लेफ्टी की रायटी?

काही माणसं डावखुरे का असतात? हा एक अती पुरातन काळापासून विचारत आलेला प्रश्न आहे. प्लॅटो, चार्ल्स डार्विन, कार्ल सॅगन, डेब्बी मिलमन, स्टीफन जे गूल्ड, नोअम चॉम्स्की, अल्बर्ट आइन्स्टाइन (आइन्स्टाइनला डावखुर्‍यांच्या कळपात ओढण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला जातो. परंतु तो काही गोष्टीसाठी उजव्या हाताचा व इतर काही गोष्टीसाठी डाव्या हाताचा वापर करत असल्यामुळे खर्‍या अर्थाने तो डावखुरा नाही!), अमिताभ बच्चन, सचिन तेंडूलकर इत्यादी डावखुर्‍या सेलिब्रिटीजनी या विषयीच्या अभ्यासकांना बुचकळ्यात टाकले आहे. Wired या ई मॅगेझिनचा संपादक (जो स्वतः डावखुरा आहे!) डेव्हिड वुलमन यानी अलिकडेच A Left Handed Turn Around the World हे पुस्तक लिहिले असून त्यात डावखुरेपणाबद्दलच्या रहस्याचा वेध घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. गेल्या 200 वर्षापासूनचे काही आत्मचरित्र, व मनोविश्लेषणात्मक पुस्तकं वाचून या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्याचा प्रयत्न त्यानी केला आहे. यासाठी पॅरिसच्या सायन्स म्युझियम येथील डॉ ब्रोका यांच्या मेंदूच्या संग्रहापासून डावखुर्‍यांच्या वंशक्षमतेला निर्बंध घातलेल्या स्कॉटलंड येथील किल्ला व बर्कले येथील न्यूरोसायन्स लॅबपासून जपान येथील गोल्फ क्लब पर्यंतच्या प्रवासातील अनुभवावरून त्यानी काही निष्कर्ष काढलेले असून त्यामुळे हे पुस्तक अत्यंत वाचनीय झालेले आहे.

खरे पाहता डावखुरेपणा हा केवळ वैज्ञानिकांच्या औत्सुक्याचा भाग नाही. कित्येक शतकापासून त्यामागे अंधश्रद्धा, सामाजिक बहिष्कारासारख्या रूढींचा अतिरेकही आहे. व काही वेळा डावखुर्‍यांचा अहंगंड या गोष्टीमुळेसुद्धा सामाजिक वातावरण बिघडत आलेले आहे. या सगळ्या गोष्टीवर लेखकानी टिप्पणी केली आहे.

क्रिश्चन धर्माचा प्रभाव असलेल्या युरोप व उत्तर आणि दक्षिण अमेरिकेतील कित्येक राष्ट्रामध्ये डावखुरेपणाचा संबंध पापकृत्याशी, सैतानी वृत्तीशी किंवा परमेश्वराला न आवडणार्‍या गोष्टींशी जोडलेला आहे. कॅथोलिक पंथियांच्या मते डावखुरेपणा हा क्रूरतेचा कळस ठरत असतो. एखाद्यावर संकट कोसळल्यास डावखुर्‍या प्रीस्टनी बाप्तिस्मा केला असेल असे स्कॉटिश लोकांना वाटते. बायबलमध्ये अनेक ठिकाणी हाताबद्दलचे उल्लेख आहेत. विशेषकरून परमेश्वराशी जवळीक साधण्यासाठी उजव्या हाताला प्राधान्य देण्यात आले आहे. रॅबीच्या समोर जाताना ज्यू पंथियांना आपला डावा हात झाकून घ्यावा लागतो. हिदू धर्मातसुद्धा स्त्रियांचे गौण स्थान अधोरेखित करण्यासाठी बायकोला नवर्‍याच्या डावीकडे बसण्यास भाग पाडतात. इस्लाम धर्मसुद्धा डाव्या हातानी केलेल्या कृत्याला निषिद्ध मानतो. कार्ल सॅगन यांनी डावखुर्‍यांच्या हीन दर्जाबद्दल विचार करताना अविकसित देशातील शौचविधीनंतरच्या स्वच्छतेसाठी डाव्या हाताचा वापर होत असल्यामुळे या निष्कर्षाप्रत पोचतो. वुलमन याला मात्र डावखुरेपणाबद्दलच्या हेटाळणीचे मूळ फार खोलवर आहेत असे वाटते.

