शब्दांचे अर्थ, प्रतिशब्द, पर्यायी शब्द, भाषांतर वगैरे - भाग ६

क्रक्स ऑफ द मॅटर, टिपिकली इन द काँटेक्स्ट ऑफ सम ट्विस्ट व्हिच इजंट अपॅरंट, उदा.

दोन वर्षांनी फ्लॅटचे भाव वाढले तरी विकून फायदा होत नाही यातच खरी गोम आहे.

"हीच त्यातली मख्खी आहे" हाही वाक्प्रचार क्वचित वाचनात आलेला आहे.

"गोम" म्हणजे सुरवंटासारखा (केसाळ खूप पाय असलेला, पण सुरवंटासारखा मऊ नसतो) जिवाणू (अजूनही या अर्थाने शब्द वापरतात.)
व्युत्पत्ती : मोल्सवर्थच्या वर्णनानुसार घोड्याच्या अंगावरती उलट्या दिशेने वाढणार्‍या क्वेसांची रेघ असली (ती गोमेसारखी दिसते), तर ती घोड्यातली त्रुटी असते, अशुभचिन्ह असते. (हे चिन्ह असले तर घोडा विकत न घेण्याकडे निर्णय झुकावा.)
तर लाक्षणिक/औपमिक अर्थ : सहज न लक्षात येणारी पण महत्त्वाची वाईट बाब.

("त्यातली गोम अशी" असा वाक्प्रचार वापरला, तर प्रचलित उपयोगही कुठल्या वाईट तपशिलाबाबतच असतो, चांगल्या तपशिलाबाबत नव्हे.)

अनौपचारिक अनुवादात हॅम्लेटच्या स्वगतातले 'Ay, there's the rub' वापरता येऊ शकेल.
(To die — to sleep. To sleep — perchance to dream: ay, there’s the rub!)

ह्या 'रब'विषयी थोडी अधिक माहिती:
The origin is the ancient game of bowls (which Americans may know as lawn bowling; nothing to do with tenpin bowling). A rub is some fault in the surface of the green that stops a bowl or diverts it from its intended direction. The term is recorded first a few years before Shakespeare’s time and is still in use. It appears, too, in golf, in the expression rub of the green, which refers to an accident that stops a ball in play — hitting an obstacle or a bystander perhaps — and for which no relief is allowed under the rules.

It later became a broader term for an abstract impediment or hindrance.

धनंजय यांनी वर म्हटल्याप्रमाणे (" सहज न लक्षात येणारी पण महत्त्वाची वाईट बाब.") मराठीतली 'गोम'ही साधारण याच अर्थाच्या जवळ जाते, असं वाटतं. [पहा: १, २]

काल वाचनात आले की गिनीपिग्स हे "skittish" असतात अर्थात नवख्या लोकांबरोबर सरावायला वेळ घेतात, पहील्या पहील्यांदा बिथरतात.

skittish ला मराठी शब्द काय असेल?

थोडं अवांतर होईल, पण या चर्चेवरून 'एम्बॉडिड लँग्वेज प्रोसेसिंग' ही संज्ञा आठवली. नित्याच्या परिचयातल्या वस्तू, क्रिया आणि भाषेत रूळलेले शब्द, वाक्प्रचार यांचा संबंध दर्शवणारी. पूर्ण दुवाच वाचनीय आहे; पण त्यातला काही महत्त्वाचा भागः

The way in which a person’s body and their surroundings interacts also allows for specific brain functions to develop and in the future to be able to act. This means that not only does the mind influence the body’s movements, but the body also influences the abilities of the mind.

In order to create movement of the body, a person usually thinks (or the brain subconsciously functions) about the movement it would like to accomplish. Embodied language processing asserts that there can also be an opposite influence. This means that moving your body in a certain way will impact how you comprehend, as well as process, language – whether it is an individual word or a complete phrase or sentence. Embodied language processing suggests that the brain resources that are used for perception, action, and emotion are also used during language comprehension.

