येती एअरलाइन्स फ्लाइट ६९१. अ क्रॅश इन कॅव्हॉक ..

कॅव्हॉक हा शब्द पायलट्स अगदी रोजच्या बोलण्यात वापरतात. त्याचा अर्थ आहे सीलिंग अँड व्हिजिबिलिटी ओके.

नेपाळच्या पोखरा एअरपोर्ट वर अगदी उतरता उतरता एक एटीआर ७२ विमान क्रॅश झालं आहे. तर अत्यंत स्वच्छ अशा cavok हवामानात हे विमान क्रॅश झालं आहे.

इमेज आभार wikimedia / wikipedia

विमानांच्या उड्डाणासाठी आणि एकूण मार्गाचं प्लॅनिंग करण्यासाठी जी माहिती लागते त्यातला महत्वाचा भाग म्हणजे मेटार (METAR). याचा अर्थ मेटरॉलॉजिकल टर्मिनल एअर रिपोर्ट. त्यातला हा एक कीवर्ड.

हल्लीच रनवे ३४ या सिनेमाने हा मेटार जगप्रसिद्ध केला असावा असे वाटते. अजय देवगण उर्फ कॅप्टन विक्रान्त खन्ना, ज्याची मेमरी फोटोग्राफिक असते, तो हवामानाचा रिपोर्ट घडाघडा पाठ म्हणून दाखवतो. तोच तो मेटार.

या अपघातात एकूण एक ६८ प्रवासी आणि सर्व म्हणजे ४ क्रू ठार झाले आहेत. या अपघाताचे दोन व्हिडीओज देखील उपलब्ध आहेत. हे अपघाताच्या तपासात फार महत्वाचे ठरणार आहेत. विमानाच्या आतून अगदी क्रॅश होईपर्यंत एक पॅसेंजर लाईव्ह व्हिडीओ समाजमाध्यमांवर प्रक्षेपित करत होता. या व्हिडिओत अगदी शेवटच्या क्षणापर्यंत कोणत्याही पॅसेंजरला अपघाताबद्दल जराही पूर्वकल्पना आली होती असं दिसत नाहीये. मजेत गप्पा चाललेल्या दिसत आहेत. नंतर अगदी अनपेक्षितरित्या तीन ते चार सेकंदात विमान पूर्ण विघटित होऊन प्रचंड आगच आग कॅमेऱ्यात कैद झाली आहे. पॅसेंजर्सचे शेवटचे श्वासही त्यात ऐकू येत आहेत. अत्यंत विचलित करणारा हा व्हिडीओ आहे.

दुसरा व्हिडीओ कोण्या नागरिकाने आपल्या घराच्या गच्चीवरून काढलेला आहे. त्यात विमानाचे शेवटचे काही क्षण दिसत आहेत. विमान त्यानंतर लगेचच वस्तीच्या मध्ये असलेल्या दरीत कोसळलेलं आहे.

फ्लाईट डेटा रेकॉर्डर आणि कॉकपिट व्हॉईस रेकॉर्डर हे दोन्ही सापडले आहेत. त्यावरून अधिक माहिती येईलच. पण तोवर हा क्रॅश फॉलो करण्यासाठी हा धागा सुरु करत आहे.

येती नावाच्या या एअरलाईनचा तत्कालीन मालक हा खुद्द विमानाच्या क्रॅश २०१९ मध्ये ठार झाला. आत्ताच्या पोखरा अपघाताच्या वेळी अंजू, जी विमानाची को पायलट होती, तिचा पती २००६ मध्ये अशाच स्वरूपाच्या विमान अपघातात ठार झाला होता. हा देश गेल्या काही वर्षांत विमान प्रवासासाठी नरक ठरला आहे. त्यात ही आणखी एक अत्यंत विचलित करणारी भर. आता सोळा वर्षांच्या अंतराने अंजू देखील अशीच विमान अपघातात जीव गमावून बसली आहे. ही फ्लाईट तिची को पायलट म्हणून या विमानावर शेवटची फ्लाईट होती. हे एक लँडिंग पूर्ण झाल्यावर ती एटीआर ७२ मॉडेलची पायलट इन कमांड बनणार होती. आत्ताचा पायलट इन कमांड, कमल, हा जवळजवळ २२००० तास उड्डाणाचा अनुभव असलेला जुना जाणता एव्हिएटर होता. तो तिची टेस्ट घेत होता.

