काय या देशात स्वातंत्र्य आहे?

काय या देशात स्वातंत्र्य आहे?
(न्या. लॉर्ड लाईट एल. सी. जे. साहेब, न्या. मड साहेब,
आणि न्या. अॅडर साहेब यांचे न्यायालयात)
निकालपत्र:

सदरील फौजदारी अपिलात आज नागरीकांच्या हक्क आणि स्वातंत्र्याविषयी (असे काही हक्क आणि स्वातंत्र्य अस्तित्वात असल्यास) काही महत्वाचे प्रश्न उद्भवले आहेत.

न्या. लॉर्ड लाईट एल. सी. जे.:

साउथ हॅमरस्मिथ च्या न्यायालयात ४-५ वर्षांपूर्वी दिलेल्या एका शिक्षेच्या निर्णयावर एक अपिल लंडन (प.) च्या न्यायालयात दाखल केले होते, पण तेथे खालच्या न्यायालयातील शिक्षा कायम झाली. त्यानंतर त्या निकाला विरुध्द हे सदरचे अपिल केले आहे. या खटल्या संदर्भात दोन इतर खटले आणि त्या संदर्भातील अपिले सुद्धा सुनावणीसाठी प्रलंबित आहे. दरम्यानच्या काळात जुन्या खटल्यासंदर्भातील दफ्तर सुद्धा नष्ट केले होते, पण आता ते पुनः तयार केले आहे.

सदरील निकालपत्रात आम्ही वर नमूद केलेल्या बाबींवर काही नमूद करू इच्छित नाही, पण न्या. मम्बल (मूळ निकाल देणारे न्यायमूर्ती) यांचे निकालपत्र वाचून आम्ही या निष्कर्षावर आलो आहोत की, या अपिलकर्त्याच्या गळ्याभोवती मैलाचा दगड गुंडाळून त्याला खोल समुद्राच्या तळाशी पाठवून देणे योग्य ठरले असते.

या अपिलात उद्भवलेला मुद्दा, साधा सरळ आहे. सर्वसामान्य माणसांना सुद्धा ह्या खटल्यातील घटनांचे आकलन होईल पण कायद्याशी संबधित लोकांना मात्र ते अवघड जाईल. म्हणतात ते खरे आहे की, जेवढ्या घटना स्पष्ट, तेवढा कायदा क्लिष्ट. अपिलकर्त्याने केलेली कृती साधी सरळ होती पण त्याने नक्की कोणता गुन्हा केला आहे हा प्रश्न मात्र कठीण आहे.

अपिलकर्त्याने एके दिवशी हॅमरस्मिथ पुलावरून ऑगस्ट १८, १९२२ च्या दुपारी नदीत उडी मारली, ज्या वेळी तिथे हॅमरस्मिथ नौकानयन स्पर्धा चालू होती. त्याच्या या कृतीमागील उद्देश मात्र अस्पष्ट आहेत. त्याच्या बरोबर नौकानयन स्पर्धा पाहत उभ्या असलेल्या श्री. स्नूकर, यांनी प्रतिज्ञापत्रात नमूद केल्याप्रमाणे ज्या घटना घडल्या त्या पुढील प्रमाणे. “मी त्याला (अपिलकर्त्यास) म्हणालो की मी तुझ्याशी पैज लावतो की तू काही पुलावरून नदीत उडी मारू शकत नाहीस, त्यावर त्याने (अपिलकर्त्याने) (त्यावेळी त्याने एखाद-दुसरी बियर घेतली होती असे सदरील खटल्यात कबुल केले आहे) “चल स्विकारली तुझी पैज” म्हणून स्वतःचा कोट काढून माझ्या हातात दिला आणि पुलावर चढला आणि खाली पाण्यात उडी मारली (प्रा. रग, रॉयल जॉग्राफिकल सोसायटी यांनी प्रतिज्ञापत्रात नमूद केल्यामुळे हा भाग थेम्स नदीचा भाग आहे).”

अपिलकर्ता हा पट्टीचा पोहणारा असल्यामुळे तो लगेच पाण्याच्या वर येऊन पोहू लागला आणि शांतपणे नदीच्या काठाशी येऊ लागला. त्यावेळी, नदी पात्रात, नावेत असलेल्या काही पोलिस अधिकाऱ्यांनी हे पाहिले. बुडणाऱ्याला वाचविणे हे आपले कर्तव्य आहे असे वाटल्यामुळे त्यांनी अपिलकर्त्याला उचलून नावेत घातले आणि काठावर आणले.

