समाजमन १ - भिल्ल आदिवासींचे “पलायन”

लेख पुनःपुन्हा वाचला. हेतू समजला.

लेखाच्या गाभ्याशी ५०००% असहमत.

हे स्पष्टीकरण म्हणजे आपण एखाद्या समाजाबद्दल किती कठोर, अनुदार होऊन बेजबाबदारपणे भाषा वापरु शकतो याचा एक वस्तुपाठच होता.

त्या भिल्ल समाजातील समस्या -

१) लग्न करायचे असल्यास वधुला वराकडुन हुंडा द्यावा लागत असे. (हुंड्याची अपप्रथा)
२) हुंड्यामुळे कर्जबाजारीपणा होता (excessive leverage)
३) व्यसनांचे प्रमाण बरंच होतं
४) अंधश्रद्धांचे प्रमाण ही बरंच होतं
५) पाण्याच्या समस्येवर त्यांनी स्वतःहून स्वतःसाठी स्वतःपुरता का होईना तोडगा काढलेला नव्हता
६) (काही प्रमाणात वरील बाबींमुळे) त्यांना रोजगाराच्या Endogenous संधी उपलब्ध नव्हत्या.

या सगळ्या समस्या बाहेरच्यांनी त्यां भिल्लांमधे निर्माण केलेल्या नव्हत्या. उलट बाहेरचे (उदा. एनजीओ) हे त्या भिल्लांना मदत करून त्या समस्या सोडवू पाहत होते.

इतकं सगळं समस्याजनक प्रकरण असताना बाहेरच्यांनी (उदा. एनजीओ) जर त्यांच्यावर टीका केली (पलायन म्हंटले) तर बाहेरचे बेजबाबदार ????? खरंच ???

---

एखाद्या घरात एखादा मुलगा दुर्वर्तनी असतो. दारू पितो, कर्ज घेतो/उधारी करतो, अंधश्रद्धांच्या आहारी जातो, घरात पाणी नसेल तर पाण्याची व्यवस्था करण्यासाठी जे यत्न करायला हवेत त्याकडे दुर्लक्ष करतो. शिक्षणाकडे तितकेसे लक्ष देत नाही, व स्वतःच्या बेकारीबद्दल परिणामकारक रित्या तोडगा निर्माण करण्यासाठी यत्न करीत नाही. व या सगळ्या परिस्थितीमुळे त्यास शहरातून विस्थापित व्हायला लागते (perhaps because he cannot afford the cost of living in the city).

आता या मुलावर टीका करायची की नाही ? व या मुलावर टीका केली तर तो टीका करणारा बेजबाबदार ? Really ??????

(व्यक्तीची व्यक्तीसमूहाशी तुलना करणे तितकेसे संयुक्तिक नाही. पण यू गेट माय प्वाईंट....)

असे काही वाचले की श्रामो आठवतात.

प्रत्येक समाजाला आपल्या समस्या स्वत: सोडवाव्या लागतात. हुंडा, कर्ज, व्यसन या समस्या स्वत: भिल्ल समाजाला सोडवाव्या लागतील. दुसरे (एनजीओ/सरकार) यात काहीही करू शकत नाही. समस्यांवर पोळी जरूर भाजून घेतील.

एका अत्यंत प्रसिद्ध कादंबरीत भटक्या जमातींविषयी लिहिताना 'माणसं जगायला बाहेर पडली' असं वाक्य होतं त्याची आठवण झाली.

बाकी शब्दांचे अर्थ हे वापरानुरुप बदलतात. त्यामुळे एके काळी या शब्दाला अमुक अर्थ होता पण आता तो त्या विपरित स्वरूपात वापरला जातो - ही तक्रार असण्यापेक्षा निरीक्षण असणं योग्य. पलायन हा शब्द या अर्थाने किती प्रमाणात प्रचलित आहे हे माहित नाही. पुरेशा लोकसंख्येने पुरेशा वेळा जर वापरला तर शब्दकोशात भर पडेल इतकंच. आदिवासी जे करत आहेत त्यामागची भावना इतर शब्दार्थ-छटेमुळे बदलणार नाही. ती भावना म्हणजे 'विशिष्ट काळात इथे राहून पोट भरणं शक्य नाही, त्यासाठी इतरत्र जावं लागतं' ही स्थिती अर्थातच आदर्श नाही. दहा पंधरा हजार वर्षांपूर्वी सर्वच माणसं हेच करत होती. आता लोकसंख्येचा काही भाग करतो.

