नाठाळ बकरीप्रमाणे इकडे तोंड घाल, तिकडे थोडा पाला ओरबाड असे जालावर करीत असतांना काही मनोरंजक पुस्तके दिसतात. कॅ. जॉन क्लून्स, १२वी रेजिमेंट, बॉंबे नेटिव इन्फन्ट्री अशा नावाच्या लेखकाने लिहिलेले Itinerary and Directory of Western India, Being a Collection of Routes अशा शीर्षकाचे आणि १८२६ सालामध्ये छापलेले पुस्तक माझ्यासमोर आले. कसलीहि यान्त्रिक वाहने आणि अन्य साधने, तसेच कसलेही रस्ते - पक्के वा कच्चे - नसण्याच्या काळामध्ये पालखी, घोडागाडी आणि क्वचित उंट वापरून १९व्या शतकाच्या पहिल्या अर्ध्या भागात प्रवास कसे गेले जात असतील ह्याची थोडीबहुत कल्पना ह्या पुस्तकावरून येते. Vade Mecum (शब्दश: Go With Me) ह्या लॅटिन नावाने ओळखल्या जाणार्‍या पुस्तकांसारखाच ह्याचा अवतार आहे. मुख्यत: आजचा पश्चिम महाराष्ट्र, तसेच गुजराथ, माळवा ह्या भागातील प्रमुख गावांमध्ये एका गावापासून दुसर्‍याकडे जायचे असल्यास कसे जावे, वाटेत कोणकोणती खेडी आणि नद्यानाले भेटतात, त्यांची अंतरे आणि आकार, तेथे असलेल्या तुटपुंज्या सोयीसुविधा अशा प्रकारच्या २१२ मार्गांची तपशीलवार वर्णने येथे आहेत. त्यावरून आपला देश १८३०च्या पुढेमागे कसा दिसत असेल, आजच्या तुलनेने त्याची वस्ती कशी असेल, पेशवाईच्या अंतानंतर ब्रिटिशांकडे सत्ता गेल्यावर नवी घडी बसवायचा त्यांनी कसा प्रयत्न सुरू केला होता हे ह्या पुस्तकावरून कळते.

कसल्याहि प्रकारच्या सुव्यवस्थित वाहतूकप्रणालीचा पूर्ण अभाव असल्याने कोठलाहि लहान वा मोठा प्रवास करावयाचा झाला तर त्याची पूर्ण तयारी पुरेशा आधीपासून करावी लागे. त्यासाठी laying the dawk ह्या गोष्टीचा अवलंब करावा लागे. पोस्टाचे टपाल ह्याला आपण ’डाक’ म्हणतो. ’डाक बंगला’ ह्या नावाची सरकारी कर्मचार्‍यांसाठी प्रवासामध्ये वापरायची तात्पुरती निवासी व्यवस्था हीहि आपल्या परिचयाची आहे पण मुस्लिम काळापासून अस्तित्वात असलेली पत्रे अणि प्रवासी एका जागेहून दुसर्‍या जागी घेऊन जाण्याची व्यवस्था - ज्याला ब्रिटिश काळात laying the dawk म्हणत असत - ती मात्र आता पूर्ण विस्मरणात गेली आहे. ह्या पद्धतीचे काही वर्णन ह्या पुस्तकामध्ये आहे.

ईस्ट इंडिया कंपनीच्या अखत्याराखालील सर्व भागामध्ये पोहोचलेले पहिले पोस्ट खाते Post Office Act XVII of 1837 ह्या कायद्याने निर्माण झाले. तत्पूर्वी मुंबई आणि मद्रासच्या गवर्नरांनी आपापल्या अखत्यारात डाक इकडून तिकडे न्यायची काही यन्त्रणा निर्माण केली होती आणि मुंबईमध्ये ’पोस्टमास्टर जनरल’, तसेच मुंबई, पुणे, ठाणे आणि सोलापूर येथे ’पोस्टमास्टर’ नावाच्या अधिकार्‍यांची नेमणूकहि केली होती. प्रवाशांच्या वाहतुकीचा laying the dawk हा प्रकार ह्या पोस्टमास्टरांच्या कामाचा एक भाग होता. स्वत: लेखक क्लून्स हे मुंबईमध्ये पोस्टमास्टर होते. ह्या प्राथमिक अवस्थेतील पोस्ट विभागाचे नियम तसेच पत्रे, पार्सले आणि प्रवाशांच्या वाहतूकीचे दर ह्याच्या वर्णनासाठी पुस्तकाचा काही भाग देण्यात आला आहे.

