी दळतेय' हे ऐकून गप्प बसलो होतो. तीच गोष्ट बऱ्याच ठिकाणी चालू आहे. पर्यटन व्यवसायात तर लोककथांना फार महत्त्व आहे. तिथे वैज्ञानिकपणा नकोच.

लेख आवडला हा आणि (लोकसत्तेत) बाजूला असलेला मुक्ता चैतन्य ह्यांचाही.

विदावैज्ञानिकच म्हणायला लागले की कुणीतरी हे तपासलं पाहिजे तर आम्ही पामरांनी कोणाकडे बघायचं ?
माझ्यापुरता विदा देऊन ठेवतो. मी कुठल्याही वत्सापी किंवा छापील गोष्टींवर सहज विश्वास ठेवत नाही आणि पुढेही ढकलत नाही. भक्त मंडळींचे मेसेज तर दिसता क्षणी डिलीट करतो.

हे अगदी सत्य आहे विज्ञान विषयी आवड आपण त्यालाच म्हणू शकतो .
जेव्हा कोणत्या ही गोष्टी वर आपण स्वतःची बुध्दी वापरून त्या वर विचार करून विश्वास ठेवतो.

स्मार्ट फोन च्या काळात लोक माहिती च्या जंजाळात अडकून जातात आणि स्वतःची बुध्दी बिलकुल वापरत नाहीत.
कारण इंटरनेट वर त्याची प्रस्तुती च माणसाची मानसिक स्थिती च विचार करून केलेली असते.
त्या मुळे विज्ञान न chya नावाखाली फक्त अंध श्रद्धा सहज पसरवल्या जातात आणि लोक विश्वास पण ठेवतात.

ह्या माहितीच्या स्फोटात खरी माहिती मिळणे अत्यंत कठीण आहे.

प्रवाह इतका तीव्र आहे की हे खोटे आहे हे काही विचारी लोकांना माहीत असते पण प्रवाह बरोबर त्यांना वाहून घ्यावेच लागते.
प्रवाह ची ताकत खरे दाबून टाकते.

नदीच्या धारेत अडकल्यानंतर तुमची इच्छा असो किंवा नसो पाण्याच्या प्रवाहात तुम्ही वाहून जातात च.
असे आहे हे

वर्तमान परिस्थितीला सुसंगत असा लेख आहे. सर्व निरिक्षणे अगदी योग्य आहेत.

गेल्या शतकात अनेक संशोधने होऊन नवे शोध लागले. मानव जीवनाला उपयुक्त अशी खूप साधने निर्माण झाली. पण मानव आणि मानवी वर्तन यात काहीच बदल घडलेला अढळत नाही असे वाटते. काही चांगल्या उपयुक्त संशोधनाचा दुरूपयोग केला जातो असेही अढळते. अंधश्रद्धा, गैरसमज, कट्टरता इत्यादी मधे वाढ झाली की नाही माहिती नाही , पण त्याच्या कक्षा नक्कीच विस्तारल्या आहेत. पूर्वी एका मर्यादित परिघातच विचारांची देवाणघेवाण असे. ओळख लपवून वगैरे काही बोलणे, करणे शक्य नव्हते. त्यावेळेस कदाचित लोक काय म्हणतील या भितीने काही गोष्टी उघड बोलल्या जात नसत. पण त्यांचे अस्तित्व नव्हते असे काही म्हणता येत नाही. आता ओळख लपवून मतप्रदर्शन करता येते, तसेच समविचारी लोकांबरोबर सहज संपर्क करता येतो. एखाद्याचे मत चुकीचे असले तरीही त्याच मताचे असंख्य लोक त्याला आंतजालावर आढळतात. मग त्याचे ते चुकीचे मत अजूनच पक्के होते. काहीजण म्हणतात विचारांची देवाणघेवाण होते, पण तसे दिसत नाही उलट वैचारिक धृवीकरणच अधिक होते असे वाटते.

संपर्काच्या या नव्या साधनामूळे माणसे अधिक दुरावली आहेत असे वाटते. तुम्ही स्टेशनवर रेल्वेची वाट बघणारे आता कंटाळलेले दिसत नाही असे म्हणले आहे. पण माणसा माणसातला संवादच हरवला आहे. त्यांना भोवतालच्या जिवंत माणसांची गरजच राहिली नाही. त्यांना रिझवायला ते लहानसे उपकरण पुरेसे आहे. हे मला भयावह वाटते.

