लसविषयक शंकानिरसन चर्चा

लसविषयक माहितीचा महापूर जरी सध्या आला असला तरी समाजात / लोकांच्या मनात अजूनही अनेक किंतु-परंतु आहेत असे मत भूषण पानसे व संदीप देशपांडे यांनी व्यक्त केले होते.

या कारणे चिंतातुर जंतू, अबापट , भूषण पानसे आणि संदीप देशपांडे यांच्यात सखोल चर्चासत्र झाले. यानंतर ज्येष्ठ अभ्यासक श्री मिलिंद पदकी हे न्यू जर्सीहून ईमेलद्वारे सहभागी झाले. या चर्चासत्रात समजलेले मूलभूत प्रश्न आणि त्यांची उत्तरे इथे देत आहे.

इतर वाचकांच्या मनात असलेले किंवा त्यांनी ऐकलेले कुठले प्रश्न असतील तर इथे द्यावेत. त्यांची उत्तरे शोधण्याचा यथाशक्ती प्रयत्न केला जाईल.

भूषण पानसे : ५०% + एफिकसी हा लस पास होण्याचा निकष लावून काही लसी पास झालेल्या आहेत, पण मग त्यातही अमुक एक लस तमुक एका लसीपेक्षा चांगली आहे असे असते का? किंवा अमुक प्रकारच्या पद्धतीची लस ही तमुक प्रकारच्या लसीपेक्षा चांगली असू शकते असे असते का?

अबापट : सध्या एफिकसी आणि इफेक्टिव्हनेस या दोन टर्मिनॉलॉजीजनी बराच गोंधळ घातला आहे. त्याबद्दल समजून घेणे फार जरुरी आहे.

तुमच्या प्रश्नाचे उत्तर देण्यापूर्वी एफिकसी म्हणजे काय ती कशी मोजतात वगैरे समजून घेणे फार गरजेचे आहे.

या लसींच्या संदर्भात एफिकसी म्हणजे लसीच्या चाचणीच्या कंट्रोल्ड परिस्थितीत लसीची परिणामकारकता किती निदर्शनास आली एवढा व फक्त एवढाच घेण्यात यावा.

उदाहरणार्थ : फायझरच्या लसीची एफिकसी ही ९५ टक्के आहे म्हणजे ही लस घेणाऱ्यांपैकी पाच टक्के लोकांना कोविड होण्याची शक्यता आहे असा चुकीचा अर्थ घेतला जातो. खरा अर्थ असा आहे की "प्लासिबो-कंट्रोल्ड चाचण्यांच्या दरम्यान कंट्रोल ग्रुप आणि vaccinated ग्रुपमधील किती जणांना लक्षणांसहित कोरोना झाला हे मोजण्यात येते. त्याला बेसलाईन इन्फेक्शन रेट असं म्हटलं जातं.

या फायझरच्या संपूर्ण चाचणीत (जी हजारो लोकांवर केली गेली) त्यातील १७० लोकांना कोरोना इन्फेक्शन झाले. त्यातील १६२ जण हे प्लासिबो दिलेले होते आणि आठ जण लस दिलेले. म्हणजे १७० हा बेस इन्फेक्शन रेट आणि त्यातील ८ लोक लस दिलेले, म्हणजे ५ टक्के. म्हणून एफिकसी ९५ टक्के. हे अशा पद्धतीने मोजले गेलेले आहे.

सर्वच लसींच्या बाबतीत मोजण्याची पद्धत ही अशीच.

मिलिंद पदकी : १. लसीची परिणामकारकता ठरविताना, प्लासिबो आणि व्हॅक्सिन दिलेल्या गटांमधल्या रोग-निर्मितीच्या घटना मोजल्या जातात. यांचे गुणोत्तर समजा ९:१ असे आले, तर "९० टक्के" परिणामकारकता जाहीर केली जाते. पण याचा अर्थ, व्हॅक्सिन गटातल्या रोगापासून बचावलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला १०० टक्के संरक्षण मिळालेले असते (एका व्यक्तीला ०.९ असे "संरक्षण" मिळू शकत नाही. ते शून्य किंवा १ असेच असू शकते!).

२. आता तुम्ही यातील दहात मोडणार का ९०मध्ये हा अनेक घटकांवर अवलंबून असणारा प्रश्न आहे : तुमच्यात किती व्हायरस शिरला, तुमची सध्याची प्रतिकारशक्ती किती आहे वगैरे.

