ऐसीवर विचारजंती कंपूबाजीचं वातावरण आहे का?

सर्वप्रथम प्रामाणिक प्रतिसादाबद्दल धन्यवाद.

टिकेच्या भाषेची समिक्षा व्हावी, टिका करणे म्ह्णजे अंगावर धावणे नव्हे.

हा मौलिक सल्ला आहे. सर्वांनीच तो मनावर घ्यायला हवा. विचार आणि विचार मांडणारा तसंच टीका आणि टीका करणारा यांत थोडं अंतर निर्माण करता आलं, तर सर्वांसाठीच चांगलं होईल.

गुर्जीचं कंपूबाजी बद्दलचं वैयक्तीक मत जाणुन घ्यायला आवडेल.

थोडक्यात सांगायचं तर कंपू चांगले कंपूबाजी वाईट. तुम्हीच म्हटल्याप्रमाणे कंपू सर्वत्र असतात. बर्ड्स ऑफ द फेदर... या न्यायाने समविचारी लोक एकमेकांशी संवाद साधतात, त्यांच्यात मैत्री होते, आणि एक जवळीक तयार होते. यात काहीच गैर नाही. तेव्हा चांगल्या अर्थाने कंपू असणं ठीक. किंबहुना समविचारी लोकांना एकत्र येण्याची संधी मिळावी हा ऐसीच्या ध्येयधोरणातलाच भाग आहे. पण जेव्हा हे पोलरायझेशन टोकाला जाऊन 'आपण विरुद्ध ते' असा प्रकार होतो तेव्हा कंपू'बाजी' सुरू होते. मग आपला तो बाब्या, दुसऱ्याचं ते कार्टं असा भेदभाव सुरू होतो. काय म्हटलंय यापेक्षा ते कोणी म्हटलंय हे महत्त्वाचं ठरायला लागतं. विरोधी मतप्रवाहातलं सगळंच वाईट आणि आपल्या मतांतलं सगळंच चांगलं असे समज होतात.

कंपूबाजीला किंवा तिच्या परसेप्शनला एक दुसरी बाजूही आहे. विशेषतः संस्थळांवर नवीन येणारांना ती लागू होते. बऱ्याच संस्थळांवर वावरणाऱ्या जुन्या लोकांना त्या संस्थळाआधीपासूनचा इतिहास असतो. त्यांच्या आपापसात मैत्र्या असतात, एकत्र कट्टे केलेले असतात, गॉसिपं केलेली असतात, आधीच्या मारामाऱ्या केलेल्या किंवा किमान पाहिलेल्या असतात. त्यामुळे ते एकमेकांचे लेख आवर्जून पाहतात - त्यांना माहीत असतं कोण कसं, काय लिहितो हे. त्यावर प्रतिसादही आधीच्या संदर्भांसह येतात. अशा ग्रुप्समध्ये सामावून घेतलं जाणं सुरूवातीला तरी कठीण जातं. कारण 'हा कोण नवीन गडी?' याची ओळख पूर्णपणे पटलेली नसते. त्यामुळे नवीन सदस्यांच्या सुरूवातीच्या काही दर्जेदार लेखनाकडेही दुर्लक्ष होण्याची शक्यता असते. कल्पना करा, तुम्ही एका कॅफेमध्ये गेलात. एका टेबलावर तुमचे चार जुने मित्रमैत्रीण बसलेले आहेत, आणि दुसऱ्या टेबलावर कोणीतरी नवीन दोनतीन लोकं आहेत. तुम्ही कुठच्या टेबलावर जाल? पण तुम्हाला जर सतत त्या नवीन टेबलावरून हसण्याखिदळण्याचे आवाज येत राहिले तर तुम्हाला कानोसा घेण्याची इच्छा होईल. गप्पा वाढतील, आणि पुढच्या वेळी तुमच्या टेबलावर त्यांना बोलवाल. किंवा तुमचे मित्रमैत्रीण नसताना त्यांच्या टेबलावर जाल. अशीच ओळख वाढते आणि मैत्री होते. याला वेळ लागतो. जर हे झालं नाही तर त्या टेबलावरच्या लोकांना सतत वाटत राहणारच 'हे कूल सीनियर लोकं आपापसातच बडबडत असतात, आणि आपल्याला त्यांच्यात घेत नाहीत.' कंपूबाजी तीव्र स्वरूपात नसतानाही तिचं परसेप्शन निर्माण होतं.

