दुर्गाबाई : एक शोध ( माहितीपट कि भयपट ? )

मी पाहिलाय या पटाचा (माहितीपट म्हणवेना!) काही भाग. भावना घुसल्या!

थोर लोकांवर माहितीपट बनवणे हा त्यांचा छंद असून त्या कर्ज काढून आणि लोकवर्गणीतून हे कार्य तडीस नेतात असे कळले.

त्याबद्द्ल वेगवेगळ्या (दिवाळी) अंकात लिहीणे हा ही त्यांचा छंद आहे. ते वाचून बाई चित्रपटाच्या विषयापेक्षा स्वतःच्याच प्रेमात असाव्यात असा समज झाला होता तो बरोबर निघाला तर.

सखुबै कधी कोणाची उतरवतील नेम नाही! (काय ते विचारू नका - समजून घ्या)

__/\__

आनंदीबाई जोशींवर पुस्तक लिहिणाऱ्या त्या याच ना? आता माहितीपटही काढायला लागल्या का?

सखूबैंच्या शैलीमुळे हसायच की जे लिहीलय त्यामुळे दुःखीकष्टी व्हायचं कळेना

माहितीपट पाहिला नाही. पण त्या विषयी अंजली किर्तने यांचा दिवाळी अंकातील लेख वाचला. अंक कोणता ते आठवत नाही. लेखनात अबनॉर्मल असे काही (मला तरी)जाणवले नाही. फार तर स्वांत सुखाय लेखन आहे असे म्हणता येईल. पण सतत तुच्छतावादी उपहासात्मक टीकात्मक, अति चिकित्सक वा किस पाडणारे लेखन करणे वा तसे लेखन वाचणे या पेक्षा स्वांत सुखाय लेखन हल्ली मला बरे वाटते. इतरांच्या आनंदात सहभागी झाल्याचा आनंदही मिळतो व मानसिक आरोग्य चांगले राहण्यास मदत होते.

मीही दिवाळी अंकात.. साधारण मागच्याच्या मागच्या वर्षी ..या महितीपटावरचा कीर्तने यांनी लिहिलेला लेख वाचला होता. माहितीपट पूर्ण व्हायच्या आधीच दुर्गाबाई गेल्या आणि मग कसा शेवटचा सीन दुसर्याकुणीतरी (बहुतेक कमल देसाई) कसा शूट केला वगैरे वगैरे. तो लेख वाचून मला फिल्म बघू वाटली होती. कोणाला हा माहितीपट कुठे पाहायला मिळेल याची माहिती आहे का?

चित्रपटाचा काही अंश इथे पाहता येईल -

चित्रण अतिशय शाळकरी आहे हे एवढ्या अंशावरूनही लक्षात यावं.

दुर्गाबाई भागवतांच्या अचानक मृत्यूचे रहस्य उलगडले असून, नुकतच ते कारण मी प्रत्यक्ष पाहून आले.

अफलातून सुरुवात.

या चिमखड्या प्रसंगात एक बाल्सखी : अय्या बर झालं बै, आता भविष्यात अंजली कीर्तनेला हा प्रसंग माहितीपटात वापरायची सोय झाली आणि आपल्याला बाल्दुर्गेसोबत बाल्लीला दाखवायची संधी.कित्ती मज्जा !

हे भारीच.
-------------
हसून हसून पुरेवाट प्रकार आहे हा.

बेक्कार्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र
==)

हम्म, लोकांना भारी उत्साह असतो.
बाकी घार्‍या डोळ्यांचा मेकप म्हणजे ज्यामच भीतिदायक असणार!

अवघड आहे.. 'आनंदीबाई जोशी: काळ आणि कर्तव्य' वाचून कीर्तनेबाईंबद्दल आदर वाटला होता. पार वाट लावून टाकलीय त्यांनी या फिल्मची. त्यांनी पुस्तकेच लिहावी हे उत्तम!