शेवटी कुठल्याही नविन शोधाची उपयुक्तता किंवा धोका, माणूस त्याचा वापर कसा करेल यावरच अवलंबून आहे.

गेल्या काही काळात मला या साधनांचा फार उपयोग झाला. मी इथे परक्या देशात (महिनाभर) एकटीच होते आणि आजारीही. त्यावेळेस अगदी औषधे देखिल मला घरपोच मिळू शकत होती. डॉक्टरचा सल्ला मला प्रत्यक्ष दवाखान्यात न जाता मिळू शकतो. डोळ्यांच्या त्रासाने मला वाचन करणे जमत नव्हते, तेव्हा मी कुणीतरी वाचीत असलेली पुस्तके ऐकू शकत होते.

साधनांचा वापर सुजाणपणे केला तर ती वरदान ठरतात नाही तर त्यांच्यामूळे घातक परिस्थिती निर्माण होउ शकते हे त्रिवार सत्य आहे.

>>दर पिढीला असं वाटत असेल का, की आपल्या वेळी गोष्टी बऱ्या होत्या आणि आता त्या बिघडत चालल्या आहेत. समजा असं कुणाला वाटत असेल आणि सिद्धच करायचं असेल तर ते काय प्रकारच्या गोष्टी सांगतील?

वर नबांनी रेडिओचं उदाहरण दिलं आहेच. टीव्ही आला तेव्हाही लोकांनी बराच आरडाओरडा केला होता. मला आठवतं कुणीतरी राजीव गांधीला प्रश्न विचारला होता की घरात टीव्ही आल्याने मुलांवर परिणाम होतो वगैरे. त्यावर त्यानं "टीव्हीचं बटण तुमच्या हातात आहे, ते बंद करा" - असं उत्तर दिलं होतं. हे उत्तर ऐकून राजीव गांधी किती हजरजबाबी आहे वगैरे कौतुक आमच्या तीर्थरुपांनी केलं होतं. पण लहान मुलांना अशा तंत्रज्ञानापासून लांब ठेवणं फार अवघड आहे. राजीव गांधीचं कौतुक करणाऱ्या बापानी पुढे जाऊन केबल बंद करणे वगैरे उपाययोजना केल्याचं आठवतं. तरीही माझ्या बालपणीचा (अर्धावेळ काळ्या पांढऱ्या मुंग्या आणि पायजम्याचे रंगीत पट्टे विथ कूऽऽ आवाज असलेल्या) टीव्हीची आजच्या इंटरनेटयुक्त स्मार्टफोनशी तुलना होऊ शकते का?

आम्हीही मुलाला स्मार्टफोन किंवा कोणताही स्क्रीन द्यायचा नाही असं कोव्हिड संपल्यावर ठरवलं. त्याआधीही आम्ही ही गोष्ट कसोशीने पाळली होती. पण तेव्हा तो लहान होता. कोव्हिडमध्ये घरून शाळा शिकावी लागल्यानं आम्हाला आमचा निश्चय मोडावा लागला होता. शाळा परत सुरु झाल्यावर त्याला फोनवर काहीबाही गेम खेळायची सवय लागली होती ती आम्ही हळूहळू बंद केली आणि पुन्हा आमचा नो स्क्रीन नियम लागू केला.
पण पालक झाल्यावर लक्षात येतं हे किती अवघड आहे. बऱ्याचदा घरातल्या ज्ये.ना लोकांना, "त्याला फोन देऊ नका" असं सांगावं लागायचं. आता अशी परिस्थिती आहे की त्याला स्मार्टफोनमध्ये विशेष रसच राहिलेला नाही.

कोणतंही नवीन तंत्रज्ञान आलं की त्याबद्दल भीती बाळगणारे, त्याला मिठी मारणारे आणि संतुलित असे गट आपोआप पडतात.
मी "मुलांना स्क्रीन द्यावेत" याच्या बाजूने अनेक मुद्दे ऐकले आहेत
१. स्क्रीन बघत जेवणे आणि पुस्तक वाचत जेवणे यात विशेष असा काय फरक आहे? (मी स्वतः, जेवताना यापैकी काहीच करू नये या मताची आहे)
२. त्या त्या काळातल्या तंत्रज्ञानाशी मुलांचा परिचय असायला हवा.
३. आपल्याला वाचन महत्त्वाचं वाटतं - पण लिखित साहित्य अलीकडचं आहे - स्क्रीन्स आणि व्हिडीओ मौखिक परंपरेच्या जवळचे आहेत ज्याची मानवाला जास्त सवय आहे.
४. काही काळानं लेखन आणि वाचन लुप्त होणार आहे.
५. गेम, मालिका माहिती नसले की मुलांना मित्र मैत्रिणींमध्ये असताना वेगळं पडल्यासारखं वाटतं.