काय प्रयोजन असावे कळत नाही पण पश्चिम महाराष्ट्र आणि गुजराथमधील सर्व राज्यांचे प्रमुख आणि त्यांचे महत्त्वाचे सरदार ह्यांची त्रोटक माहिती पुस्तकाच्या अखेरीस देण्यात आली आहे.

पालखीतून प्रवासाची ही तत्कालीन चित्रे पहा:

पुस्तकाच्या तक्ता क्रमांक १ मध्ये मुंबईपासून पुण्यापर्यंतच्या प्रवासात लागणारी महत्त्वाची गावे, त्यांची परस्परांपासूनची अंतरे, वाटेतील नद्या हे नोंदविलेले आहेत. तो तक्ता असा:

ह्या तक्त्याकडे नजर टाकली की अनेक मनोरंजक गोष्टी दिसू लागतात. पहिली गोष्ट म्हणजे नावांची स्पेलिंग्ज - Ahmednuggur, Panwell, Khopooli (खोपवली-खोपोली साठी), Gaudhe R. (गाढी नदी), Putulaganga (पाताळगंगा नदी), Khundala, Loonowlee, Wulwun, Indrownee इत्यादि. गावांमधील घरांची आणि दुकानांची संख्या ह्या गोष्टीहि बघण्याजोग्या आहेत. खंडाळ्यामध्ये १८२६ साली एकूण ५० घरे आणि १२ दुकाने होती, लोणावळ्यात एकूण २० घरेच होती अणि एकहि दुकान नव्हते, वलवण, वाकई आणि कार्ले ही गावे लोणावळ्यापेक्षा बरीच मोठी होती. तळेगाव हे दाभाडयांचे गाव बरेच मोठे आहे कारण तेथे १५०० घरे आहेत. आजची स्थिति ह्याचा एकदम उलटी आहे.

तक्त्यात ठिकठिकाणी त्या त्या जागेबद्दल प्रवाश्याला मनोरंजक वाटेल अशी उपलब्ध माहिती नोंदवली आहे. बोरघाटामध्ये रस्ता असा नव्हताच. ३ मैल १ फर्लांग घाटाची चढण दाखविली आहे. घाटामधील गाडीचा रस्ता जॉन माल्कमच्या गवर्नर असण्याच्या काळात १८३० मध्ये बांधण्यात आला अशी नोंद अमृतांजन-रिवर्सिंग स्टेशनखालील ह्या संगमरवरी स्मृतिलेखावरून कळते. मजजवळ त्या लेखाचे शब्द आहेत ते असे:

कार्ले गावाच्या उत्तरेला काही खडकात कोरलेली जैन देवळे आहेत असा उल्लेख आहे कारण भारतातील प्राचीन अवशेषांचा अभ्यास अगदी नुकताच सुरू झाला होता आणि ही लेणी बौद्ध आहेत ही जाणीव आली नव्हती - बौद्ध धर्म हा एकेकाळी भारतात आणि ह्या भागातहि प्रमुख धर्म होता ही आठवणच ह्या काळामध्ये पूर्णत: लुप्त झाली होती. तळेगावात अखेरच्या युद्धात दोन ब्रिटिश अधिकार्‍यांचा निर्दयपणे वध केला गेल्याचा उल्लेख आहे. चिंचवडचा उल्लेखहि मनोरंजक आहे. तेथील मोरया गोसावींचे वंशज गणपतीचे अवतार मानले जातात ह्याचा आणि ह्याच संदर्भामध्ये गाणपत्य पंथाचा उल्लेख आला आहे.

वाटेतील नद्यांपैकी फक्त इंद्रायणीवर पक्का दगडाचा पूल होता असे दिसते आणि त्याचे Challon's bridge असे वर्णन दिले आहे. ही बहुतेककरून पुलाच्या बांधणीची एक शैली असावी कारण अन्य ठिकाणी - उदा. गाढी नदीवर - Shakspearian bridge चा उल्लेख आहे आणि हे पूल flying bridge स्वरूपाचे म्हणजे झुलते पूल असावेत असे दिसते. पुढे मुळा नदीवर flying bridge असल्याचा उल्लेख आहे. त्याच्या पुढेच ८ वर्षांपूर्वीच्या युद्धामध्ये जाळल्या गेलेल्या इंग्लिश रेसिडेंटच्या बंगल्याच्या अवशेषांचाहि उल्लेख आहे.