मुळात इंग्रजीतील left हा शब्दच तिरस्कारार्थी वापरात असलेला शब्द आहे. Left म्हणजे बिघडलेले, अधू असलेले, गुंतागुंतीचे, बरोबर नसलेले या अर्थाने वापरात आलेला शब्द आहे. लॅटिन भाषेत तर leftसाठी sinisterया अर्थाच्या जवळपासचा शब्द आहे. आजसुद्धा डावखुरेपणाबद्दल अनेक गैरसमजुती आहेत. उघडपणे नसले तरी मनातल्या मनात त्यांच्याबद्दल नाराजी आहे. जगाच्या लोकसंख्येच्या 10 – 12 टक्के असलेले हे लेफ्टी गोंधळात भर घालत आहेत अशी रायटीजची नेहमीची तक्रार असते. कदाचित ही अफवा मुद्दामहून पसरली जात असावी असाही संशय व्यक्त केला जात आहे.

अनेकाना डावखुरा म्हणजे जो डाव्या हाताने लिहितो तो हाच अर्थ अभिप्रेत असतो. व त्यात फार वावगेही नाही. परंतु लिहिण्याची क्रिया शेवटी येते. त्या अगोदर फेकणे, खाणे, यासारख्या रोजच्या व्यवहारातील क्रिया करताना डावा हातच पुढे येत असल्यामुळे त्यांनासुद्धा लेफ्टी असेच म्हणायला हवे. आपला कुठला हात मजबूत आहे याची एकदा जाण आल्यानंतर ती व्यक्ती लेफ्टी की रायटी हे ठरविणे सोपे जाते. मुळात उजवा की डावा ही व्याख्याच वैज्ञानिकांना बुचकळ्यात टाकणारी ठरत आहे. माणूस उत्क्रांत होत असताना मानवी व्यवहारात अशा प्रकारचा अपवाद कशामुळे आला व समाज उजव्या हातालाच का म्हणून महत्व देत आहे, हा एक संशोधनाचा विषय होत आहे.

एका निरीक्षणानुसार अनेकांना नैसर्गिकरित्या डाव्या हातानी कार्य करावेसे वाटत असते. परंतु पालकांच्या धाकामुळे त्यांना आपली ही नैसर्गिक पसंती व्यक्त करता येत नाही. पाल्यांनी उजव्या हातानीच जेवण वा लेखन करण्याच्या आग्रहापायी पालक मारून मुटकून प्रयत्न करत असतात. डाव्या हाताने लिहू नये म्हणून डाव्या हाताच्या आंगठ्याला चटके देणे, वा आंगठा बांधून ठेवणे अशा गोष्टी सर्रासपणे कुठल्याही समाजात आढळतात. कित्येक बालकांच्या आंगठ्यावर या खुणा अजूनही दिसत असतील.

1970 च्या सुमारास Edinburgh Handedness Inventoryया नावाचा तक्ता भरल्यास आपण लेफ्टी की राइटी याचा अंदाज य़ेत असे. यात लिहिणे, चित्र काढणे, फेकणे, कात्री धरणे/कात्रीने कापणे टूथब्रश वापरणे, फोर्कने खाणे, केरसुणी वापरणे, काडी पेटविणे, डबा उघडणे, इत्यादी गोष्टींची यादी होती व या क्रिया डाव्या हाताने केल्या जातात की उजव्या हाताने केल्या जातात की दोन्ही हातांचा आलटून पासटून वापरला जातो यांच्या खर्‍या उत्तरावरून लेफ्टी की रायटी हे ठरविले जात होते.

जरी तक्ता भरून आपण डावखुरे आहोत की नाही हे कळत असले तरी अशा प्रश्नांच्या उत्तरामध्ये काही अंशी शंकेला जागा असते. नेमके कसे मांडावे हेच कळत नसते. यापेक्षा या संबंधात आपला मेंदू कसा काम करतो हे समजून घेणे कदाचित योग्य ठरेल.