पण मला यांपैकी कोणताही मुद्दा मुलाला फोन वापरू देण्याइतका महत्त्वाचा वाटत नाही.

मला वाटतं आधीच्या पिढ्यांनी बघितलेलं इलेक्ट्रॉनिक तंत्रज्ञान आणि (स्मार्टफोन+सोशल मीडिया) यांची "बदलतं तंत्रज्ञान" या एकाच परिपेक्ष्यातून तुलना केली तर बऱ्याच गोष्टींचं सरसकटीकरण होईल.
१. आधीची प्रसार माध्यमं एकतर्फी होती. ती वापरकर्त्यांच्या आवडीनिवडी ओळखून त्यांना त्याच प्रकारचा मुबलक कंटेंट दाखवत नव्हती.
२. ही माध्यमं "समूहात असल्याचा" आभास निर्माण करणारी नव्हती. टीव्ही बघून किंवा रेडिओ ऐकून कंटाळा आला की लोक इतरांना भेटायला बाहेर पडत.
३. ती स्मार्टफोनइतकी पोर्टेबल नव्हती.

माझ्यावेळी आयुष्य अधिक सोपं/सरळ/आनंदी होतं असं मला वाटत नाही. माझ्या लहानपणीचं "काळजीचं माध्यम" टीव्ही होता. विशेषतः १९९० नंतर सॅटेलाईट टीव्ही आल्यावर पालकांना आपली मुलं काय बघतात याबद्दल काळजी वाटायची. पण पालकांना काळजी वाटावी अशा बहुतांश गोष्टी आम्ही १९९९ नंतर आंतरजालामुळेच केल्या. टीव्हीमुळे वाईटात वाईट जर काही झालं असेल तर अमेरिकन सिटकॉम बघायची सवय लागली.
टीव्ही बघितलाच नसता तर विशेष नुकसानही झालं नसतं. पण स्मार्टफोनबद्दल मात्र माझं मत वेगळं आहे. लहान वयात केलेला स्मार्टफोनचा वापर आधीच्या माध्यमांपेक्षा नक्कीच जास्त नुकसान करणारा आहे अशी मला खात्री वाटते.

पहिले तंत्र ज्ञान माणसासाठी होते माणूस च त्या मध्ये श्रेष्ठ होता तंत्र ,यंत्र श्रेष्ठ नव्हती.

आता माणसासाठी तंत्र ज्ञान नाही.
तर यंत्र ,तंत्र माणसाला गुलाम बनवत आहे
यंत्र चे तंत्र माणसावर हवी झालेले आहे.
आता माणूस गुलाम आहे तो श्रेष्ठ नाही यंत्र आणि तंत्रा समोर.

प्रवाह इतका तीव्र आहे की विरोध करताच येत नाही वाहत च जावं लागते.

टीव्ही मुळे लोकांना मनोरंजन च साधन मिळाले हे सुरवातीला तेव्हा कार्यक्रम पण सर्व कुटुंब एकत्र बघतील असेच होते.
नावीन्य शोधण्याच्या नादात विवाह बाह्य संबंध, तीव्र हिंसा, असे कार्यक्रम आले आता ott वर तर.
हिंसा,सेक्स ह्या शिवाय काही नाही.
एकत्र कुटुंब कार्यक्रम बघूच शकत नाही.

इंटरनेट मुळे लोकांचा संवाद संपला.
इन मीन तीन व्यक्ती न च्या कुटुंबात पण संवाद राहिला नाही.
आई वेगळी समाज माध्यमावर,वडील वेगळे आणि मुलगा किंवा मुलगी वेगळे समाज मध्यामवर.
असे चित्र असते डायनिंग टेबल वर.

आभासी जगात लोकांना गुंतवले जात आहे.70 वर्षाचा म्हात्र्याला नवतरूनी न चे डान्स,फोटो, घायाळ करत आहेत.
आभासी संवाद होण्याचा मार्ग पण खुणवत आहे.