Language comprehension involves three processes that overlap. First, words and phrases are associated with certain objects in the environment or perceived symbols (पहा: गोम, मेख). Secondly, a person must determine how they can interact with the objects; these are called affordances (बदलत्या काळाप्रमाणे, गोम/मेखेचे निसटलेले कृति-संदर्भ)...And finally, a person must look at the different parts of the sentence to determine how the affordances combine in order to accomplish a goal. (वाक्प्रचार/वाक्यांत उपयोग)

Actions can also influence a person's reaction time even when it does not make sense with the actual meaning of the sentence. A study conducted asked participants to perform a list of actions. They were then asked to make judgments if a sentence was logical or not. Participants were faster to respond that a sentence was logical if they had performed that action previously.

बहुभाषक व्यक्तींच्या बाबतीत हेच मॉडेल एकाहून अधिक भाषांना लागू पडतं, पण त्यामागची निश्चित साखळी/मॅपिंग कसं असेल, यावर एकमत झालेलं दिसत नाही: (दुवा)

Research shows that embodiment is present in native language processing, and if embodiment occurs in first language processing, then embodiment might also occur in second language processing.How second language is embodied compared to first language is still a topic of debate. Currently, there are no known theories or models that address the presence or absence of embodiment in second language processing, but there are bilingual processing models that can lead to multiple hypotheses of embodiment effects in second language learning.

काही मराठी आणि हिंदीत्/उर्दुत असेलेले समान मजेशीर शब्द व काही प्रश्नः

शरम- बेशरम -हिंदीतही वापरतात
लगाम्-बेलगाम- हिंदी, मराठी दोन्हीही( असं मला वाटतं)
छुट- बेछुट- मराठी नक्की, हिंदीत कल्पना नाही
शक्-बेशक का बेलाशक? का दोन्हीही बरोबर आहेत?

रंग-बेरंग- मराठीत नक्की, हिंदीची कल्पना नाही.
रंग -बिरंगी असतं पण बेरंग हिंदीत ऐकला नाही.

बेमुवर्तखोर- हा क्वचित कधीतरी वाचलेला शब्द आहे पण अर्थ आजही माहिती नाही.

अजुन काही आठवत असल्यास नक्की सांगा.

या धाग्यावरून भयंकर अवांतरः

काही शब्दांची चित्रं आपल्या डोक्यात साठवलेली असतात. बहुदा ही शब्दचित्रं लहानपणीच बनून डोक्यात फिट बसत असावीत. आपण जी पूर्वग्रहांची ओझी वाहतो त्यात नकळत्या वयात ठसलेल्या शब्दचित्रांचा मोठा वाटा असावा.

उदा०

"दुकान" म्हटलं की माझ्या डोळ्यांसमोर लहानपणचा किराणा दुकानदार जवारमल बुधमल धूत खर्रर्रर्रर्रर्र आवाज करत शटर वर गुंडाळताना दिसतो. (माझ्या शाळेची आणि त्याची दुकान उघडण्याची वेळ एकच होती.)

बाबाच्या एका मित्राची फॅक्टरी बघायला गेलो होतो. आमच्या घरात ही व्यक्ती "इंजिनियर आहे तो...!" अशा आदरयुक्त दबदब्याने फ्यामस होती. (आत्या, बाबा, काका वगैरे कोणीच इंजि० होऊ शकलं नाही.) तिथे बॉयलर सूट घातलेला, कळकट्ट झालेला आणि गुटखा चावत शॉपफ्लोरवर शिव्या घालत हिंडणारा तो मित्र दिसला, आणि इंजिनियर लोकांचं चित्र घट्ट बसून गेलं!

अजस्र बरोबर अजस्त्र नव्हे.