३. अमेरिकन एफडीएने माणसे वाचविण्यासाठी ५० टक्के संरक्षणाचा निकष करोना महासाथीसाठी लागू केला आहे. सर्व व्हॅक्सीन्सनी त्यापेक्षा उत्तम कामगिरी दाखविली आहे.

४. आणि सर्व व्हॅक्सीन्सनी तीव्र रोग आणि मृत्यू यांबाबत तर १०० टक्के परिणामकारकता दाखविली आहे.

लशींमध्ये काळे-गोरे ठरविण्याबाबतचा सध्याचा मोठा अडचणीचा भाग म्हणजे येणारे नवनवे "व्हेरियंटस". (मूळ व्हायरसमध्ये जनुकबदल झालेल्या नव्या व्हायरसला आपण आधी "व्हेरियंट" म्हणतो. याने जर नवीन जैविक / वैद्यकीय गुणधर्म दाखविले उदा. संसर्ग-क्षमता किंवा रोग-निर्मिती क्षमता, तर मग हळूहळू त्याला "स्ट्रेन" या पदवीला चढविले जाते.) अस्त्रा-झेनेकाच्या (म्हणजेच भारतात सीरमची कोव्हिशील्ड) व्हॅक्सिनची परिणामकारकता २२ टक्के इतकी कमी दिसल्यावर दक्षिण आफ्रिकेने आता जॉन्सन अँड जॉन्सनचे व्हॅक्सिन त्या जागी आणले आहे. नव्या व्हेरियंटसमध्ये अजून जादा रोग-निर्मिती, मृत्यू हे दिसलेले नाही. त्या जातीचे फार मोठे काही आढळल्यास नवे व्हॅक्सिन अर्थातच महत्त्वाचे ठरेल. अनेक व्हेरियंटससाठी वरच्या व्हॅक्सीन्सचे मिश्रण असाही एक पर्याय असू शकतो.

जॉन्सन अँड जॉन्सनच्या लसीचा एकच डोस ६६ टक्के परिणामकारक दिसला, पण तो एफडीएच्या ५० टक्क्याच्या निकषाहून अधिक असल्यामुळे त्याला मान्यता मिळाली. (त्यांची दुसरा डोस देण्याची ट्रायल मात्र चालूच आहे!) असा एकच डोस द्यावा लागणे, हे दूर राहणाऱ्या, जाण्यायेण्याला अडचणी असणाऱ्या व्यक्तींना फायद्याचे असू शकते.

अजून तरी व्हॅक्सिनमध्ये साईड-इफेक्टसच्या बाबत डावे-उजवे करण्याइतका डेटा नाही. जे दिसते आहे ते सर्वांचे साधारण समानच दिसते आहे.

अबापट : त्यामुळे या ६६ ते ९५ टक्क्याला फेज-तीनच्या चाचण्यांच्या विदेच्या संदर्भात बघितले जावे. फक्त.

आता ही पद्धत अपुरी म्हणावी का?

याचे उत्तर हो आणि नाही.

हो अशासाठी की पुढे चाचण्या सुरूच राहतात. स्पेसिफिक न्यूट्रलायझिंग अँटीबॉडीज टायटर मोजून. त्याचे निष्कर्ष येतच राहतात अजून किमान नऊ महिने. ते जास्त शास्त्रीय.

मिलिंद पदकी : जरा जास्त खोलात जाऊन सांगायचं झालं तर प्रतिकारशक्ती निर्माण होण्यातील (अँटीबॉडी व्यतिरिक्त) दुसरा भाग म्हणजे T सेल रिस्पॉन्स : CD ४ (हेल्पर) आणि CD ८ (किलर) T सेल्स. हेल्पर T सेल्स या मुख्यतः B सेल्सना अँटीबॉडी तयार करण्यास मदत करतात. तर किलर T सेल्स या माणसाच्या शरीरातील विषाणूबाधित पेशी (ज्यांच्या पृष्ठभागावर विषाणू/विषाणूचे काही भाग /तुकडे दिसत असतात) नष्ट करतात. हे दोन्ही रिस्पॉन्स परिणामकारक प्रतिकारशक्ती निर्माण होण्यासाठी महत्त्वाचे असतात. माझ्या माहितीच्या एका विख्यात इम्युनॉलॉजिस्टने मला खाजगीत सांगितले की इनऍक्टिव्हेटेड विषाणू लसी (जशी भारत बायोटेकची आहे) यांचा T सेल रिस्पॉन्स हा फारसा चांगला असत नाही. या प्रकारच्या लसीचा अजून एक तोटा म्हणजे या लसी विषाणूच्या सर्व प्रथिनांच्या विरुद्ध प्रतिकार प्रतिसाद देतात. (साधारणपणे २९) आता या उर्वरित फारशा महत्त्वाच्या नसलेल्या प्रथिनांच्या विरुद्ध जोरदार (T आणि B सेल्सचा) प्रतिसाद देणे हे पूर्ण सुरक्षा देणारी प्रतिकारशक्ती निर्माण करण्यासाठी जरूर असतो का हा महत्त्वाचा प्रश्न आहे. याचे उत्तर खरे तर 'नाही' असे आहे.