एटीआर ७२ हे विमान फ्रान्स आणि इटली या दोन देशांतील कंपन्यांनी एकत्र येऊन बनवले आहे. एअरबस ही या संयुक्त उपक्रमाची एक पेरेंट कंपनी आहे.

या अपघातात नष्ट झालेलं हे विमान आगोदर किंगफिशर एअरलाईन्सच्या वापरात होतं. भारतीय एअरलाईन्सची जुनी विमानं खरेदी करून डागडुजी करून वापरणं ही नेपाळमध्ये अगदी रुळलेली पद्धत आहे. मी खुद्द अशी उदाहरणे पाहिली आहेत. काही एटीआर पायलट्सशी थेट संवादाचा योगही आला आहे. ७० ते ७४ इतकी आसनक्षमता असलेलं हे विमान आहे. दोन टर्बोप्रॉप इंजिन्स असतात. टर्बोप्रॉप इंजिन हे पिस्टन इंजिनपेक्षा खूप वेगळं असतं. यात हवा आत घेऊन दबावाखाली इंधनस्फोटासाठी पुरवली जाते. हे टर्बाईन इंजिन प्रॉपेलरला फिरवतं.

टॉप स्पीड ५१८ किमी प्रति तास, सलग १५०० किलोमीटर प्रवास करण्याची फ्युएल कॅपॅसिटी, सुमारे साडेसात किलोमीटर सर्व्हिस सीलिंग (सर्व्हिस सीलिंग म्हणजे किती उंचीपर्यंत हे विमान जाऊ शकतं. साधारण ७६०० मीटर्स).

याचा प्रॉपेलर कॉन्स्टन्ट स्पीड प्रॉपेलर आहे. म्हणजे तो नेहमी एका विशिष्ट वेगाने फिरतो. पॉवर कमी जास्त करण्यासाठी त्याचा पिच म्हणजे ब्लेडचा अक्षाशी असलेला कोन कमीजास्त केला जातो. हा कोन समोरून येणाऱ्या हवेला समांतर असेल तेव्हा त्याला फीदरींग असं म्हणतात. अशा कोनात तो कितीही वेगाने फिरला तरी हवेत विमानाला पुढे ढकलू शकत नाही.

फीदर केलेला प्रोपेलर ओळखा.

आभार wikimedia / wikipedia

१५ जानेवारी २०२३ या तारखेला नेपाळच्या स्थानिक वेळेनुसार दहा वाजून पन्नास मिनिटांनी (काही ठिकाणी अकरा अशी वेळही नोंदवलेली दिसते) ही २५ मिनिटांची काठमांडू पोखरा फ्लाईट पोखरा एअरपोर्टच्या अगदी जवळ पोचली. पायलटसनी कोणतीही अडचण रिपोर्ट केली नव्हती. फक्त त्यांनी आधी असाईन झालेला रनवे बदलून मागितला होता. आणि अगदी शेवटच्या एखाद दोन मिनिटांत ते काहीही संपर्क न करता कोसळले.

विमानाच्या आतून बनवल्या गेलेल्या व्हिडिओत जे दिसतं त्यानुसार असं भासतं की हसते खेळते लोक क्षणात आगीने वेढले गेले आणि स्फोट झाला. हेच मत प्रथमदर्शनी होईल. म्हणूनच काही शक्यता नीट तपासणं आवश्यक आहे. डेव्हील इज इन द डीटेल्स.

घराच्या गच्चीतून जो व्हिडीओ बनवला गेला आहे तो अत्यंत काळजीपूर्वक फ्रेम बाय फ्रेम पाहिला तर खालील गोष्टी स्पष्ट होतात.

१. विमान स्टॉल झालं आहे. यात कोणतीही शंका नाही. त्यामुळे अचानक आग, स्फोट असं काही दिसत नाही.