काल 'वेडात दौडलो' हे माधव कुलकर्णी यांचे आत्मकथन हातात आले. पुस्तक ठीकठाक आहे पण त्यात काही जुने शब्द आणि काही खर्‍या-खोट्या किंवदंती सापडल्या. त्यापैकी फक्त शब्दांशी संबंधित गोष्टी इथे मांडत आहे. विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धापर्यंत रुकवा हे नाणे चलनात होते.(नंतरही असेल.) रुकवा म्हणजे जुने दोन पैसे म्हणजेच अर्धा आणा. चवल्या-पावल्या तर आपल्याला माहीतच आहेत. पावली म्हणजे पाव रुपया किंवा चार आणे हे सर्वसाधारणपणे ठाऊक असते. पण चवली म्हणजे दोन आणे हे माहीत नसते. कारण हिंदीतल्या चवन्नीशी चवलीचा संबंध जोडला जातो. पण चवली म्हणजे दोन आणेच. पूर्वी तमाशात चवली-पावली असा दौलतजादा व्हायचा. 'ह्या चवलीचं म्हननं काय' ही फर्माईशीची पेटंट पुकारणी असे. यावरून गिरणगावातल्या रंगभूमीवर ह्याच नावाचे एक नाटकही आले होते.
बदाम बी च्या एका प्रकाराला मामरा म्हणतात हे मला माहीत नव्हते. (पुढे अर्थात काजू-बदाम सहा-सात रु किलो - म्हणजे शेराने विकल्याची आठवणही आहेच.) पायली म्हणजे चार शेरांचे माप म्हटले आहे, पण मी तीन शेरांची पायली असेही ऐकले आहे. हे माप वाळूच्या घड्याळाच्या आकाराचे असे. पाचावर धारण बसणे म्हणजे एक रुपयाला पाच पायल्या धान्य, इतकी महागाई होणे. धारण म्हणजे धान्यभाव, निरख. आणि निरख म्हणजे बाजारभाव.
चिमणसाळ, कमोद ह्या नाशिक जिल्ह्यातल्या तांदुळाच्या खास जाती आणि कोळपी, जिरेसाळ ह्या भरपूर खपाच्या आणि स्वस्त अश्या आम जाती होत्या. आता त्या खास जाती लुप्त झाल्या याबद्दल हळहळही व्यक्त केली आहे. शिवाय गावठी भुईमुगाच्या भाजक्या गरमगरम शेंगांचीही हळहळती आणि हुळहुळती आठवणही आहे.
हे सर्व नक्की कुठल्या धाग्यात लिहायचे याविषयी संभ्रम होता म्हणून शेवटी इथेच लिहिले. पण जर याचा वेगळा धागा करायचा किंवा लिखाण दुसर्‍या ठिकाणी हलवायचे तर तसे करावे.

मला या धाग्याची आठवण येत होती, म्हणून वर काढला आहे.

accessible आणि approachable या दोन शब्दांची शक्यतोवर अचूक आणि अस्सल मराठी भाषांतरं काय होतील?

सदासर्वदा योग तूझा घडावा
तुझे कारणी देह माझा पडावा |

ही गविंची सही. एखाद्याने/एखादीने हे वाक्य ऑफिस मधल्या कलिग ला लिहुन पाठवले किंवा सहीत ठेवले तर सेक्ष्युअल हॅरेसमेंट साठी पुरावा होऊ शकतो का?

उत्तर "हो" असेल तर गवि सांभाळुन रहा.

हे शब्दाच्या भाषांतराशी वा अर्थाशी संबंधित नाही. शब्दाच्या अचूक लेखनाशी संबंधित आहे.
काही कारणाने एका मजकुराचं मुद्रितशोधन करत असता मला 'कोंभ' हा शब्द आला. मी सवयीने 'कोंब' हा शब्द वापरत असल्यामुळे मला तिथे अडखळायला झालं. तर कोंब बरोबर की कोंभ? (इथून पुढे शक्यतोवर अवतरणं वापरणार नाहीय, कारण त्यानं टंकनाचा वेग पारच झोपतो. माफी.)