अबापट : आणि ही पद्धत अपुरी नाही अशासाठी, की एवढ्या मोठ्या चाचणीतील निष्कर्ष लस रिलीज करण्यासाठी पुरेसे आहेत. विशेषतः महासाथ जोरात सुरू असताना.

मिलिंद पदकी : "भारतात महासाथ तर ओसरत आली आहे , मग घाई काय आहे , थोडं थांबू" असा प्रतिवाद काही लोक करतील.

अबापट : यापेक्षा जास्त सखोल निष्कर्ष येणार आहेत म्हणून लस रिलीज करणे थांबवणे हे अयोग्य.

संदीप देशपांडे : थोडक्यात लस पास जरी झाली तरी त्यात उत्तम निकृष्ट असं काही असतं का? आणि असलं तर त्याचे निकष काय? आणि नसले तर ते कसं ठरतं?

अबापट : सार्वत्रिक लसीकरण कार्यक्रमासाठी लस किमान ५० टक्के एफिकसी असलेली हवी हा आत्तापर्यंतचा ठोकताळा आणि प्रघात. सध्या जगात मान्यता मिळालेल्या चार-पाचही लसी त्यात बसतात. परंतु यावरून एखादी लस दुसऱ्या लसीपेक्षा जास्त चांगली किंवा वाईट हे ठरविण्यासाठी हा विदा अपुरा.

लस पास झाल्यावर निकृष्ट=उत्कृष्ट असे त्यात काही असते असे मला वाटत नाही.

तुम्हाला जर चांगलीच्च लस हवी असेल तर अजून काही महिने थांबा.

मिलिंद पदकी : याचा दुसरा अर्थ असा की तुम्हाला या मधल्या काळात कोरोना इन्फेक्शनपासून संरक्षण नकोय.

अबापट : सर्व लसींचा रक्तातील न्यूट्रलायझिंग अँटीबॉडी टायटरचा विदा जर कधी तुमच्यासमोर आला तर त्याचा तौलनिक अभ्यास करून किंवा करवून घेऊन तो निर्णय करावा.

मला वैयक्तिक विचाराल तर मी म्हणेन हे बिनगरजेचे आहे. पण असो.

भूषण पानसे : कोणती स्वस्त आणि कोणती महाग ह्यावर सरकार लस निवडत असेल का? हा निकष योग्य आहे का? स्पर्धेत काही लसी कालांतराने बाहेर पडल्या असे कधी झाले आहे का?

अबापट : सरकार कशी निवड करत असेल : सद्यस्थितीतील परिप्रेक्ष्यात सांगतो. निवड करण्याचे पुढील निकष असावेत :

१. एफिकसी : यात सर्व लसी बसतात

२. सहज मिळण्याची शक्यता : यात भारतात बनणाऱ्या दोन्ही लसी बसतात

३. वितरणासाठी सुलभता : यात भारतातील दोन्ही लसी बसतात, साठवण २ ते ८ डिग्री सेल्शियस म्हणजे साध्या फ्रिजमध्ये साठवणे शक्य. इथे फायझरची लस गैरसोयीची, कारण त्याला साठवण्यासाठी आणि वितरणासाठी कायम -७० डिग्री सेल्शियसची साठवण क्षमता आणि कोल्ड चेन पाहिजे. ती छोट्या कालावधीत तयार करणे खर्चिक.

मिलिंद पदकी : अर्थात फायझरने नुकताच USFDA ला -२० डिग्रीला लस स्टेबल राहते अशी विदा दिली आहे. याला परवानगी मिळाली तर लसीकरण सुलभ होईल.

अबापट : चौथा निकष किंमत : इथे सरकारने भारत आणि सिरम या दोघांकडून ३ डॉलर प्रति डोस एवढ्या किमतीत लस घेतली आहे. फायझर आणि मॉडर्नाची किंमत ३० डॉलरच्या वर आहे.