स्टॉल होणे म्हणजे थोडक्यात सांगायचं तर विमानाच्या पंखांचा हवेशी असलेला कोण अतिशय जास्त वाढल्याने आणि स्पीड अतिशय कमी झाल्याने पंखांवर विमानाचं वजन उचलून धरण्याइतकी लिफ्ट न उरणं आणि विमान एखाद्या दगडांप्रमाणे खाली पडणं. कारण यात त्याचं "विमानपण"च नष्ट होतं. अशा वेळी विमानाचं नाक खाली दाबून आणि इंजिन पॉवर पूर्ण जोरात लावून त्याद्वारे अनुक्रमे

अ . विमानाच्या पंखांचा हवेशी असलेला कोन कमी करायचा असतो
आणि
ब. विमानाला पुरेसा वेग द्यायचा असतो .

अशी कोणतीही हालचाल पायलट्सकडून झालेली या व्हिडिओत दिसत नाही. विमानाचं नाक आगोदर अधिकच वर उचललेलं दिसतं आणि इंजिन पॉवर वाढवल्याचा कोणताही आवाज येत नाही. हा आवाज लपून राहणं अशक्य आहे. इंजिन्स जवळपास आयडल मोडमध्ये आहेत (जे लँडिंगच्या त्या शेवटच्या टप्प्यात योग्यच होतं.) जमिनीच्या इतक्या जवळ नाक खाली दाबणं आणि इंजिन पॉवर वाढवणं हे तांत्रिकदृष्ट्या कितीही आवश्यक असलं तरी ते करायला हात रेटणं कदाचित अवघड झालं असू शकेल. को पायलट तिच्या टेस्टिंग फेजमध्ये होती आणि हे शेवटचं लँडिंग तिला पायलट इन कमांड या नात्याने करायचं होतं. त्यामुळे तिला पायलट इन कमांड पद मिळणार होतं. यातील प्रेशरचा भाग दुर्लक्षित करून चालणार नाही.

२. स्टॉल टाळण्यासाठी कोणतीही हालचाल केली नाही की बहुतांश वेळा विमानाचा एक पंख कलतो आणि विमान 'स्पिन' नावाच्या डेथ स्पायरलमध्ये जातं. वाळकं पान जसं गरगर फिरत खाली येतं तसं. अशा वेळी विमानाच्या गिरक्यांच्या उलट दिशेत कंट्रोल कॉलम फिरवून आणि पॉवर देऊन ते रिकव्हर करण्याची थोडीशी संधी अजून उरलेली असते, जर मन स्थिर असेल तर. पण या सर्वासाठी जमीन आणि आपण यात काही हजार फूट अंतर लागतं. या केसमध्ये विमान जमिनीच्या अगदी जवळ होतं. त्यांच्याकडे वेळ आणि संधी दोन्ही उरले नव्हते.

३. विमानाच्या आतून घेतलेल्या व्हीडीओस काळजीपूर्वक (आणि ते खूप वेदनादायक आहे, पण केवळ अभ्यासक म्हणून तसं करण्याची हिम्मत बांधल्यास) फ्रेम बाय फ्रेम पाहता शेवटचे काही क्षण आग दिसण्यापूर्वी आणि इम्पॅक्टचा धाड आवाज येण्यापूर्वी विमान डावीकडे तीव्रपणे झुकलेलं दिसतं. त्या क्षणी फोकस जरी विमानाच्या आतल्या दृश्याकडे असला तरी हे लक्षात येतं.

आता ही स्टॉल आणि स्पिनची स्थिती त्या क्षणी उत्पन्न झाले की आगोदरपासून बिल्ड अप होत होती ते फ्लाईट डेटा रेकॉर्डरवरून कळेल.

आणखी एक निरीक्षण. लँडिंगच्या वेळी फ्लॅप्स (पंखांवरचा एक अवरोधक भाग, जो लिफ्ट आणि अवरोध दोन्ही वाढवतो आणि टेक ऑफ / लँडिंगच्या वेळी विशिष्ट कोनात खाली केला जातो) खाली केलेले नसावेत असं व्हिडीओजवरून वाटतं. हे कोणत्या कारणाने झालं असेल तेही इन्वेस्टीगेटर्स शोधतील.