त्यानंतर नौकानयन स्पर्धेच्या बंदोबस्तात असलेल्या पोलिसांनी त्याला अटक करून पोलीस चौकीत नेले आणि नंतर न्यायालयात हजर केले आणि त्याला २ पौंड रकमेची शिक्षा फर्मावली.

त्याच्यावर वेगवेगळे आरोप ठेवण्यात आले होते पण हे सांगणे अवघड आहे की नक्की कोणत्या आरोपाखाली त्याला शिक्षा देण्यात आली आहे. त्याच्यावर ठेवलेले आरोप असे होते: (१) अडथळा निर्माण करणे, (२) दारू पिऊन दंगा घालणे, (३) आत्महत्येचा प्रयत्न करणे, (४) पैज लावून पैसे कमविण्याचा धंदा करणे, (५) (नौकानयन कायद्याखाली) नाविकांच्या जीवितास हानी पोहचविण्याचा प्रयत्न करणे, आणि (६) (लंडन बंदर प्राधिकरण नियमावली खाली) अधिकृत नौकानयन स्पर्धेत हस्तक्षेप करणे.

इथे हे नमूद करणे योग्य ठरेल की ज्याने हे आरोप निश्चित केले त्याला कोणत्याही प्रकारे दोषी मानता येणार नाही कारण अपिलकर्त्याच्या दुर्दैवी कृतीमुळे त्याला अत्यंत अवघड परिस्थितीचा सामना करावा लागला आहे. इंग्लिश कायद्याचे हे तत्व आहे की ज्या व्यक्तीला पोलिसांसमोर/न्यायालयात हजर केले जाते त्याने काहीतरी अप्रिय वर्तन केलेले आहे. आणि, जे नागरिक स्वतःहून, पोलिसांचे लक्ष वेधले जाईल, अशी काही वेगळीच कृती करू इच्छितात, त्यांनी ही काळजी घ्यावी की त्यांची ती कृती कायद्याच्या कोणत्यातरी निश्चित वर्गवारीत गुन्हा म्हणून नोंदली जाईल, कारण त्यांची कृती अप्रिय का आहे ह्याची कारणे पोलिसांना शोधायला भाग पाडणे हे असहनीय आहे.

वर नमूद केलेल्या आरोपांना अपिलकर्त्याची उत्तरे काहीशी खालीलप्रमाणे होती.
अपिलकर्त्याच्या मते त्याने कोणताही अडथळा निर्माण केलेला नव्हता ज्यामुळे आजूबाजूला खूप सारी गर्दी जमा होईल कारण नौकानयन स्पर्धेकरता तिथे आधीच खूप सारी गर्दी नदी पात्राभोवती आणि किनाऱ्यावर जमा झालेली होती. अपिलकर्त्याने पुढे हे पण नमूद केले की त्यावेळी जरी त्याने एखाद-दुसरी बियर घेतली होती तो अजिबात दारूच्या अंमला खाली नव्हता आणि बहकल्यासारखे वागत नव्हता. श्री. स्नूकर आणि काही इतर प्रत्यक्षदर्शींनी हे शपथपूर्वक सांगितले आहे की अपिलकर्ता या प्रकारची कोणतीही लक्षणे पुलावर असताना दाखवत नव्हता. आणि हे सुद्धा अत्यंत जोरकसपणे न्यायालयासमोर मांडण्यात आले की केवळ उंच पुलावरून नदीत उडी मारणे ही कृती सकृतदर्शनी दारूच्या अंमलाखाली असण्याचा पुरावा म्हणून मान्य करता येणार नाही. या संबधात काही साक्षीदार सुद्धा बोलाविण्यात आले होते ज्यांनी नमूद केले काही कसरतपटू बंदराच्या धक्क्यावरून आगीच्या रिंगणातून वगैरे उडी मारत असतात आणि हे सर्व पोलिसांच्या संगनमताने आणि महापौर व पालिका सदस्यांच्या उपस्थितीत हे कार्यक्रम होत असतात. अपिलकर्त्याने हे पण नमूद केले की वादाकरता क्षणभर हे जरी मान्य केले की तो दारूच्या अंमलाखाली होता, तरी प्रत्यक्षात त्याला जेंव्हा पोलिसांनी पकडले तेंव्हा तो पूर्ण शुद्धीत होता. ज्या पोलिसांनी त्याला पकडले त्यांच्या उलट तपासणीत ते असा कोणताही पुरावा समोर आणू शकले नाहीत की अपिलकर्ता हा वेडवाकडे पोहत होता किंवा जोरजोरात पाण्यात हातपाय मारीत होता किंवा आरडाओरडा करीत होता, जेणे करून अपिलकर्त्यावरचा, दारू पिऊन दंगा घातल्याचा आरोप सिद्ध होईल.
अपिलकर्त्यावर ठेवण्यात आलेल्या आत्महत्येचा प्रयत्नाचा आरोप त्याने फेटाळला. अपिलकर्त्याच्या म्हणण्यानुसार (१) स्पर्धेच्या निमित्ताने आजूबाजूला अनेक पोलिस असताना आणि खूप गर्दी असताना त्यांच्या समोर आत्महत्या करणे हा अत्यंत विरळाच प्रयत्न ठरेल, (२) आत्महत्या करण्यापूर्वी स्वतःचा कोट काढून दुसऱ्याकडे देणे ही पूर्णपणे अनपेक्षित कृती ठरेल, (३) उडी मारल्यानंतर अपिलकर्त्याची पहिली कृती, स्वतःच्या सुरक्षिततेसाठी लगेचच पाण्याच्या पृष्ठभागावर येऊन शास्त्रशुद्ध पद्धतीने किनाऱ्याकडे पोहत जाणे हीच होती.