मुंबई-पुणे प्रवासाला सुरुवात कशी केली जात असे ह्याचा उल्लेख तक्त्याच्या आरंभातच केला गेला आहे. मुंबईहून पनवेलपर्यंत पोहोचण्याचा सोपा मार्ग म्हणजे समुद्रामधून पडावाने. ओहोटीला मुंबईत पडावात चढल्यास ३-४ तासांनी प्रवासी पनवेलला पोहोचत असे. परतीला मात्र ह्याच प्रवासाला चांगल्या हवेत ८ ते १० तास आणि पावसाळी हवेत १४ ते १५ तास लागत असत असे दिसते.

तक्त्याच्या शेवटच्या Note वरून असे दिसते की सध्या आपण ज्याला जुना पुणे-मुंबई रस्ता म्हणतो आणि जो चिंचवड-निगडी-आकुर्डी-दापोडीवरून जातो तो १८२६ मध्ये ’नवा’ रस्ता होता आणि सध्याचा औंध-गणेशखिंड ह्यावरून जाणारा ’नवा रस्ता तेव्हा ’जुना’ रस्ता होता.

ह्यानंतर मुंबई-ठाणे रस्त्याकडे पाहू.

ह्या तक्त्याच्या पहिल्या पानाच्या उजव्या बाजूस ठाणे रस्ता सुरू होतो. (त्याच्या डाव्या बाजूस पुण्याहून अहमदनगरचा रस्ता दाखविला आहे. त्याचा पहिला भाग वर पुण्याच्या भागाच्या शेवटाला आहे. भीमानदीकाठच्या पेशवे आणि इंग्रज सैन्यांमध्ये झालेल्या कोरेगाव-भीमा लढाईचा आणि त्या लढाईच्या स्मारकस्तंभाचा उल्लेख आहे. त्यांची चित्रे खाली पहा. तसेच ह्याच संस्थळावरील त्यासंबंधीचा लेख येथे पहा.

शेवटाकडील अहमदनगरच्या माळीवाडा गेटचा आणि त्यामधील स्मारकाचा उल्लेख १८८४ सालाच्या अहमदनगर जिल्हा गझेटीअरमध्येहि सापडतो पण त्यापैकी आता काही उरले आहे काय ह्याची कल्पना नाही. शिरूर गावाचा कँटोनमेंट म्हणून उल्लेख आहे कारण शिरूर हे ईस्ट इंडिया कंपनीचे सैन्याचे एक प्रमुख ठाणे होते. पुस्तकामध्येहि शिरूरकडे येणार्‍याजाणार्‍या अनेक रस्त्यांची वर्णने आहेत.)

आपल्यापैकी पुष्कळांना मुंबई-ठाणे भागाची उत्तम माहिती असणार. तक्त्यामधील बहुतेक जागा त्यांना माहिती असल्यामुळे त्यांचे आजचे चित्र आणि सुमारे दोनशे वर्षांपूर्वीचे चित्र ह्यांची मनोरंजक तुलना ते सहज करू शकतात. शीव कॉजवेचे तेव्हाचे वर्णन पहा. त्याच्या आधी वर्णिलेला टेकडीवरला किल्ला आजहि पडक्या भिंतींच्या रूपात अस्तित्व दाखवून आहे. कुर्ल्याहून तुर्भ्याकडे जाणार रस्ता भरतीच्या वेळी पाण्याखाली बुडत असे असे दिसते. कान्हेरी लेण्यांचे वर्णन कार्ल्यापेक्षा बरेच बरोबर आहे. ठाणे जिल्ह्याचे ठिकाण असून त्याची वस्ती ९००० होती ह्यावर आज विश्वास बसत नाही.

पुणे ते सातारा, कात्रज घाटमार्गे ह्या रस्त्याकडे आता पाहू. पुढील तक्त्याच्या मागील पानावर हा तक्ता सुरू होते पण त्याची एकच ओळ तेथे आहे ती अशी
Poona Satara via Katruj Ghat, To Katruj 73h, 1S.... 6 0
कात्रज गावामध्ये ७३ घरे आणि १ दुकान असून तेथपर्य्ंतचे अंतर ६ मैल आहे अशी ही नोंद आहे. ह्यापुढील तक्ता असा:

कात्रजच्या पायथ्याच्या तलावातून पुण्याला पाणी पोहोचविण्याची पेशवेकालीन योजना, शिरवळ गाव भोरकर पंतसचिवांच्या जहागिरीचा भाग असणे असे उल्लेख मनोरंजक आहेत.