आपला मेंदू हा आपल्या शारीरिक अवयवांचे नियंत्रण करतो, हे सर्वमान्य विधान आहे. गुणगुणत हल्ला करणार्‍या डासांना मारण्यासाठी आपल्या मेंदूचा डावा भाग उजव्या हाताला हालचाल करण्याची आज्ञा देतो. मेंदूतील Left motor cortex उजव्या हाताच्या स्नायूंचे नियंत्रण करतो. डाव्या हातासाठीच्या सूचना मेंदूच्या उजव्या भागातील Right motor cortex कडून दिल्या जातात. परंतु हे होत असताना मेंदूच्या दोन्ही गोलार्धातील इतर भागातही हालचाली होतच असतात. या गोलार्धांचा फक्त हाताच्या नियंत्रणाशी संबंध नसून डोळे, कान, पाय अशा, जेथे जेथे स्नायूंची पोच आहे तेथील सर्व अवयवांचे नियंत्रण प्रमस्तिष्क गोलार्ध करत आसतात. त्यामुळे heart stroke नंतर जेव्हा शरीराची एक बाजू लुळी पडते, तेव्हा त्यावरील उपचारासाठी विरुद्ध बाजूच्या प्रमस्तिष्क गोलार्धाची चाचणी घेतली जाते.

मेंदूतील डाव्या व उजव्या गोलार्धांच्या रचनेत भरपूर फरक आहे. मेंदूच्या या दोन गोलार्धात करोडोनी neuralच्या जोडण्या आहेत. हे जरी खरे असले तरी लेफ्टी फक्त उजव्या भागातील मेंदूद्वारे किंवा रायटी फक्त डाव्या भागातील मेंदूद्वारेच विचार करत असतात, ही चुकीची समजूत आहे. प्रत्येक गोलार्धात विरुद्ध बाजूच्या अवयवांचे नियंत्रण करणार्‍या motor cortexचे क्रॉस वायरिंगच्या असंख्य जोडण्या असून मेंदूतील ही क्लिष्ट रचना माणसाच्या व्यक्तिमत्वाबद्दल वा तो करत असलेल्या विचाराबद्दल काहीही सांगू शकत नाही हेही तितकेच खरे आहे.

आपला मेंदू कुठल्या हाताला जास्त पसंत करतो हे सांगता येईल का – या प्रश्नाबद्दल जास्तीत जास्त खोलात जाऊन विचार करणार्‍यात पॉल ब्रोका या फ्रेच सर्जनचा सगळ्यात वरचा क्रमांक असेल. 1861 साली – म्हणजे डार्विनच्या उत्क्रांती सिद्धांताच्या प्रसिद्धीनंतरच्या दोन वर्षानी – डॉ. ब्रोका यांच्याकडे दोन विचित्र केसेस आल्या. अपस्मारामुळे फक्त टॅन हा एकच शब्द उच्चारणार्‍या लॅबोर्नला आपण जे बोलतो ते कळत होते परंतु बोललेल्या गोष्टीवरील त्याचे विचार तो शब्दात मांडू शकत नव्हता. ब्रोकाला याचे आश्चर्य वाटले. त्याच्या मते लॅबोर्नच्या मेंदूचा उजवा भाग क्षीण झाल्यामुळे मोटरच्या नियंत्रणात काही त्रुटी राहिल्या असतील. व त्यामुळेच शब्दोच्चार, दृष्टिदोष वा इतर काही मेंदूशी संबंधित छोट्या मोठ्या गोष्टीत उणीवा राहिल्याची शक्यता असेल.

लॅबोर्नचा काही दिवसात मृत्यु झाला. डॉ. ब्रोका यानी लॅबोर्नच्या मेंदूचे गूढ उकलण्यासाठी त्याच्या मेंदूचे विच्छेदन केले. मेंदूच्या left frontal cortex च्या येथे एक गाठ होती. कदाचित त्या गाठीमुळेच त्याला बोलता येत नसावे. परंतु हा निष्कर्षही त्याला पुरेसा वाटत नव्हता.