'पलायन' या शब्दाने एकूणातच अशा समाजघटकांकडे पाहण्याचा निर्मम दृष्टिकोन ध्यानात येतो. या लोकांच्या सद्य परिस्थितीचे स्मृतीहीन (memoryless) विश्लेषण करणे तितकेसे योग्य नसावे. अल्प उत्पन्न, हुंडा, व्यसनाधिनता यात नव्या चलनाधारीत आधुनिक व्यवस्थेचा सहभाग किती असेल या मुद्द्याला लक्षात घ्यायला हवे.

चलनव्यवस्था अर्थव्यवहारांच्या स्मृतींचा हिशोब ठेवण्यास^१ मदत करतात. पण काही समाजांत अर्थव्यवहार क्लिष्ट नसतात म्हणून अर्थव्यवहारांच्या स्मृतीही चलनाशिवाय परंपरांद्वारे टिकून राहतात. चलनाधारीत नसल्या तरी परंपरांवर आधारीत विनिमयव्यवस्था या समाजांत नेहमीच अस्तित्त्वात^२ असतात. चलनव्यवस्थेकडे जातांना परंपरांवर आधारलेल्या risk insurance, contract enforcement वगैरे बाबी गळून पडतात पण त्या अस्तित्त्वात नसतात असे म्हणणे धाडसाचे होईल. परीघावर असलेल्या समाजघटकांना नव्या चलनव्यवस्थेत भांडवलाअभावी एकाचवेळी कर्जबाजारीपणा ही आधुनिक समस्या आणि हुंडा ही सद्यकाळात टाकाऊ पण पारंपारिक व्यवस्थेशी नाळ टिकवून ठेवणारी परंपरा आढळते. याचा अर्थ हे लोक संक्रमणावस्थेत आहेत. त्यांना मदत करायची असल्यास त्यांच्या इतिहासाला लक्षात न ठेवणे कदाचित वस्तुस्थितीचे योग्य आकलन असणार नाही.

१. नारायण कोचरलकोटा
२. रोजेनझ्विग, रॉबर्ट टाउनसेंड

माझं मत थोडंसं वेगळं आहे.
मूळ संस्कृत शब्द एकच असला तरी भाषेच्या लहेजाप्रमाणे त्याचा अर्थ बदलतो.
उदा. यातायात हा शब्द आपण किती निगेटिव अर्थाने वापरतो मराठीत पण हिंदीत सहज वाहतूक म्हणून वापरतात.
आमच्या गावात ट्रॅफिक पोलिसच्या बोर्डावर वाहतूक पोलिस, यातायात पोलिस, संचार पोलिसु असं वेगवेगळ्या भाषांत लिहिलेलं असतं ते पाहून मला गंमत वाटायची.
हिमाचल प्रदेशात फिरताना गावाच्या नावाखाली 'प्राणिसंख्या -अमुकतमुक' असे बोर्ड असायचे.
तेव्हा मला वाटायचं हे लोक प्रत्येक गावातले नेमके प्राणी कुठले आणि कसे मोजत असतील?
मग कळले ते गावच्या लोकसंख्येबद्दल लिहिलंय.
इथे आमच्या कर्नाटकात 'अभ्यास' हा शब्द 'सवय' अश्या अर्थाने वापरला जातो. एखाद्याला दारू प्यायचा / सिगारेट ओढायचा अभ्यास असू शकतो!
यावरून कर्नाटकी लोक किती दर्दी , दारूसुद्धा अभ्यास करून पितात असा अर्थ कुणी काढत नाही.

तद्वतच 'पलायन' हा शब्दं त्या भागात रुटीनली 'स्थलांतर ' या अर्थाने वापरत असतील.
हे एन जी ओ वाले उगीच सेंटी मारत असतील.