मिलिंद पदकी : अर्थात या किमती जवळ जवळ ना नफा ना तोटा तत्त्वावर दिल्या आहेत. याबद्दल या दोन्ही कंपन्यांचे अभिनंदन करायला पाहिजे. अशा वाजवी दरातील किमतीमुळे जगातील गरीब देशांमध्ये लसीकरण जास्त सोयीचे होईल.

अबापट : पाचवा निकष (इथेच नाही, जगभर) राजकीय असल्याने त्याबद्दल लिहीत नाही.

६. भारत सरकारने मान्यतेसाठी "आमच्या देशात चाचण्या घेणे जरुरी" असे विशेष कलम घातले. यामुळे फायझरने मान्यतेसाठीचा अर्ज मागे घेतला. प्रत्येक देशात लसीची वेगळी चाचणी घेण्याचा प्रघात नाही. शास्त्रीयदृष्ट्या याची गरज नाही. हा उगाच घातलेला खोडा आहे असे वाटते. आपोआप बाहेरच्या देशातील लसी कटाप झाल्या. भारतातील लसनिर्मिती उद्योग हा पूर्वीपासून अत्यंत सक्षम आहे, त्यामुळे आपल्याला याने काही अडचण येणार नाही. पण हे बंधन घालणे शास्त्रीयदृष्ट्या योग्य नाही. (सर्वच देशांनी ही अट घातली तर vaccine मैत्री व vaccine डिप्लोमसी हे भारत सरकारचे उपक्रम बंद पडतील.)

कुठली लस विकत घ्यावी याबाबत निर्णय घेण्यास भारत सरकारला फार अडचण आली असेल असं वाटत नाही.

काही लसी नक्की या स्पर्धेतून नक्की बाहेर पडतील. परंतु दर वेळी याचे कारण तांत्रिक/शास्त्रीयच असेल असे नाही.

मिलिंद पदकी : दक्षिण आफ्रिकन सरकारने अगदी आत्ताच Astra -Z लसीचा वापर थांबविला. विषाणूच्या दक्षिण आफ्रिकी व्हेरियंटवर या लसीची परिणामकारकता २२ टक्के आहे असे त्यांना आढळून आले. त्यांनी जॉन्सन अँड जॉन्सनची लस देण्याचा निर्णय घेतला आहे. असे झाले तर याचे परिणाम सर्वदूर होणार.

अबापट : आता सर्व प्रश्नांचे मला वाटणारे तात्पर्य : ही लस चांगली की दुसरी याचे निष्कर्ष येण्यास (जर आलेच तर) वेळ लागणार. खरं तर या निष्कर्षांची वाट बघणे बिनगरजेचे. तरीही वाट बघणे असल्यास बघावी. न बघून भारत किंवा सिरम कुणाचीही लस मिळाल्यास तात्काळ घेऊन टाकणे हा सुज्ञपणा.

मिलिंद पदकी : बरोबर. आणि आलेले कुठलेही व्हेरियंट भारतात सध्यातरी पसरलेले नाहीत असं दिसतंय. अर्थात दक्षिण आफ्रिकेतून येणाऱ्या प्रवाशांच्या बाबतीत काळजी घेणे अत्यंत जरुरीचे.

अबापट : दक्षिण आफ्रिकी व्हेरियन्टवर कुठली लस चालणार किंवा नाही चालणार याविषयी अभ्यास अजून प्राथमिक पातळीवर आहे. आत्ता त्याविषयी काही नक्की सांगण्याइतपत अभ्यास झालेला नाही. झाल्यावर सांगणेत येईल.

मिलिंद पदकी : जॉन्सन अँड जॉन्सन कंपनीचा दावा असा आहे की त्यांची लस या दक्षिण आफ्रिकन व्हेरियंटच्या बाबतीत सुमारे ५६% परिणामकारकतेने (एफिकसी) काम करते.

अबापट : बरोबर, पण अजून लसीच्या ' इफेक्टिव्हनेस' बद्दल चर्चा मात्र आपण सुरूच केली नाहीये. कारण त्याच्यावर अभ्यास आत्ताशी सुरू झाला आहे.

(इफेक्टिव्हनेस आणि एफिकसी या दोन संज्ञांमध्ये गल्लत नको.)

(माझ्या मर्यादित कुवत व आकलनानुसार उत्तरे लिहिली आहेत.)