वरचा ६ मिनिटांचा तुकडा पाहिला. चित्रपटनिर्मितिशास्त्राच्या भिंगामधून पाहिल्यास एकूण चित्रपट बाळबोध वाटतो आणि पात्रांचे कपडे, बोलणे, मागचे नेपथ्य कालसंगत वाटत नाही. अलीकडच्या रानडे, टिळक, बालगंधर्व ह्यांच्यावरील चित्रपट/मालिका ह्यांच्याबद्दल हेच म्हणता येईल.

तरीहि मला अशा प्रयत्नांची प्रशंसा करावीशी वाटते अशासाठी की त्यामुळे स्मरणीय व्यक्तींच्या आयुष्याचे आणि त्यांच्याशी संबंधित जागा, व्यक्ति ह्यांचे documentation कोठेतरी होते आणि ते यूट्यूबसारख्या माध्यमांमधून सार्वकालीन टिकण्याची अपेक्षा वाढते. असा कोठलाच तपशील स्वतः फार महत्त्वाचा नसेल पण एका ठिकाणी ह्या सर्व बाबी पाहण्यास मिळणे हे दुरापास्त असते. ह्याच चित्रपटातील मला दिसलेल्या आणि पूर्वी माहीत नसलेल्या दोनचार गोष्टी सांगतो.

दुर्गाबाईंची मुंबईतील जुन्या घरातील राहती जागा कशी होती ह्याचा अंदाज आला. त्या एशिअ‍ॅटिकच्या लायब्ररीत दिवसाचा बराच काळ असत हे माहीत होते पण त्यांना आणीबाणीतील अटक तेथे झाली हे नव्याने कळले. एशिअ‍ॅटिकचा गोल जिना - ज्याच्या तळाशी जगन्नाथ शंकरशेट ह्यांचे मोठे संगरवरी शिल्प आहे - तोहि दिसला. डॉ. घुर्येंचा फोटो दिसला. दुर्गाबाई एका छायाचित्रात एका आरामखुर्चीत बसलेल्या दिसतात. ही त्यांची आवडती बसण्याची खुर्ची असणार पण मला हा वैयक्तिक तपशील माहीत नव्हता तो चित्रपटामुळे कळला. असे अनेक तपशील कळले. (असे तपशील मनात कोठेतरी टिकून राहतात. गो.स.सरदेसाईंची अशीच एक आवडती खुर्ची होती, जिच्यावर ते नेहमी बसत. आपले दहन त्याच खुर्चीवर बसलेल्या स्थितीत केले जावे अशी इच्छा त्यांनी व्यक्त केली होती आणि तसेच झाले हा किरकोळ पण हृद्य तपशील मी फार वर्षांपूर्वी कोठेतरी वाचला होता तो आत्ता ह्या निमित्तने आठवला.) दुर्गाबाईंची आठवण टिकावी असे ज्यांना वाटते त्यांच्या लेखी असे तपशीलहि महत्त्वाचे असतात. व्यक्तीच्या चरित्राला त्यामुळे भरीवपणा येतो.

शिवाजीसारख्या ऐतिहासिक व्यक्तींच्याबाबत आपल्याला महत्त्वाच्या घटना आणि वर्षे ह्यापलीकडे जवळजवळ काहीच माहीत नसते. अशा व्यक्तींच्या व्यक्तिगत आयुष्याचे तपशील कोठे नोंदवलेले मिळाले तर आपणास किती आनंद होईल? पण ते काम आता होण्याची शक्यता नाही. दुर्गाबाईंबाबत असे कोणी केले तर त्याच्या प्रयत्नांच्या एवढ्या भागची कृतज्ञतापूर्ण नॉद घ्यावी, त्याची संपूर्ण खिल्ली उडवू नये असे माझे वैयक्तिक मत नोंदवतो.

