रीटा वेलिणकर

आधी सध्या काय वाचताय? ला प्रतिसाद म्हणून लिहिणार होतो पण लांबत गेल्याने वेगळा धागा काढतोय
समोरच त्या तिघी दिसतात. एक डावीकडे काहिशी सुटलेली, मध्यमवयीन, लांब केसाचा थेपटा सोडलेली स्त्री; आपल्या शेजारी उभ्या असलेल्या दुसर्‍या तुलनेने तरूण, आधुनिक पेहरावाच्या स्त्रीच्या गालांवर हात ठेऊन तिचे कौतूक तरी करत आहे किंबा तिचे सांत्वन तरी करत आहे. या दोघींच्या शेजारी उजवीकडे एक तिसरी स्त्री, सपाट, एकाच रंगात कोणत्याही आकारांशिवाय, या दोघींकडे बघतेय.. पुसटशा आनंदाने, काहिशा करूणेने आणि बर्‍याच प्रमाणात भावशुन्यतेने!

हे वर्णन आहे डॉ. गीव्ह पटेल यांच्या 'काँग्रॅच्युलेशन्स' या चित्राचे. आपल्याला हे चित्र 'रीटा वेलिणकर' च्या मुखपृष्ठावर भेटते. असे बोलके चित्र उत्सूकता वाढवते आणि कादंबरी वाचायला सुरवात करण्यापूर्वीच शांताबाई लिहितात. हे चित्र आहे डॉ. गीव्ह पटेल यांचे 'कॉग्रच्युलेशन्स'. हे खरंतर 'कन्डोलन्सेस'सुद्धा होऊ शकते. जगात आपला कोमल-मजबूत आधार देत एकमेकींना सावरणार्‍या स्त्रिया सर्वत्र आढळतात. इथे त्यांची नावे आहेत रिटा, सरस्वती आणि संगीता.

यानंतर सुरू होतो तो रिटा वेलिणकर या पात्राभोवती चालु असलेला भावनांच्या कल्लोळाचा प्रवास. साळवी नावाच्या विवाहीत बॉसबरोबर तिचे असलेले विवाहबाह्य संबंध, लहानपणापासूना आंग्लाळलेल्या पालकांसोबत राहून तिची झालेली घुसमट, चार बहिणींमध्ये आलेले 'मोठे'पण, कालांतराने आलेले कर्तेपण या सार्‍या संस्कारातून, पाश्वभूमीतून उभी राहिलेली रिटा जेव्हा आपले अंतरंग उलगडवून दाखवू लागते तेव्हा तिचा राग, लोभ, किळस, आनंद, उद्वेग वगैरे विविध प्रकार जाणवत असले तरी मुख्यतः दिसते ते त्याच्या मुळाशी असलेले दु:ख.
दु:ख हा विषय तसा स्थानातीत. मात्र इथे केवळ दु:खाला इतक्या स्वरूपात मांडून त्यातूनच इतर भावनांचे उगवणं, हे एकाच रंगाला डझनभर पोतात रंगवून वेगवेगळे रंग भासवण्यासारखं रंगवलं आहे. अन् हे आव्हान शांता गोखले यांनी केवळ पेललेच नाही आहे तर त्यातून एक प्रकारची सौंदर्य निर्मीती केली आहे. 'स्त्री जन्मा तुझी कहाणी' असे म्हणत रडत न बसणारी आणि समाजात खुलेआम विवाहबाह्य संबंध ठवायची इच्छा बाळगणारी रीटा तत्कालीनच काय पण हल्लीच्या समाजातही भुवया उंचावणारी ठरावी. तिचे अचाट तत्त्वज्ञान, तिचे दु:ख, तिचे साळवीवरच प्रेम आणि त्याच्यातील 'पूरूषावर'चा राग आणि त्याच्या 'गृहस्थ' असण्याचे आकर्षण+असुया या सार्‍यांचा परिपाक लहान प्रसंगांतून, चपखल वाक्यांतून, अचूक पात्र योजनेतून आणि साजेशा वातावरणनिर्मितीतून करण्याचे लेखिकेचे कसब वाखाणण्याजोगे आहे.

केवळ रिटाच नाही तर सरस्वती आणि संगीता या पात्रांची योजना त्यांच्या स्वतंत्र तरीही समांतर कहाण्या, त्यांच्यातले एकमेकींना सुखावणारे, दुखावणारे आणि असुयेने, प्रेमाने, रागाने भरलेले उभे आडवे प्रसंग यातून कमी प्रसंगातूनही तीन्ही व्यक्तीरेखा खुलतात. नुसत्या खुलत नाहित तर एका शाश्वत दु:खाचे तीन चेहरे भासतात. लहान परंतू भावगर्भ वाक्ये, समर्पक चित्रदर्शी वातावरणनिर्मिती हा शांताबाईंचा गुण 'त्या वर्षी' मध्येच जाणवला होता. पण रीटा वेलिणकर मधली कथांची वीण मला "त्या वर्षी"पेक्षा अधिक मोहक वाटली.

'स्त्री कादंबर्‍या' म्हणजे जी काही प्रतिमा डोक्यात होती त्याला हे पुस्तक ताकदीने छेद देते. कथेच्या सुरवतीला मुखपृष्ठावर भेटलेले 'कॉग्रेच्युलेशन्स' हे चित्र कथेत अनेकदा मनात डोकावते -कधी 'कॉग्रेच्युलेशन्स' म्हणून तर कधी 'कन्डोलन्सेस' म्हणून- आणि कथा संपताना नेमका भाव घेऊन अगदी साकार - मूर्त होऊन समोर येते. जणू हे पुस्तक ते चित्र समोर ठेऊनच लिहिलं असावं इतकं! मी चित्रपट पाहिलेला नाही, मात्र पुस्तक वाचूनही वाचकाला त्या भावनिक 'आंदोलनांचा' पुरेपुर आस्वाद मिळतो. आता चित्रपट बघेनच. पण ज्यांनी पुस्तक वाचले नसेल त्यांनी जरूर वाचा ही शिफारस!

पुस्तकः रीटा वेलिणकर
लेखिका: शांता गोखले
किंमतः रू ८०