याच सुमारास ब्रोकाकडे अजून एक वृद्ध पेशंट आला होता. लेलॉगसुद्धा काही मोजकेच शब्द उच्चारू शकत होता. पुढील दोन आठवड्यात त्याचा मृत्यु झाला. त्याच्याही मेंदूचे विच्छेदन करण्यात आले. left frontal cortex जवळ कॅन्सरसदृश गाठ होती. हे दोन्ही मेंदू पॅरिसच्या मेंदू संग्रहालयात प्रदर्शनासाठी संभाळून ठेवलेल्या आहेत.

परंतु काही रुग्णांच्याबाबतीत अभ्यास करताना काही विचित्र गोष्टी लक्षात आल्या. डाव्या मस्तिष्काला इजा असलेल्यांची वाचा व्यवस्थित होती. व काहींच्या बाबतीत उजव्या मस्तिष्काला इजा झाल्यामुळे बोलता येत नव्हते. यावरून नीट बोलता न येणे किंवा उच्चारातील त्रुटी आणि मेंदूच्या कुठल्या भागाला इजा आहे याचा एकमेकाशी संबंध नाही, असेच म्हणावे लागेल. तरीसुद्धा डॉ. ब्रोकांच्या या अभ्यासामुळे हाताच्या नियंत्रणाविषयी वैज्ञानिकांच्यात कुतूहल निर्माण झाले व वैज्ञानिक निष्कर्ष व सामान्याच्यांतील समज हा पुन्हा एकदा वादाचा विषय झाला.

19व्या शतकातील युरोपियन्सना आपण डावखुरे आहोत यात काही तरी अपराध आहे असे वाटत होते. डावखुर्‍यांच्यात एका प्रकारचा न्यूनगंड होता. ही गोष्ट उघडपणे सांगण्यास संकोच वाटत होता. परंतु कितीही प्रयत्न केले तरी खाणे, पिणे, लिहिणे, पुस्तकाचे पान उलटणे, इत्यादी गोष्टी करताना ते उघडे पडत होते. कारण त्यांचा डावा हातच नेहमी पुढे येत असे. गंमत अशी आहे की उजव्या हाताचा वापर करणार्‍यांपैकी 99 टक्के लोकांच्या भाषेचे नियंत्रण डावे मस्तिष्क व 70 टक्के डावखुर्‍यांच्या भाषेचे नियंत्रण उजवे मस्तिष्क करत आहे. जरी हे proportion विचित्र वाटत असले तरी ते वास्तव आहे. याच्यावरून डाव्या मेंदूत व उजव्या मेंदूत – किमान भाषेच्या बाबतीत तरी – फार मोठा फरक नसावा. किंवा भाषेचे नियंत्रण कमी अधिक प्रमाणात दोन्ही मेंदूच्या नियंत्रणाखाली असावेत.

डॉ. ब्रोका यांनी या गोष्टी स्पष्टपणे सांगितल्या नसल्यामुळे डावखुर्‍यांचा उजवा मेंदूच भाषेचे नियंत्रण करतो हा समज पुढील 50 -60 वर्षे – अगदी पहिल्या महायुद्धाच्या काळापर्यंत – प्रचलित होता. पहिल्या महायुद्धातील वैद्यकीय उपचाराच्या वेळी लेफ्टींच्या भाषेचे नियंत्रण उजव्या मेंदूकडेच आहे असे निर्विवादपणे सिद्ध करता आले नाही. त्यामुळे हा समज हळू हळू नाहिसा होत गेला.

परंतु लेफ्टींच्या बाबतीत अनेक व अनेक प्रकारचे सिद्धांत मांडलेले आहेत. काही सिद्धांतांना ठोस वैज्ञानिक आधार नसला तरी त्या अजूनही न उलगडलेल्या कोड्यांच्या स्वरूपात circulationमध्ये आहेत. एका गृहितकानुसार फार फार वर्षापूर्वी माणसामध्ये उजव्या हाताचा व डाव्या हाताचा वापर करणार्‍यांची संख्या समसमान होती. परंतु काही काळानंतर डाव्या हाताचा वापर करणार्‍यांची संख्या हळू हळू कमी होत गेली. कारण एकमेकासमोरच्या लढाईत उजव्या हातात तलवार/आयुध धरणार्‍यांची सरशी होत होती. व मेलेल्यांच्यात डावखुर्‍यांची संख्या जास्त होती. शिवाय आपले हृदय डाव्या बाजूला असल्यामुळे उजव्या हातात तलवार धरणारे जास्त सुरक्षित राहिले. हळू हळू या गुणवैशिष्ट्यांच्या जनुकात वाढ होत गेली व डावखुर्‍यांची संख्या 10 -12 टक्क्यावर आली.

