प्रमाणभाषा व माझे पूर्वग्रह

लहानपणी माझे तीन-चार वेगवेगळ्या शहरांमध्ये शालेय शिक्षण झाले. कोल्हापूर, सातारा ,पुणे ,मुंबई इ भौगोलिकरित्या एकमेकांजवळ असणाऱ्या ठिकाणांत वावरताना , प्रत्येक जागेच्या बोलीभाषेत कमालीची तफावत आहे हे दिसले. परंतु सर्व शाळांमधील क्रमिक पाठ्यपुस्तकांत मात्र एकाच प्रकारचे मराठी वापरले आहे हे लहानपणीच कळाले. पुढे नाशिक, नागपूर, लातूर, सोलापूर इ ठिकाणचेही मित्र-मैत्रिणी होत गेले. प्रत्येकाच्या बोलीभाषेचा उच्चार व शब्दसंग्रह या दोन्हीत फरक होते सर्वजण आपापल्या मूळ गावांची माहिती अभिमानाने सांगत असत , व त्यात स्वतःच्या बोलीभाषेबद्दल ‘अस्मिता’ व्यक्त करणे आणि इतरांच्या बोलीभाषेची टिंगल करणे हा महत्वाचा भाग होता. त्यात आणि ग्रामीण-शहरी भाषा असा फरक होताच. इतरांच्या भाषेची टिंगल करताना , स्वतःची भाषा व पर्यायाने ती बोलणारा स्वतःचा घोळका जास्त वरचढ असल्याची भावना मुलांमध्ये असे. व ती स्पर्धा लावल्यासारखी एकमेकांना पटवून द्यायचा प्रयत्न नकळतपणे करत .
पुण्यात शालेय जीवनातील(!)शेवटची वर्षे गेली. स्वतःची भाषा ‘’शुद्ध’’ म्हणून वरचढ मानलेली , व इतरांची ‘’अशुद्ध’’म्हणून थट्टा करण्यास पात्र .व इतर लोक पुण्याच्या भाषेचीही टिंगल विविध कारणांमुळे करतात हे ही माहित असे. त्या काळी क्रमिक पाठ्यपुस्तकांत असलेला सर्व मजकूर सत्य व निःपक्षपाती असतो अशी माझी भोळी श्रद्धा होती , व त्यामुळे त्यात वापरलेली प्रमाणभाषाच विचार व्यक्त करण्यास योग्य आहे अशी निरागस भाबडी समजूत होती. स्थलकालापरत्वे नवनवीन व्यक्ती भेटत गेल्या . त्यातील बऱ्याच जणांची भाषा समृध्द , अवजड व अभिजनवादी असे , पण त्यांचे विचार मात्र खूपच दैनंदिन व निरुपयोगी असत . याउलट विचारप्रवृत्त व्यक्ती साध्यासरळ भाषेतसुद्धा अतिशय रंजक पद्धतीने जटील व तीव्र विचार मांडताना आढळत.
. पुढे युवावस्थेत ललित साहित्याची आवड निर्माण होत गेली. यात पाठ्यपुस्तकां-प्रमाणे अधिकृत अशी प्रमाण लेखी भाषा नव्हती. ग्रामीण व शहरी दोन्ही भाषांत लिहिलेले दर्जेदार ललित साहित्य वाचताना सर्व प्रकारच्या बोलीभाषांची मजा कळत गेली , तरी उराशी ‘’अस्मिता’’ वगैरे खुळचट कल्पना बाळगलेल्या होत्याच. वय वाढता वाढता अभिरुची बदलत गेली व वैचारिक साहित्य वाचनात जास्त रस वाटू लागला. यात सुरुवातीलाच वाचलेले कुरुंदकर, टिकेकर इ लेखकांचे प्रगल्भ विचार अतिशय अवजड भाषेत मांडलेले आहेत असे वाटे , व ते कष्ट घेऊन वाचून समजल्यावर त्या प्रकारच्या भाषेची गरज ध्यानात येत असे. परत कधीतरी जुनी पुस्तके वाचताना लक्षात आले की , पूर्वी जी.ए. , गौरी देशपांडे , दुर्गा भागवत , महेश एलकुंचवार इ लेखकांची ललित म्हणून वाचलेली पुस्तके , खरेतर सर्वांना आकलन होण्यासाठी कथास्वरुपात मांडलेली प्रगल्भ वैचारिक पुस्तकेच होती. ती वाचून स्वतः विचार करण्यास प्रवृत्त नाही का झालो!