खऱ्या मित्र्यांपेक्षा fb वर जास्त मित्र आहेत .

संवाद कमी त्या मुळे आपुलकी कमी,प्रेम कमी, जिव्हाळा कमी ,ओढ कमी.
माणूस एकटा पडला आहे .
संपत्ती आहे,धन आहे पण साथ नाही.

Depression. चे प्रमाण मी नक्की सांगतो ह्या दशकात खूप मोठ्या प्रमाणात जगभर वाढलेले आहे.

जे तंत्र ज्ञान मानवी हिताचेच नाही त्याची निर्मिती केली जाते ती फक्त आणि फक्त व्यावसायिक फायद्यासाठी .

आता कुठे तरी थांबणे गरजेचे आहे.

आज काल मुल रस्तावर उभ राहून बघा.
ओव्हर weight आहेत,त्यांना कष्टाची सवय नाही.
खेळण्या कडे कमी कल आहे.
.शारीरिक बाबतीत कमजोर होत आहे.
शरीर कमजोर तर मन सुद्धा कमजोर.
एकूणच मानवी समाजावर आता विपरीत परिणाम दिसू लागले आहेत.
टीव्ही,vcr,कॉम्प्युटर,गाड्या,इंटरनेट ,fb,you tube, cable tv, आले लोकांनी स्वागत केले लोकांना भीती वाटली नाही उलट उस्ताह होता.

आरोग्य विभागात पण.
सोनोग्राफी,ecg,monography,x ray आले लोकांनी स्वागत केले .
पण आता नवीन तंत्र ज्ञान ची भीती वाटते ..

काय नवीन तंत्र येईल आणि आपलेच अस्तित्व धोक्यात येईल अशी भीती वाटते.
रोबोट ची भीती वाटतं आहे.
कृत्रिम यांत्रिक बुध्दी मत्तेची भीती वाटत आहे.
ऑटोमेशन ची भीती वाटतं आहे.
जीन्स मध्ये बदल करणाऱ्या तंत्र ची भीती वाटतं आहे.
प्रदूषणाची भीती वाटत आहे.
पोष्टिक, आहार दुर्मिळ होत चालला आहे.

झुंडशाही वाढत आहे ती पण तंत्र ज्ञान ची मदत घेवून.

ज्याची गरज आहे त्या बाबत काहीच नवीन शोध नाहीत.

वृद्धांची काळजी घेण्यासाठी मनुष्य बल उपलब्ध नाही.
त्या साठी आधुनिक यंत्र च उपलब्ध नाहीत.

वृद्धांची मानसिक गरज सांभाळण्यासाठी नवीन तंत्र उपलब्ध नाही.
सत्व युक्त, पोश्टिक आहार .मिळावा म्हणून बी ,बियाणांचा शोध नाही.
हवेतील प्रदूषित घटक नष्ट करण्याचे तंत्र च विकसित केले गेले नाही.
काय आणि किती सांगावे.

प्रतिसाद योग्य जागी हलविला आहे.

मी फक्त टायटल वाचून लेख ना वाचताच प्रतिसादांना प्रतिसाद दिले. प्रतिसाद चांगले आहेत.

छापील माध्यमांत मर्यादा असते.
शिवाय कुणीही कितीही चांगला लेख पाठवला तरी तो उचलून तसाच तेवढा सगळा छापतील यांची शाश्वती नसते. तसेच अर्ध पाव पान हे सुद्धा.
पूर्वी माणूस अनोळखी गर्दीत एकटाच असतो असं म्हणत. आता ओळखीच्या गर्दीतही एकटाच असतो. कुणाशी तरी मोबाईलवर संपर्कात असतो पण आजुबाजूच्या मित्र, नातेवाईकांशी दोन चार वाक्य बोलून परत मोबाइलच्या स्क्रीनमध्ये डोकं खुपसतो.

असे म्हणतात आणि आरोप पण ऐकले आहेत.
समाज माध्यमाचा वापर देशांची सरकार पाडण्या पासून सरकार निवडण्यात करण्यात येत आहे.

अजेंडा चालवून समाजात फूट पण पाडली जाते.अर्थ व्यवस्थेचे गुलाबी चित्र पण निर्माण केले जाते.
आणि कट कारस्थान साठी च सर्वात जास्त ही माध्यम वापरली जातात.
त्यांचे positive उपयोग हा रॉ प्रॉडक्ट आहे..