अपिलकर्त्यावर ठेवण्यात आलेल्या पैज लावून पैसे कमविण्याचा धंदा करणे हा आरोपही त्याने फेटाळला. त्याच्या म्हणण्यानुसार त्याने कधीही पैजेकरता जीव पणाला लावलेला नव्हता. श्री. स्नूकर वगळता कोणीही या संदर्भात काहीही ऐकलेले किंवा पाहिलेले नाही. श्री. स्नूकर याने उलट तपासणीत कबुल केल्याप्रमाणे जरी श्री. स्नूकर पैज हरला असला तरी प्रत्यक्षात त्याने अपिलकर्त्यास काहीच पैसे दिलेले नाहीत आणि उलटपक्षी तो शांतपणे अपिलकर्त्याचा कोट घेऊन निघून गेला. त्याच्या या वर्तणुकीमुळे त्याची साक्ष विश्वासहार्य मानता येणार नाही आणि पर्यायाने हा आरोपही टिकणारा नाही. अपिलकर्त्याच्या म्हणण्यानुसार (त्याने वापरलेल्या कुतुहलपूर्ण वाक्प्रचारात सांगायचे झाले तर) केवळ “गंमत” म्हणून, त्याने जी कृती केली तीच त्याला करावयाची होती.

अपिलकर्त्यावर ठेवण्यात आलेल्या (नौकानयन कायद्याखाली) नाविकांच्या जीवितास हानी पोहचविण्याचा प्रयत्न करणे, आणि (लंडन बंदर प्राधिकरण नियमावली खाली) अधिकृत नौकानयन स्पर्धेत हस्तक्षेप करणे या आरोपांसंदर्भात त्याने भरपूर पुरावे सादर केले आहेत की ज्यावेळी तो पाण्यातून बाहेर आला त्यावेळी नौकानयन स्पर्धा चालू नव्हती आणि पुलाच्या आजूबाजूला ५० यार्डाच्या परिसरात कोणतीही नाव नव्हती.