. त्यापूर्वी असे वाटे की , प्रमाणभाषा ही मूळची व म्हणून श्रेष्ठ व इतर बोलीभाषा या केवळ त्यांतील विविधता व म्हणून कनिष्ठ . असे का वाटले असावे जा विचार करताना लक्षात आले की , इतर प्रकारच्या प्रमाण- परिमाणांची अगदी साधी सोपी उदाहरणे कायम नजरेसमोर होतीच की , तरी कसे नाही कळाले ! जसे वजन करण्याच्या वस्तु ( व व्यक्ती ) वेगवेगळ्या ओबडधोबड प्रमाणात निसर्गात आहेतच की ; पण माणसाने केवळ सोयीसाठी निरनिराळी प्रमाणे वापरत सध्याचे किलो/पौंडाचे वजन अधिकृत प्रमाण मांडले आहे. विकल्या जाणाऱ्या वस्तु मुद्दाम मोजून , कापून , भर घालून प्रमाणांच्या ठराविक पटींत बसवल्या जातात . पण प्रत्यक्ष वापरताना खरी मजा त्या पदार्थांच्या विविध गुणधर्मांमुळे अनुभवायला मिळते , वजनामुळे नाही ; तसेच शब्दांचे !
प्रमाणभाषेची आवश्यकता काय हे लक्षात यावयास लागले. निरीक्षण-विचार करण्याची वेगळी गरजच नव्हती याच्या उत्तरासाठी खरेतर , इतके सर्व दैनंदिन आयुष्यात दिसतच होते लख्खं. प्रत्येक प्रदेशांतील भौगोलिकता , संस्कृती, आचार , अर्थकारण इ मुळे त्या त्या बोलीभाषांमध्ये ठराविक प्रकारची समानता व विविधता आहे. पण छपाईचे तंत्र विकसित झाल्यावर सर्वाना समजेल अशी एकंच प्रमाणभाषा असण्याची गरज भासली असावी कदाचित. सर्व बोलीभाषांतील शब्द – उच्चार – कल्पनांची साम्यस्थळे शोधून , त्यात संस्कृतसारख्या भाषांतील शब्दांची भर घालून पुस्तकलेखनासाठी प्रमाणभाषा बनली का ? देवनागरी लिपी त्याआधी अस्तित्वात असली तरी आता त्या लिपीत मराठीच्या सर्व बोलीभाषांचे टंकलेखन चालू झाले. ललित-वैचारिक साहित्य कोणी कशा भाषेत छापावे व वाचावे हा ज्याचा त्याचा प्रश्न , पण चारचौघात ठराविक शब्दांचे उच्चार चुकले व योग्य करता आले म्हणून कमी-जास्तपणा वाटायला नको. नवीन शिकलेल्या शब्दांचे योग्य उच्चार जमल्याबद्दल विनाकारण श्रेष्ठत्व नको अथवा योग्य उच्चार करणाऱ्यांची शिष्ट म्हणून थट्टाही नको.
पण हे खाजगी सोय- फायद्यांसाठी होणारे भाषिक राजकारण चालूच राहणार. . . एकाच भाषेच्या अनेक बोलीभाषा व त्यांत सतत पडत राहणारी इतर भाषांच्या शब्दांची भर , ही साहित्य व आयुष्यातील विविधता वाढवत राहते , त्यातील सौंदर्यानुभव घेणे व वाढवत राहणे हे महत्वाचे ! आता जमेल तेव्हा मूक-बधीरांची भाषाही शिकून घ्यावी म्हणतो . ते आपली थट्टा कशी करतात हे तरी कळेल !
( या लेखनाला कसलाही आधार पुरावा नाही . प्रमाणभाषेच्या विकासाबाबत अधिक वा अधिकृत माहिती असल्यास कृपया पुरवावी )