असे हे तीन मार्गांचे तक्ते नमुन्याखातर पाहिल्यावर Laying the dawk ह्या विषयाकडे वळू. हे काम जेथे पोस्टमास्टर नेमले गेले आहेत त्यांच्या अखत्यारामध्ये येत असे असे वर नमूद केलेच आहे. ह्याखेरीज हा खाजगी व्यवसाय म्हणून करणारेहि लोक असत. ज्याला एका गावाहून दुसर्‍या गावी जायचे असेल त्याने वाटेतील सर्व पोस्टमास्टर वा खाजगी व्यवसाय करणार्‍या व्यवसायाशी संपर्क करायचा. (असा संपर्क त्यासाठी खास पत्र पाठवून केला जात असणार.) त्या पत्रामध्ये प्रवासाच्या सुरुवातीचा दिवस आणि वेळ, वाटेमध्ये कोठेकोठे विश्रान्तीसाठी वा जेवण्य़ाखाण्यासाठी किती वेळ मुक्काम करणार असे तपशील जितक्या खोलात जाऊन देता येतील तितके द्यायचे. पालखीचा प्रवास ताशी ४ मैलांच्या वेगाने होणार, त्यावरून प्रवासाला एकूण दिवस किती लागतील हे ठरवणे अवघड नव्हते. मुंबई-पुणे प्रवास २५ ते ३० तासात होई तर मुंबई कलकत्त्याला २० ते २५ दिवस लागत. एकूण अंतर १५ ते २० मैलांच्या टप्प्यांमध्ये विभागलेले असे. वेळापत्रकाप्रमाणे प्रत्येक टप्प्याला पालखी वाहणारे हमाल हजर असतील अशी व्यवस्था पोस्टमास्टर करून ठेवी. दर टप्प्याला साधारणपणे ८ हमाल, २ मशालची आणि २ बंगीवाले इतके मनुष्यबळ लागे. ह्यापैकी ४ हमाल, १ मशालची आणि १ बंगीवाला प्रत्यक्ष पालखी वाहात तर उरलेले बरोबर चालत. ते दर अर्ध्या तासाने एकमेकांमध्ये अदलाबदल करीत. रात्रीच्या थंड वेळी प्रवास करता यावा, तसेच अनवाणी चालणार्‍या हमालांच्या पायाखाली काटेकुटे, सापविंचू येऊ नयेत म्हणून तेवती मशाल आणि तिचे तेल घेऊन मशालची चालत राही. प्रवाशाला साधारण ५० पौंडांचा एक पेटारा असे दोन पेटारे विनामूल्य नेता येत असत. बंगीवाला कावडीच्या दोन पाखांत हे पेटारे घेऊन चालत असे. ह्यापुढे दाखविलेल्या तक्त्यातील मुंबई-पुणे भागाच्या डाकेच्या वर्णनावरून हे सर्व नीट कळेल.