मोल्सवर्थ म्हणतो: कोंब. कारण - कोंब या शब्दाचा अर्थ त्याने दिला आहे. कोंभ या शब्दाचीही नोंद आहे. पण कोंब पहा असं त्याच्यापुढे लिहिलेलं आहे.
दाते-कर्वे म्हणतातः कोंब. कारण - कोंब या शब्दाचा अर्थ त्यांनी दिला आहे. कोंभ या शब्दाचीही नोंद आहे. पण कोंब पहा असं त्याच्यापुढे लिहिलेलं आहे.
परिभाषा-कोश म्हणतो: कोंब. त्यात कोंभ या शब्दाची नोंदच नाही.
जालावर कोंब या शब्दाला २७००० निकाल मिळतात, तर कोंभ या शब्दाला २८००.

मी सहजासहजी कोंब बरोबर, असं म्हणून मोकळी झाले असते. पण दाते-कर्वे कोशातल्या उद्धृतानं मला दडपा बसला. साक्षात ज्ञानोबा कोंभ म्हणताहेत, तर तो चूक कसा म्हणायचा?

अशा वेळी काय निर्णय घ्यायचा असतो? बोली भाषेत किती टक्के लोक कोणता शब्द वापरतात हे तपासायची सोय आपल्याकडे आजमितीस नाही. बाकी जालीय (किंवा कोशगतही) पुरावे द्यावेत, तर "किती टक्के लोक साक्षर होते हो? त्यांनी ठरवावे का शब्दाच्या लेखनाचे आधार?" असा आरडा होणार. त्यांच्या बाजूला थेट पितामह, हे वर. मग प्रमाणलेखनासाठी आधार घ्यावेत तर कोणते घ्यावेत? प्रमाणभाषेला लेखनसंकेत असतात. बोलीला नसतात. मग बोलीत काहीही बोललं जात असेल, तरी तो प्रमाणभाषेचा आधार कसा होईल? (उच्चारी प्रश्ण असताना, आपण प्रमाणभाषेत प्रश्न नाही का लिहीत?!) असे प्रश्नच प्रश्न.

इथे या एका शब्दाचा प्रश्न तसा महत्त्वाचा नाही. पण असे निर्णय पुन्हापुन्हा घ्यायला लागतात, तेव्हा ते किती महत्त्वाचे नि किती दुर्लक्षित आहेत ते जाणवतं.

'अद्वातद्वा' हा शब्द पुढील श्लोकामधून अपभ्रष्ट रूपात उचलला गेला आहे:

यस्य कस्य तरोर्मूलं येनकेनापि मिश्रितम्|
यस्मै कस्मै प्रदातव्यं यद्वा तद्वा भविष्यति||

कोठल्यातरी झाडाचे मूल कशात तरी मिसळून कोणाला तरी दिले तर काहीहि होईल. (नियम न पाळता कसेहि वागले तर परिणाम कसा असेल ह्याचा निर्वाळा देता येणार नाही.) मोल्सवर्थने हाच अर्थ दाखविला आहे असे मी आत्ताच पाहिले.

#शुचि - व्याकरण विषयातील त्या पुस्तकाचे नाव 'अकाण्डताण्डव' असे आहे. (हे नाव हरिनाथाने आपल्या पुस्तकाला का दिले हे मला विचारू नका!) कोणातरी मराठी बोलणार्‍याला 'अर्गशा गर्गशा, मर्यादेबाहेर आरडाओरडा करणे' अशा अर्थाला हा शब्द योग्य बसतो असे वाटले आणि त्याने तो तसा वापरला. तेथून तो सार्वत्रिक वापरात आला.

'अर्गशा गर्गशा' हा शब्द अरेबिकमधून आला आहे असे वाटते. मोल्सवर्थने 'अरकशी वरकशी' आणि 'अरकस वरकस' असे अरेबिक उगमाचे शब्द दाखवून त्यांचा अर्थ 'bickering, jarring, wrangling' असा दाखविला आहे.

ही प्रतिक्रिया इथे हलवली आहे.

ही प्रतिक्रिया इथे हलवली आहे.