आमच्या सदरील निकालपत्रात वर नमूद केलेल्या सर्व बाबींचा समावेश आहेच पण साधारणपणे अपिलकर्त्याचे म्हणणे असे आहे की, ह्या देशात सर्वांना स्वातंत्र्य आहे आणि जर तो इतर कोणाला हानी पोहचवत नसेल तर ज्याला जे वाटेल ते तो करू शकतो. आता या मुद्द्याचा विचार करता सदरील खटला एका वेगळ्याच पातळीवर जाऊन पोहोचतो. मी पूर्वी अनेकवेळा वापरलेला वाक्प्रचार नमूद करायचा झाला तर हा एका विक्षिप्त घड्याळाच्या जणू तेराव्या तासाचा टोला पडलेला आहे, जो नुसता फेटाळून लावता येणार नाही तर आधी सादर केलेल्या सर्व स्पष्टिकरणांवर शंका उत्पन्न करणारा आहे. असे नमूद करायला हरकत नाही की जो माणूस या प्रकारचे स्पष्टिकरण देतो तो अत्यंत गंभीर स्वरूपाचे गैरवर्तन करतो आहे. असे स्पष्टपणे समजून घेता येणार नाही की ह्या देशात सर्वांना स्वातंत्र्य नाही, आणि जर ते तसे असेल तो दिवस कायद्याच्या क्षेत्रातील लोकांकरिता अत्यंत दुर्दैवी दिवस असेल. लंडन शहरातील नागरिकांनी हे समजून घेतले पाहिजे की जवळजवळ अशी कोणतीही कृती नाही जी करायची त्यांना परवानगी आहे. सकृतदर्शनी सर्व कृती या बेकायदेशीर आहेत, जर त्या संसदेने संमत केलेल्या कायद्यानुसार बेकायदेशीर नसतील, तर त्या विधिमंडळाच्या आदेशाने बेकायदेशीर असतील. जर त्या विधिमंडळाच्या आदेशाने बेकायदेशीर नसतील तर त्या विभागीय किंवा पोलिस नियमावली नुसार बेकायदेशीर असतील. नागरिक त्यांना हवे तेथे खाऊ शकत नाहीत, हव्या त्या ठिकाणी पिऊ शकत नाहीत, हव्या त्या ठिकाणी चालू शकत नाहीत, हव्या त्या ठिकाणी गाड्या चालवू शकत नाहीत, हव्या त्या ठिकाणी गाऊ शकत नाहीत किंवा हव्या त्या ठिकाणी झोपू शकत नाहीत. आणि याहून सर्वात महत्वाचे म्हणजे ते अशी कोणती तरी वेगळीच कृती केवळ “गंमत” म्हणून करू शकत नाहीत. नागरिकांनी कोणतीही कृती “गंमत” म्हणून करू नये. आम्ही इथे “गंमत” म्हणून बसलेलो नाहीत. संसदेने संमत केलेल्या कोणत्याही कायद्यात “गंमतीचा” उल्लेख नाही. या न्यायालयात जे काही नमूद करण्यात आले त्यामुळे जर लोकांचा असा समज वाढीला लागला की इंग्लिश नागरिक केवळ स्वतःच्या मनोरंजनासाठी उंच पुलावरून नदीत उड्या मारू शकतात तर पुढची गोष्ट म्हणजे या देशात संविधान आणले जाईल. या सर्व बाबींचा विचार करता हे अपिल पूर्णपणे फेटाळले जाणे गरजेचे आहे. माझ्या दृष्टीने अपिलकर्त्याने नक्की कोणता गुन्हा केला हे महत्वाचे नसून माझी पूर्णपणे खात्री पटलेली आहे की त्याने नक्कीच “कोणतातरी” गुन्हा केलेला आहे, ज्या करीता त्याला झालेली शिक्षा योग्यच आहे.

न्या. मड यांच्या मते अपिलकर्त्याने पाण्याच्या स्त्रोताचे प्रदूषण केलेले आहे, ज्या करीता त्याला सार्वजनिक आरोग्य कायदा, १८७५ अन्वये शिक्षा करण्यात यावी.

न्या. अॅडर यांनी या आदेशास सहमती दर्शविली त्यांच्या मते अपिलकर्त्याने पुलास हानी पोचवून तो मोडण्याचा प्रयत्न केला आहे, ज्या करीता त्याला सार्वजनिक मालमत्तेस हानी पोहचविण्या संदर्भातील कायदा, १८६१ अन्वये शिक्षा करण्यात यावी.

वर नमूद केलेल्या सर्व बाबींचा विचार करता हे अपिल फेटाळले जात आहे.

साभार भाषांतर
मूळ कथा – Is it a free country?, मूळ लेखक – ए. पी. हर्बर्ट, प्रथम प्रसिद्धी – पंच (मासिक), इंग्लंड
पुस्तक - अनकॉमन लॉ (१९३५, मेथुएन), युनिव्हर्सल लॉ पब्लिकेशन (२००९) (भारतीय पुनर्मुद्रण)
अनुवाद: ©
अॅड. भूषण धनंजय पानसे,
“साया”, घुले नगर, वडगाव बुद्रुक, पुणे ४११ ०४१
मो. ९८९०५७१३१४

ललित लेखनाचा प्रकार: 
field_vote: 
0
No votes yet

प्रतिक्रिया

गंमतच आहे की. हे वाचायचं राहून गेलं होतं.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

- चिंतातुर जंतू Worried
"ही जीवांची इतकी गरदी जगात आहे का रास्त |
भरती मूर्खांचीच होत ना?" "एक तूच होसी ज्यास्त" ||

चालू द्या अशा केसेस आणि चर्चा.
लॉ ओफ टॉर्टस हासुद्धा एक मजेदार प्रकार असतो.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

ह्या सत्य घटनेतून आपल्या देशांतल्या जनतेने काही संदेश घ्यावा का ?

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0