या गृहितकाला तसा कुठलाच आधार नाही. कारण तलवार वा आयुधांचा शोध अलिकडचा आहे. व जनुकीय उत्क्रांती व बदल इतक्या साध्या कारणावरून व इतक्या सहजासहजी होत नाहीत.

याच्या अगदी तद्विरुद्ध लेफ्टींच्या श्रेष्ठत्वाबद्दल विधान केले जात असते. टेनिस, क्रिकेट, बॉक्सिंग इत्यादी क्रीडा प्रकारात रायटींच्यापेक्षा लेफ्टीच जास्त चमकतात, व वरचढ ठरतात, असा अनुभव आहे. डाव्या हातानी टेनिसचे फटके मारणार्‍या जॉन मॅकेन्रोचा टेनिसचा खेळ ज्यानी पाहिला असेल त्यांना हे विधान नक्कीच पटेल. परंतु डाव्या हातात टेनिसची रॅकेट व डाव्या हातात तलवारीसारखे आयुध यात फार मोठा फरक आहे – तलवार जीवन मरणाचा निर्णय घेतो, रॅकेट नाही.

काही फ्रेंच वैज्ञानिकांच्या मते इतिहासपूर्व काळातील समाजात डावखुर्‍यांना पुनरुत्पादन प्रक्रियेसाठी काही विशेष संधी प्राप्त झाले असतील. त्या समाजातील खून, मारामारी, हत्या अपंगत्व इत्यादींच्या आकड्यावरून कदाचित या निष्कर्षाप्रत ते पोचले असतील. तरीसुद्धा उजव्यांच्या प्रभाव असलेल्या समाजात डावखुरे आक्रमक नसतानासुद्धा अजूनपर्यंत कसे काय तगून राहिले आहेत, हे एक न सुटणारे कोडे ठरत आहे. त्यामुळे अशा प्रकारच्या गृहितकांमध्ये काही दम नाही असेच म्हणावे लागेल.

1970 च्या सुमारास हार्वर्ड विद्यापीठातील एका नसतज्ञाने केलेल्या विधानाला कित्येक वर्षे कुणीही विरोध केला नाही. त्याच्या मते काही पुरुषांच्यातील टेस्टोस्टेरोनच्या वाढत्या ग्रंथस्रावामुळे गर्भातील बाळाच्या मेंदूत जनुकीय बदल होण्याची शक्यता असून जन्मलेले मूल लेफ्ट ओरियंटेड होऊ शकेल. या विधानाच्या पुष्ट्यर्थ त्यानी स्त्रियांपेक्षा पुरुषामध्येच जास्त संख्येने डावखुरे आहेत हा पुरावा सादर केला. मुळात आईच्या पोटात गर्भ वाढत असताना बॅलन्स संभाळण्यासाठी कुठल्या बाजूने हात टेकवत असतो यावर लेफेटी की रायटी हे ठरत असावे. बहुतेक मुलं उजव्या कुशीचाच वापर करत असल्यामुळे, रायटींचा संख्या आपोआपच जास्त असू शकते.