मुख्य उत्पादन वेगळेच आहे ही माध्यम फ्री असण्याचे हे महत्वाचे कारण आहे.

लोकांची गुप्त माहिती .
अगदीं नाव,पत्ता,कौटुंबिक स्थिती.दिवसात कुठे कुठे भेट व्यक्ती देत आहे,कुठे जास्त वेळ घेत आहे .
त्या वरून सवयी,आर्थिक स्थिती,व्यसनी पना सहज माहीत पडतो.
एफबी ,insta सारख्या माध्यम मुळे लोकांचे विचार,त्यांची वैचारिक क्षमता,त्यांची कमजोरी सर्व काही माहीत पडते.
सर्व डेटा एकत्र उपलब्ध होतो.
त्याचे विश्लेषण करून त्या भागातील जनतेला कसे handle केले पाहिजे ह्याची रूपरेषा सहज उपलब्ध होते.

हवं तसे समाज मन निर्माण करता येते.
हा सर्वात मोठा तोटा आहे.

कुठे तरी मर्यादा असायलाच हवी.

सेवा पुरवणाऱ्या सर्व कंपन्यांना लोकांची माहिती साठवून ठेवण्यासाठी सक्त मनाई असलीच पाहिजे.
पण शासन जेव्हा अशी मर्यादा घालेल तेव्हा ह्या सर्व सेवा स शुल्क होतील फुकट नक्कीच मिळणार नाहीत.
पण फुकट नकोच आहेत.
फुकटच्या गोष्टीत तोटा खूप असतो,दर्जा झीरो असतो

मुलांनी मोबाईल वापरल्या मुळे काही negetive गोष्टी घडतात , positive गोष्टी पण घडतात.
निगेटिव्ह मध्ये.

नको ते कंटेंट मुलांच्या पाहण्यात येतात ते मुलांच्या मनावर विपरीत परिणाम करतात
मैदानी खेळ, निसर्गाची ओढ, बक्ती activity मध्ये त्यांचा सहभाग कमी होतो.

वाढत्या वयात शाळे बरोबर.
Swimming चे नियमित class मुलाना लावता येतील त्याचा काही वेळ पण जाईल आणि physical फिटनेस पण राहील.
मैदानी खेळ पैकी एकष्या खेळात त्याने सहभाग घ्यावा ह्या साठी त्याची आवड निर्माण करणे.
कोणत्या ही कला,स्किल प्राप्त करण्याचे class लावणे.
इतके सर्व केल्यावर एक तर त्याचे शरीर उत्तम राहील आणि स्क्रीन कडे बघायला त्याला वेळ पण मिळणार नाही ना त्याला टाईम पास साठी त्याची गरज लागेल.

सकाळी पाच ल उठवून एक तास जॉगिंग ,gym ल पाठवा.

ह्या सवयी लहान पना पासून असल्या की मन पण सशक्त च राहते.

मोबाईलचा वापर म्हटला तर माझाच वापर भयानक वाढला आहे.

यात वाटसप आणि फेसबुक अजिबात नाही. मग काय पाहतो? तर काही अडचणींची उत्तरे शोधण्यात वेळ जातो. अडचणी सुद्धा मोबाइल वापरण्यातूनच आल्या आहेत. डिजिटल पुस्तके वाचणे वाढले. पायरेटेड साईटसमधून पुस्तके मिळू लागली. छोट्या स्क्रीनवर कशी वाचायची तर pdf fileघ्यायची नाही हे कळले. Epub फाईल आरामात स्क्रीनवर सेट होते. पण काही पुस्तके इपब मिळत नाहीत मग ती ईपब करायची खटपट. तेव्हा कळले की सर्वच pdf file epub करता येत नाहीत. तर ही शोधाशोध करायला वेळ गेला. अशा बऱ्याच गोष्टी वेळ खातात.

पर्यटनाला जायचे तर जागा ठरवण्यासाठी विडिओ पाहावे लागतात. मग जागा ठरल्यावर त्या जागेचे आणखी विडिओ पाहून 'कुठे जायचे नाही ' किंवा 'कुठे नाही गेलो तरी चालेल' हे शोधण्यात बराच वेळ जातो.

भाषा शिकण्यासाठी बरेच फुकट पर्याय आहेत. त्यातून शिकायचे तर विडिओ डाउनलोड करून परत परत पाहाणे. किंवा त्यांची audio फाईल मिळवणे. यातही वापर वाढलाच.