आणखी एक तपशील. पोखरा (VNPK) या ठिकाणी दोन विमानतळ आहेत. जुना आणि नवा. नवा एअरपोर्ट एक जानेवारीला सुरु झाला. तोवर जुन्याच विमानतळावर वाहतूक होत होती. विमानाने नव्या एअरपोर्टच्या ३० क्रमांकाच्या रनवेवर लँड करणं अपेक्षित होतं . ही दिशा साधारणपणे वाऱ्याच्या दिशेवर ठरवण्यात येते. पण ऐनवेळी पायलट्सनी रनवे बदलून मागितला आणि १२ क्रमांकाच्या रनवेवर उतरण्याचा बेत केला. सर्वसाधारण माहितीसाठी, रनवेचा नंबर हा त्याची दिशा दाखवतो. उदा. रनवे ०९ म्हणजे ९० डिग्री. म्हणजे बरोब्बर पूर्वेकडे तोंड असलेली दिशा. २७ म्हणजे २७० म्हणजे बरोब्बर पश्चिमेकडे तोंड. (हे आकडे मुंबईच्या मुख्य रनवेचे आहेत अनुक्रमे कुर्ला आणि जुहू या दिशेने उड्डाण.)

दोन्ही एअरपोर्ट खालील नकाशात पाहता येतील. डावीकडे आहे तो जुना विमानतळ. उजवीकडे खाली आहे तो नवा विमानतळ. ते जे स्टेडियम दिसतं आहे ते त्या व्हिडिओत देखील आहे. त्यामुळे विमानाची त्या क्षणीची साधारण पोझिशन दाखवण्याचा प्रयत्न लाल फुलीद्वारे केला आहे. निळी रेघ ही ढोबळ मानाने पुढील उतरण्याचा पाथ आहे. उलट दिशेतला लाल बाण हा मुळात असाईन झालेला रनवे आहे. (दिशा). विमान त्या मधल्या घळीत कोसळलं. आगोदर माहीत असलेली कोणतीही इमर्जन्सी असती तर जुन्या विमानतळावर थेट सरळ रेषेत लँडिंग करणं शक्य होतं.

बेस नकाशा आभार गूगल

तर्क खूप लावता येतील. अधिक माहिती जशी जशी पुढे येईल तसं तसं अधिक कळेल. केवळ पार्श्वभूमी स्पष्ट होण्यासाठी हा प्लेसहोल्डर धागा.

१. संपूर्ण लक्ष केवळ बाहेर लँडिंग वर राहिल्याने स्टॉल उशिरा लक्षात येणं .
२. आपण रनवेच्या जवळ पोचूनही अद्याप पुरेसे खाली आलेलो नाही हे जाणवून पटकन खाली येण्यासाठी विमानाचं नाक किंचित वर उचलून पुढे जाण्याचा वेग कमी आणि त्याच वेळी खाली जाण्याचा वेग वाढवण्याचा नकळत प्रयत्न.
३. स्टॉल आणि शार्प लेफ्ट टर्न यांची एकच वेळ येणं आणि त्यामुळे स्पिन अवस्था येणं.
४. दरीतून येणारी एखादी जबरदस्त विंड गस्ट.
५. जुना एअरपोर्ट आणि नवा एअरपोर्ट यात अचानक प्रोसेस बदलामुळे काही गोंधळ (पण यापूर्वी दोन्ही वैमानिकांनी पोखरा या ठिकाणी लँडिंग केलेलं असल्याने ही शक्यता बाळबोध वाटते.

कोणीतरी विमानात फोन चालू करून व्हिडीओ शूटिंग लाईव्ह केल्याने विमानाच्या सिटीम्स बिघडून क्रॅश झाला अशी एक चर्चा अनेक ठिकाणी दिसतेय. टु कट इट शॉर्ट, त्यात काही तथ्य नाही.

तूर्तास इतकंच. अधिक काळात जाईल तसं अपडेट करूया. लेख विस्कळीत आहे. ललित असा उद्देश नसल्याने हा एक प्लेस होल्डर समजावा.

सर्व मृतांना श्रद्धांजली. आणि नेपाळमधलं हे अपघातसत्र कायमचं संपावं अशी तीव्र इच्छा.