पूर्ण चित्रपट अजून पाहिलेला नाही पण काही गोष्टींची त्यात नोंद आहे काय अशी उत्सुकता आहे. दुर्गाबाई विदुषी होत्याच पण स्वैपाकहि उत्तम करीत. (भांडारकर इन्स्टिटयूटच्या बैठकांसाठी त्या पुण्याला जात तेव्हा मुद्दाम स्वैपाक करून अन्य सर्व सभासदांना खाऊ घालत असे वाचले आहे. भाज्यांची डेखे, साली साधारणतः टाकून देण्यात येतात पण अशा गोष्टी वापरून कायकाय पदार्थ बनवता येतात ह्याच्य अनेक कल्पना दुर्गाबाईंजवळ होत्या आणि त्यांवर त्यांनी आणि त्याच्या भगिनी डॉ. कमलाताई सोहोनी (इंडियन इन्स्टिटयूट ऑफ सायन्स) ह्यांनी एक लेखमालिका गुंफली होती. आपण आणि इरावतीबाई कर्वे ह्यांच्यामध्ये डावेउजवे करून घुर्येंनी आपल्यावर अन्याय केला असे दुर्गाबाईंना वाटत असे असे ऐकिवात आहे. दुर्गाबाईंना त्याच्या उतारवयात अशोक शहाणे आणि मित्र असा एक तरुण फॅनक्लब - जो एशिअ‍ॅटिअकमध्येच पडिक असे - मिळाला होता. अशा गोष्टी ह्या चित्रपटात आहेत काय?

चित्रण, संवाद, नेपथ्य, सारेच अगदी अगदी बघवले नाही. तरीपण कोल्हतकरांचा मुद्दा पटला.

त्यामुळे स्मरणीय व्यक्तींच्या आयुष्याचे आणि त्यांच्याशी संबंधित जागा, व्यक्ति ह्यांचे documentation कोठेतरी होते आणि ते यूट्यूबसारख्या माध्यमांमधून सार्वकालीन टिकण्याची अपेक्षा वाढते. असा कोठलाच तपशील स्वतः फार महत्त्वाचा नसेल पण एका ठिकाणी ह्या सर्व बाबी पाहण्यास मिळणे हे दुरापास्त असते

मात्र वरील नमुन्याचा दर्जा इतका सुमार आहे की पूर्ण माहितीपट बघणे अति कंटाळवाणे होणार. बघण्यापेक्षा त्याबद्दल वाचणेच मला झेपेल.
हे त्या सावरकर चित्रपटापेक्षाही रटाळ वाटते आहे.

योगायोगाने आजच्याच लोकसत्तेमध्ये दुर्गाबाईंच्या १९७५ कर्‍हाड संमेलनातील भाषणाचा सारांश वाचला. त्यातील एक अल्प भाग वरच्या क्लिपमध्येहि आहे.

माहितीपट काढल्याने नक्की काय होते? कोट्यवधी मराठी लोक आहेत ज्यांना दुर्गा भागवत माहित नसतील आणि माहित व्हायची शक्यताही नसेल. ज्यांना थोडीफार माहिती आहे; त्यांना आणखी तपशीलवार माहिती मिळून नक्की काय फरक पडतो?
दुर्गाबाईंच्या कार्यक्षेत्रातील लोक अशा माहितीपटांवर अवलंबून असतात का? असे म्हणजे उदाहरणार्थ अनेक प्रश्न पडतात.
अशी अनेक प्रकारची निरुपयोगी माहिती गोळा करण्याचे प्रयोजन काय? केवळ लोकांनी बहुश्रुत म्हणावे म्हणून?
(ज्याने आपल्याला नजिकच्या भविष्यात फरक पडेल अशा माहितीबद्दल मात्र लोक प्रचंड उदासीन असतात.)

पटाचं वर्णन वाचून हा चित्रपट वाटला, माहितीपटात अभिनेते उभे करत नाहीत. "माध्यमाची जाण नसेल तर त्याचे पटकथा-दिग्दर्शन-छायाचित्रण जाणकाराकडून करून घ्यावे," हे मत पटलं.

बाकी उसंत सखू यांना उदंड चित्रपट बघायला मिळोत आणि त्यांचा टंकनाचा वेग सतत वाढतच राहो.

वाट लावलीय व्यवस्थित! नुसत्या त्या सहा मिनिटांच्या स्नॅपशॉटवरून हा संपूर्ण प्रकार किती येडझवा असेल याची कल्पना येते. दुर्भाग्य!