हा तक्ता १३ हमाल (पालखी नेणारे, मशालची आणि बंगीवाले) लागणार असे धरून तयार केला आहे. प्रवासाला सुरुवात मुंबईतून पडावाने पनवेलला येण्याने होते. ह्याला वेळ साडेतीन ते साडेचार तास. प्रवास करणार्‍यानेच ही व्यवस्था स्वतन्त्रपणे करायची आहे. पनवेल ठाण्याच्या पोस्टामास्टरच्या अखत्यारात आहे आणि पनवेलमध्ये तो हमाल पाठविणार आणि ते हमाल प्रवाश्याला पहिला टप्पा खालापूरला साडेअठरा मैलावर नेणार. असे करायला ताशी ४ मैलांप्रमाणे त्यांना साडेचार ते पाच तास लागतील म्हणजे त्यांचे एका दिवसाचे काम झाले. त्यांना परतीला आपापल्या घरी परतायला अजून एक दिवस लागेल. ह्या सर्वांचा दर प्रत्येकी ८ आणे दरदिवशी. एकूण १३ हमालांना १३ गुणिले २ (दिवस) गुणिले ८ (आणे) = २०८ आणे = १३ रुपये इतका खर्च पडेल. प्रवाश्याला खालापुरात सोडून ते परततील. खालापूरपासून पुण्यापर्यंत अखत्यार पुण्याच्या पोस्टमास्टरचा आहे. त्याचे हमाल पुण्याहून खालापूरला पोहोचायला ३ दिवस घेतात तसेच काम झाले म्हणजे पुण्याला परतायला त्यांना तीन दिवस लागतात, एकूण ६ दिवस. हे हमाल प्रवाश्याला साडेसतरा मैलावरील कार्ले गावापर्यंत बोरघाट चढून पोहोचवतील. त्यांचा खर्च १३ गुणिले ६ (दिवस) गुणिले ५ (आणे) = ३९० आणे = २४ रु. १ पावली ५० खुर्दा असा येईल. (येथे रुपयाखालील नाणी कोणती आहेत ते स्पष्ट दाखविलेले नाही पण पुस्तकामध्ये अन्यत्र फणम - fanam, आणे, पैसे असे उल्लेख सापडतात.) कार्ले गावात आलेले हमाल पुण्याहून २ दिवसांची चाल करून आलेले आहेत. त्यांना परती धरून ४ दिवस प्रत्येकी दर दिवसाला ५ आणे ह्याप्रमाणे २६० आणे ह्याप्रमाणे १६ रुपये आणि १ पावली मिळेल आणि ते प्रवाश्याला तळेगावापर्यंत घेऊन जातील. तळेगावात हजर असलेल्या हमालांना येऊनजाऊन २ दिवस रोज ५ आणे प्रमाणे १३० आणे म्हणजे ८ रुपये आणि अर्धी पावली मिळून प्रवासी पुण्यामध्ये पोहोचेल. ह्या एकूण प्रवासाला प्रवाश्याला ६१ रुपये आणि ३ पावल्या खर्च येईल. पनवेलपर्यंतचा पडावाचा, तसेच वाटेतील जेवण्याखाण्याचा, डकबंगल्यामध्ये मुक्काम केल्यास त्याचा खर्च निराळा. प्रवाश्याला किती सावकाश वा घाईने हा प्रवास संपवायचा आहे त्यावर अवलंबून एक ते दीड दिवस एकूण प्रवासाला लागेल.

वरील सारांशामध्ये मुंबई-कलकत्ता पालखी प्रवासाचे अंतर, वेळ आणि खर्च दाखविले आहेत. अंतर १३२० मैल ६ फर्लांग (होडीचे अंतर सोडून), २० ते २२ दिवस आणि खर्च १२९२ रुपये ८॥ आणे असा दाखविला आहे. कंपनीचा प्रभाव जेथे आहे अशा भागातूनच हा प्रवास होणार म्हणून तो मुंबई-पुणे-सोलापूर-निजामाचे राज्य-आजच्या आन्ध्राची किनारपट्टी-ओरिसा-बंगाल अशा मार्गाने दाखविला आहे. नागपूरच्या उत्तरेचा भिल्ल-गोंडांचा प्रदेश टाळला आहे हे लक्षात येते.

दरिद्री हमालांना हे अतिकष्टकर काम होतेच. एक माणूस पालखीसकट चढउतारांवरून, उन्हातान्हातून आणि पावसातून १५ ते २० मैल उचलून न्यायचे काम काही सोपे नसावे. हेहि करायचे केवळ दिवसा ५ ते ८ आण्यासाठी. ह्यावरून हिंदुस्तानात हलाखीची परिस्थिति किती असावी ह्याचे कल्पना करता येते. दुसर्‍या बाजूना प्रवाशाचेहि अशा प्रवासात भरपूर हाल होत. दिवसदिवस पाय अवघडून पालखीमध्ये बसून राहायचे, हालचालीमुळे वाचनाचीहि करमणूक नाही, उन्हामुळे किंवा पावसामुळे पालखीचे पडदे पाडले तर आत अतिशय उकाडा, पालखीची सतत होणारी वरखाली हलचाल ह्यातून प्रवाश्याला प्रवास कधी संपतो असे होत असणार!
महाबळेश्वर, नाणे घाट ह्यांची वर्णने, तसेच पोस्टाचे दर दाखवून लेख संपवितो.