पुन्हा एकदा या विधानालासुद्दा ठोस वैज्ञानिक पुरावा नव्हता. त्यामुळे मेंदू व जनुकीय स्थित्यंतर यांचा वैज्ञानिक विचार करू लागले. 1985च्या दशकात मॅरियन ऍनेट या संशोधिकेने लेफ्टी – रायटींच्याबद्दल अभ्यास करून Right Shift Theory हा प्रबंध सादर केला. तिच्या मते माणूस सोडून इतर प्राण्यामध्ये डावे – उजवे यांचे प्रमाण 50 -50 टक्के असे प्रमाण असते व मनुष्य प्राण्यात हेच प्रमाण 10 – 90 टक्के असते. माणसाच्या उत्क्रांतीच्या प्रारंभीच्या कालखंडात लेफ्टीचे प्रमाण जास्त, नंतर त्याचा प्रभाव कमी होत होत 50 – 50 व नंतरच्या कालखंडात 10 – 90 टक्के असे घसरला असे एक ढोबळ विधान तिने केला आहे. आणि याचे मूळ मेंदूतील जाणिवेच्या (cognitive) प्रक्रियेत – ज्यात भाषासुद्धा आलेली आहे – शोधता येते. कदाचित हा शिफ्ट एखद्या विशिष्ट जनुकामुळेसुद्धा होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. परंतु हा प्रभाव टेस्टोस्टेरोनश्रावामुळे, की जनुकीय बदलामुळे की भोवतालच्या परिस्थितीमुळे हा प्रश्न अनुत्तरितच राहतो. बाळ गर्भात असताना पेशीतील माहितीचे देवाण घेवाण होत असते हे खरे असले तरी डावखुरेपणा हा आनुवंशिक गुण आहे, हे विधान धार्ष्ट्याचे ठरेल. ऍनेटच्या गृहितकात जनुकच डावखरेपणाला सर्वश्री जवाबदार आहेत असे सुचविण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्यामुळे Right Shift Theoryला कितपत महत्व द्यायचे हे ठरवावे लागेल.

डावखुरेपणाविषयी इतक्या मोठ्या प्रमाणात लिखित साहित्य असूनसुद्धा आपल्या शरीरातील या गुण विशेषाबद्दल फारच कमी माहिती आहे. संपूर्ण मानवी शरीराचा जनुकीय नकाशा आपल्या डोळ्यासमोर उपलब्ध असूनसुद्धा अजूनही हे कोडे उकलण्याचे प्रयत्न करतच आहोत. त्यातल्या त्यात ऍनेटचे गृहितक विज्ञानाच्या जवळपास आहे. त्यामुळे व्यक्तीचा उल्लेख करताना लेफ्टी की रायटी असे न करता रायटी की नॉन रायटी असे करायला हवे.

जर वैज्ञानिकरित्या सिद्धांतात सुसंगती नसल्यास लेफ्टीची कारणं आणखी कुठेतरी शोधावे लागतील. कदाचित डावखुरेपणा हे दैवी प्रकोप वा दैवी चमत्कार असू शकेल. किंवा एखादी अतींद्रीय शक्ती त्यामागे असू शकेल. परंतु अशा प्रकारचे अवैज्ञानिक स्पष्टीकरणं कार्ल सॅगनच्या Baloney Kitच्या जवळपाससुद्धा येऊ शकणार नाहीत.

याच संदर्भात मायकेल कोर्बालिया या न्यूझिलंड येथील संशोधकाने मेंदूच्या दोन्ही गोलार्धातील asymmetry याला कारणीभूत आहे, असे विधान केले आहे. गंमत म्हणजे ज्यांच्या मेंदूच्या दोन्ही भागात asymmetry असते, ते चमत्कार, अतींद्रिय शक्ती अशा गोष्टीवर विश्वास ठेवत असतात. व काही वेळा ते अत्यंत सर्जनशील असू शकतात. परंतु अशा प्रकारचे बिनबुडाचे विधानं वा ऐकीव माहिती ग्राह्य धरता येत नाहीत.

सर्जनशीलतेचा व मेंदूच्या asymmetryचा काही संबंध असल्यास अल्बर्ट आइन्स्टाइनच्या मेंदूचा अभ्यास करणे योग्य ठरू शकेल. त्याच्या मेंदूच्या अभ्यासावरून सर्जनशीलतेविषयी जास्त माहिती मिळू शकेल. एका संशोधकांच्या मते अशा प्रकारे asymmetry मेंदू असलेले सर्जनशील तरी असतील किंवा मनोरुग्ण तरी असतील. काही योगायोगामुळे आइन्स्टाइनचे नाव सर्जनशील व्यक्तींच्या यादीत आहे . नाही तर.....

हाच प्रकार डावखुर्‍यांच्या बाबतीतही होत असावे... संशोधनाचे दरवाजे उघडे आहेत... वाट पहावे...