स्वामी त्रिकाळदर्शी उवाच: पुरोगामीस्य किम् लक्षणं?

मी धार्मिक आणि श्रद्धावान व्यक्ती आहे पण अंधश्रद्ध नाही.

१. धार्मिक आहात म्हणजे नक्की काय करता?
२. श्रद्धावान आहात म्हणजे नक्की कशावर किती आणि कशासाठी श्रद्धा आहे?
३. अंधश्रद्ध म्हणजे नक्की कशावर किती आणि कशासाठी श्रद्धा असणे आहे?

मला वाटतं की पुरोगामी हा शब्द आजकाल धर्मावर, परंपरेवर किंचितही टीका सहन न होणारांनी हायजॅक केलेला आहे. तो शब्द सर्रासपणे त्या टीका करणारांना हीन लेखण्यासाठी वापरला जातो. त्रिकालानंदांच्या व्याख्येत फुले, रॉय बसत नाहीत यावरूनच त्या शब्दाचा अर्थ अशा वापराने उलटापालटा झालेला दिसतो आहे.

अंध श्रद्धा इत्यादी दूर करण्यामध्ये या संस्थांचे कार्य अनिस पेक्षा फार जास्त आहे.

बापरे, बऱ्याच शब्दांचे अर्थ पार उलटेपालटे झालेले दिसतात इथे.

हॅहॅ, इथे म्हणजे काही लोकांचा ढेकर सुद्धा मार्मिक असतो. (हलकेच घ्या).

श्रेणी देऊन समाधान होईना.

हा प्रतिसाद किती प्रकारे गंडलेला आहे आणि त्यात किती गरळ (अरेच्या गरळ तर साधी लाळ म्हणावी लागेल, सायनाईड म्हणू) भरली आहे देव जाणो. टिप्प्प्पिकल राष्ट्र सेवा दलाचा कँडीडेड दिसतो. कंसेप्शन दिनाच्या शुभेच्छा.

बाबा-बुवा जीवशास्त्रापासून फटकून राहिले तरीही काम होईल.

कोन हाये त्यो, हिकडं पण टाका की म्हणावं, धुमशान तर इकडे सुरू आहे.

हल्कटांनो ते पान इथून उघडत नाहिये.
मला व्यनि कराल का ते प्लीझ?
वाचून झाल्यावर लागलिच डिलिट करेन म्हणतो तो मिपावरचा लेख.
च्यामारी.
" मराठी सायटींच्या लिंका न उघडणे " ह्या कारणासाठी आता मी स्विच मारावा काय?

>>आदिवासी, भटके, देवदासी, अशी लोकांची विभागणी मान्य करून त्यांचा विकास कसा करावा वैगेरे सांगू लागला. आता विकास म्हणजे काय तर अधिकाधिक प्रमाणात ह्या (इतर) लोकांना आपल्यासारखे करणे.

हे एकदम मार्मिक आहे. स्वत:ला पुरोगामी ही शिवी चिकटू नये अशी इच्छा असणारे लोक देखील आदिवासींचा विकास करायचा प्रयत्न करू पाहतात. पुन्हा विकास म्हणजे काय तर अधिकाधिक ह्या (इतर) लोकांना आपल्यासारखे करणे. पक्षी- त्यांना/ त्यांच्यामुलांना अथर्वशीर्ष आणि भगवद्गीता शिकवणे.

संपूर्ण प्रतिसादानं विचार करायला लावला. लागलिच प्रतिक्रियाही देणं उचित नाही.
जरा मुरु देतोय त्याचा भावार्थ.
तूर्तास प्रचंड आवडलेलं वाक्य :-
मजा म्हणजे गणपतीवर श्रद्धा ठेवणे योग्य आणि येल्लामा आणि काळूबाई अंधश्रद्धा हे कसं काय?
हे अगदि माझ्या मनातलच आहे. पण भारतात रहायचे आहे. त्यामुळे मनातलं बोलायची चोरी आहे.
कानाखाली जाळ निघायच्या धाकाने मी गप्प बसलेला असतो.

प्रतिसाद बहुतांशी पटला. मात्र

आता विकास म्हणजे काय तर अधिकाधिक प्रमाणात ह्या (इतर) लोकांना आपल्यासारखे करणे.

हे वाक्य खटकलं. पाश्चिमात्य, पौर्वात्य किंवा इतरही कुठच्या आत्यापलिकडे काही मूलभूत मानवी मूल्यांमध्ये विकासाची कल्पना पायाभूत करता येते.