दुसरा भाग, जो जालीय वावराला जास्त लागू आहे तो म्हणजे भाषेचा. आपण बोलताना आवाजाचा स्वर, चेहऱ्यावरचे भाव, देहबोली यातून जे समोरच्यापर्यंत पोचवतो ते केवळ त्या शब्दांमधून पोचत नाही. 'काय वाट्टेल ते बोलू नकोस.' हे जर मस्करीच्या स्वरात म्हटलं आणि रागावलेल्या जजमेंटल स्वरात बोललं तर त्या वाक्याचे परिणाम वेगळे होतात. एकाने मैत्रीपूर्ण डिवचणं किंवा कोपरखळी होते, तर दुसऱ्यातून अंगावर आल्यासारखं वाटतं. पण त्यातला कुठला स्वर अभिप्रेत आहे हे लिहिताना स्पष्ट होत नाही. त्यामुळे वाचणाराचे गैरसमज होऊ शकतात. यात कोणाची चूक नाही, केवळ माध्यमाची मर्यादा आहे. यातून आपण विरुद्ध कोणीतरी असल्याची भावना होते, आणि ती कंपूबाजीच्या परसेप्शनला खतपाणी घालते. आणि एकदा परसेप्शन निर्माण झालं की हळूहळू सगळ्याच गोष्टींचा अर्थ त्या दिशेने काढला जातो.

याचा अर्थ कंपूबाजी होतच नाही असा नाही. अनेक लोकांनी मिळून एखाद्या आयडीला ठरवून पिडायचं असं झालेलं पाहिलं आहे. किंवा एकाच व्यक्तीने अनेक आयडी काढून दोन्ही बाजू भडकवण्याचा प्रयत्न केलेलाही दिसून आलेला आहे. 'आपला तो बाब्या, दुसऱ्याचं ते कार्ट' हे प्रच्छन्नपणे झालेलंही पाहिलं आहे. दुसऱ्याला केवळ हीन ठरवणारे प्रतिसाद देणारे आयडीही पाहिलेले आहेत. या सगळ्या प्रकारांतून अनेक सदस्यांना जालीय वावर करणं नको वाटतं. हे आपल्याला सामान्य समाजातदेखील दिसतं. जातीभेद ही एक प्रकारची कंपूबाजीच आहे. गुण्यागोविंदाने राहणारे दोन समाज असं स्वरूप न राहता एकमेकांचे दुष्मन होतात तेव्हा धर्माधिष्ठित कंपूबाजीच चालू झालेली असते. जालावरही अशा कंपूबाजीतून एका गटाने दुसऱ्याची हकालपट्टी केलेली पाहिलेली आहे.

तेव्हा ही टाळण्यासाठी काय करावं? थोडक्यात सांगायचं झालं तर विचार आणि तो मांडणारी व्यक्ती यांच्यात अंतर आहे हे समजून घ्यावं. म्हणजे 'अमुक विचार चुकीचा आहे' असं म्हणावं, 'अमुक विचार करणारे लोक मूर्ख आहेत' असं म्हणू नये. तसंच लेखनावर हेत्वारोप कमीतकमी करावे. यातही पुन्हा लिखाण आणि लेखक यांच्यात अंतर ठेवण्याचाच मुद्दा आहे. कारण लिखित शब्दाला मर्यादा असतात, ते वापरण्याच्या पद्धती वेगळ्या असतात, प्रत्येकाचे अनुभव वेगळे असतात.... तेव्हा बेनेफिट ऑफ डाउट भरपूर द्या. यामुळे एकतर तुम्हाला कंपूबाजीचा त्रास कमी होईल. कारण विचार तुमच्या अंगावर येत नाहीत, माणसं येतात. त्यांनाच दूर ठेवलं तर अंगावर येण्याने होणारा त्रास कमी होईल. आणि प्रत्येकानेच इतरांचा आदर केला तर भांडणंही कमी तीव्र स्वरूपाची होतील.

दुसरी गोष्ट म्हणजे आपण सकारात्मक, चांगलं लेखन करत रहावं. जिथे ज्याने चांगलं लिहिलं आहे तिथे कौतुक करावं. जिथे चूक वाटते तिथे शक्य तितक्या संयतपणे चूक दाखवून द्यावी. धनंजयचा वावर या बाबतीत आदर्श आहे. कोणालाही न दुखावता आपली ठाम मतं मांडूनही कंपूंच्या पलिकडे कसं रहावं याचा आदर्श परिपाठ आहे. अर्थात आपणा मर्त्य मानवांना इतकी उच्च साधना साधेलच असं नाही.

असो, लिहायचं म्हटलं तर या विषयावर एक पुस्तक लिहिता येईल... पण इथेच थांबवतो.