१. आरोग्य - आपलं आणि आपल्या मुलांचं आरोग्य चांगलं असावं, त्यांचं आयुष्य प्रदीर्घ आणि वेदनाहीन असावं ही कल्पना सर्वच समाजांमध्ये आहे. जर सर्वसाधारण समाजाचं आरोग्य सुधारलं, आयुर्मान वाढलं, बालमृत्यूंचं प्रमाण कमी झालं, वैद्यकीय सुविधा सर्वांना मिळायला लागल्या तर विकास झाला असं म्हणता येतं.
२. समृद्धी - निव्वळ पैसा याच अर्थाने नाही, तर भौतिक सुखं मिळवण्यासाठी जी संसाधनं लागतात त्यांची मुबलकता ही सर्वच समाजांना हवीहवीशी वाटलेली आहे. वेगवेगळ्या समाजांत प्रचलित स्वर्गांची वर्णनं वाचली तर त्यात अन्न-धान्य-पाणी-ऐशोआराम यांची मुबलकता दिसून येते. तेव्हा ही सर्वसाधारण समृद्धी वाढली तर विकास झाला असं म्हणता येतं.
३. शिक्षण - आपला समाज काय आहे, हे जग काय आहे, इथे कुठच्या नियमांनी गोष्टी घडतात, याविषयीचं ज्ञानही सर्वच समाजांना हवंहवंसं असतं. ज्ञानाचा मक्ता फक्त मोजक्या लोकांकडे असला तर त्यातून इतरांना पायदळी तुडवण्याचे प्रकार झालेले आपल्याला ठाऊक असतात. या मक्तेदारीविरुद्ध सर्वच समाजांनी लढा दिलेला आहे. त्यामुळे ज्ञानाचा आणि शिक्षणाचा प्रसार वाढला तर विकास झाला असं म्हणता येतं.
४. न्याय/समानता - हेही पाश्चिमात्य तत्वज्ञान नाही. असमानतेपोटी पेटून उठणं हेही सर्वच समाजात, पूर्वापारपासून दिसून येतं. त्यामुळे न्यायव्यवस्था बळकट होणं, आणि तिच्या दृष्टिकोनातून सर्वांना समान वागणुक मिळण्याचं प्रमाण वाढणं हेही विकासाचं निदर्शक ठरतं.

इतरही काही मुद्दे मांडता येतील, पण हे चार प्रमुख आहेत. गेल्या चाळीस वर्षांत पहिल्या तीन निकषांनुसार जगाच्या तत्कालीन स्थितीची मोजमाप चालू आहे. काही दोन पाच अपवाद वगळता झाडून सगळ्या देशांमध्ये या निकषांवर आगेकूच चालू आहे. याला जगाचं पाश्चिमात्यीकरण का म्हणावं? सरळ समाजांचा विकासच म्हणावं की.

हा प्रतिसाद ऑफ द यिअर आहे. खूप आवडला. अभ्यासपूर्ण आणि संतुलित विवेचन आहे. क्षणभर प्रतिसाद बुकमार्क करायची सुविधा असायला हवी होती असे वाटले.

१) उत्क्रांतीवादी इतिहास - म्हणजे युरोपीय इतिहासा सारखे सुवर्ण काळ (ग्रीक तत्वज्ञान), अंधार युग (डार्क एज) आणि प्रकाश युग (प्रबोधनकाळ) असे टप्पे कल्पून इतिहास हा पुरोगामी म्हणजे प्रगतीशील आहे असे मानणे.

कालच, नालंदा विश्वविद्यालयाच्या पुनरुज्जीवनाच्या निमित्ताने झालेली, जामिया मिलिया इस्लामिया विद्यापीठाचे इतिहासाचे प्राध्यापक रिझवान कैसर यांची भारून टाकणारी मुलाखत आकाशवाणीवर ऐकत होतो. हाच मुद्दा ते श्रोत्यांना समजून सांगत होते. 'इस्लामिक आक्रमणांचा अल्पकाळ*' वजा जाता भारताच्या इतिहासात ४-५००० वर्षांपासून कधीही अंधःकारयुग नव्हते असे ते म्हणत होते.

* आक्रमणांच्या एकूण काळापैकी काही काळ (भाषेचे दौर्बल्य नको म्हणून स्पष्टीकरण)

१. साधनसमानता हे दूरगामी ध्येय (goal about equality of resources) असलेली धोरणे राबवणे.
(क) साफल्यसमानता हे दूरगामी ध्येय नाही.
(ख) साधनसमानतेचीसुद्धा दिशा आहे, परंतु (वरील वक्तव्यात) समानता-स्थिती राबवणे असा गैरसमज होऊ शकतो.

२. ज्या ठिकाणी साधन-असमानता आहे, तिच्या इतिहासात अन्याय असलाच पाहिजे अशी तात्त्विक आवश्यकता नाही. परंतु जर अन्याय असला, तर त्याचे निराकरण सुसंदर्भ आहे, ही जाणीव.
"काय बिघडले एक्स्ट्रा जबाबदारी घेतली तर" असे नव्हे. परंतु निव्वळ अराजकामुळे जे नुकसान होऊ शकते, तो आजकालचा समाज बारीकसारीक फरकांनी टिकल्यामुळे opportunity gain वेगवेगळ्या लोकांना कमी-अधिक होतो. म्हणजे जर अराजक झाले, तर सध्या श्रीमंत अशा बहुतेक लोकांचे नुकसान अधिक होईल, आणि सध्या दरिद्री अशा बहुतेक लोकांचे नुकसान थोडेच होईल. (*बहुतेक* कारण कल्पित अराजकात कोणी सध्या श्रीमंत गुंडसम्राट अधिक श्रीमंत होणार. परंतु सध्याच्या बहुतेक श्रीमंत लोकांचे नुकसान होणार.) हे नुकसान टाळण्याच्या व्यवस्थेची किंमत फायदा मिळतो त्या प्रमाणात दिली पाहिजे, म्हणून सध्या श्रीमंत लोकांनी व्यवस्थेवर अधिक खर्च करणे म्हणजे निव्वळ बाजारभावाने व्यवहार आहे. ("काय बिघडले" मध्ये "विकत घेतले त्याचे मूल्य किती" पेक्षा वेगळा भाव येतो.)

अरील इंग्रजी व्याख्या लिबर्टेरियनाने लिहिल्या असाव्यात. परंतु त्यामुळे त्यांनी केलेला शाब्दिक फरक पुरेसा नाही.
फ्रीडम आणि कोअर्शन (most concerned with freedom and coercion) यांच्या देवाणघेवाणीचे बाजार-विश्लेषण केले तर (viewing markets as the best way) ऑप्रेशन आणि सिव्हिलायझेशन हे निष्कर्षात येतात. त्यामुळे वरील तीनही वाक्यांत सामांतर्य आहे. परंतु ही बाब वरील इंग्रजी व्याख्यांत स्पष्ट होत नाही. असामांतर्य दाखवत असल्याचा भास होतो.

शिवाय ऑप्रेशन<->बार्बरिझम ; लॅक-ऑफ-ऑप्रशन<->सिव्हिलायझेशन हे पहिल्या दोन वाक्यांतील सामांतर्य स्पष्ट होत नाही. उलट जणूकाही काटकोनी (orthogonal) अक्ष असल्यासारखा भास होतो. तसे नव्हे.

ज्या घटकांना कन्झर्व्हेटिव्ह लोक सिव्हिलायझेशन+लॅक ऑफ ऑप्रेशन असे म्हणतात (सुव्यवस्थित घराच्या उंबरठ्यामागे डिव्हिजन-ऑफ-लेबरमध्ये आनंदाने राहाणारी स्त्री) नेमक्या त्याच घटकाला प्रोग्रेसिव्ह लोक बार्बरस ऑप्रेशन असे म्हणतात (बाहेर जायचे असून कमीपरतावा मिळणार्‍या घरगुती कामात राहाण्यास भाग पाडली गेलेली स्त्री). समांतर अक्ष असल्याचे कळले तर तर हा तत्त्वकलह जसा कळून येतो, तसा काट्टकोनी अक्ष मानून कळून येत नाही.

त्यामुळे वरील व्याख्यांमुळे होणारे भास समजण्या-उमजण्याच्या आड येतात - त्यांच्यात योग्य वर्णनाचे बीज असले तरीसुद्धा ते अडथळे होतात. म्हणून प्रतिसादाचे शीर्षक +/- असे आहे.

ते विकसित झाले तेच मुळी इतरांच्यावर अन्याय करून झाले

ह्याबद्दल :-

"महात्मा गांधींच्या सिद्धान्ताप्रमाणे 'गरिबी ही अनैसर्गिक स्थिती आहे. कोणी तरी शोषण करीत असल्याखेरीज गरिबी उद्भवूच शकत नाही. गरिबाच्या छातीवरून उठले तर दारिद्रय़ आपोआप दूर होते. "

हे मला खालील ठिकाणी सापडलं :-

http://www.loksatta.com/sampadkiya-news/mathematics-of-the-economy-high-...
http://bhaliraja.blogspot.hk/2013_07_01_archive.html

माझा पण इतरत्र धागा आहे.