ऐसीच्या दिवाळी अंकांबद्दल

सुप्रिया देवस्थळी यांचा लेख दिवाळी अंकात प्रकाशित झालेला सगळ्यांत शेवटचा लेख. पहिला लेख प्रकाशित झाल्यानंतर १०+ दिवसांनी हा लेख प्रकाशित झाला. आणि तरीही चौथा हिट – सर्वाधिक वाचनं असलेला – लेख हा आहे.

सुप्रिया देवस्थळी यांच्याकडेच चौकशी केली तर समजलं की हा लेख सनदी अधिकाऱ्यांच्या अनेक गटांमध्ये फिरला. एरवी ज्यांना ‘ऐसी’ माहीतही नव्हतं त्यांच्यापर्यंतही दिवाळी अंक पोहोचला. अंकाचा विषय ‘समाजमाध्यमं’ असाच असताना, समाजमाध्यमांचं हे अंग ‘मेटा’ आहे, असं म्हणताना ही कोटी करायची नव्हती, तरी ती टाळता येईना!

सध्याची लोकप्रियता

या वर्षी, अंकाची सगळे लेख मिळून सध्या, प्रकाशन सुरू झाल्यापासून १७ दिवस झालेले असताना, एकूण वाचनं २५ हजारपेक्षाही जास्त आहेत. म्हणजे सरासरी वाचनं = ६५०+, मिडियन ५४४.

गुरगाव फाईल्स सगळ्यांत लोकप्रिय आहे - १७०५ वाचनं

यात फेसबुकचा वाटा किती, याचा थोडा अंदाज ऐसीच्या पानावरून आला. ऐसीच्या फेसबुक पानावरच्या लिंका सात हजार लोकांपर्यंत पोहोचल्या; (त्या सगळ्यांनी लेख वाचले असं मानलं तर) २/३पेक्षा अधिक वाचनं फेसबुक-बाह्य ठिकाणांहून आली. या सात हजारांत सगळ्यांत लोकप्रिय आहे ती अमित वर्माची मुलाखत.

दिवाळी अंकाच्या वाचकवर्गाबद्दल

फेसबुकनुसार, ऐसीच्या पानावर येणारे अनेक लोक पुण्या-मुंबईतले आणि त्या आजूबाजूच्या भागांतले आहेतच; शिवाय मराठवाडा, विदर्भ, आणि महाराष्ट्राबाहेरचेही आहेत. ऐसीचा वाचकवर्ग बाकी देशांच्या तुलनेत भारतात (अर्थातच) सगळ्यांत मोठा आहे. त्याशिवाय अमेरिका (पुन्हा अर्थातच), यूके, कॅनडा, जर्मनी, ऑस्ट्रेलिया, नेपाळ, यूएई, बांग्लादेश आणि सौदी अरेबियातूनही ऐसीचा दिवाळी अंक वाचला गेला आहे. ऐसी वाचकांमध्ये २५-३४ हा वयोगट सगळ्यांत मोठा आहे, त्या खालोखाल ३५-४४ वर्षांचा वयोगट आहे. १८-२४ आणि ६५+ वयाच्या लोकांमध्येही ऐसीचा दिवाळी अंक बऱ्यापैकी पोहोचला आहे.

टिकाऊपणा

लेख लिहितेवेळी दिवाळी अंकातल्या सगळ्या लेखांची मिळून २५ हजारपेक्षा जास्त वाचनं झाली आहेत. कमीत कमी वाचनं झालेला लेखही २००+ वेळा वाचला गेला आहे. तुलना म्हणून मराठी पुस्तकांची एक आवृत्ती ३०० ते ५०० प्रतींची असते. ऑन डिमांड, मागणीनुसार छापली जाणारी पुस्तकं आणखी कमी छापली जातात आणि हिट लेखकांच्या पुस्तकांच्या एका आवृत्तीत १००० प्रती निघतात. दिवाळी अंकांच्याही ५००-१००० अशा प्रती निघतात; मॅजेस्टिक संचाच्या वगैरे आणखी जास्त छापल्या जातात.

छापील दिवाळी अंक नवीन वर्षं सुरू होईस्तोवर बऱ्यापैकी मागे पडलेले असतात. तुलनेसाठी गेल्या पाच दिवाळी अंकांच्या वाचनाचे आकडे बघू. हा आकडा दरवर्षी वाढतच जातो. खालचा आलेख पाहा.

दिवाळी अंकांची वाढती वाचनसंख्या

२०२०च्या दिवाळी अंकाच्या सगळ्या धाग्यांची मिळून २ लाखांहून अधिक वाचनं झाली आहेत. कमीत कमी वाचला गेलेला धागाही दोन हजारांहून अधिक वेळा वाचला गेला आहे.

पण लेखनाच्या गुणवत्तेचं काय?

याच वर्षीच्या दिवाळी अंकात प्रसाद शिरगांवकरांनी दोन मुद्दे उपस्थित केले आहेत –

"तुम्ही सोशल मीडियावर जे काही लिहिता त्याला साहित्यबिहित्य म्हणतात हे फारच थोर आहे!" अशा आशयाचा शेरा पारंपरिक साहित्य वर्तुळात वावरणाऱ्या अनेकांकडून मी गेली अनेक वर्षे अनेकदा ऐकला आहे. मराठीतला पहिला डिजिटल दिवाळी अंक प्रकाशित होऊन २५ वर्षं झाल्यानंतरही, आणि ह्या पंचवीस वर्षांच्या काळामध्ये अनेक डिजिटल दिवाळी अंक, हजारो ब्लॉग्स, शेकडो वेबसाइट्स आणि असंख्य ई-बुक्स, पॉडकास्ट आणि मराठी युट्युब चॅनल्स आल्यानंतरही, पारंपरिक साहित्य क्षेत्रांमधली मंडळी डिजिटल पद्धतीने किंवा डिजिटल माध्यमांमध्ये प्रकाशित झालेल्या साहित्याला साहित्य वगैरे मानायला तयार नाहीत! अर्थात, कोणीही मान्यता देण्यासाठी डिजिटल साहित्यनिर्मिती कधी थांबली नव्हती आणि कोणी मान्यता न दिल्याने ती बंदही होणार नाही."

"आठ-दहा हजार वर्षांच्या ज्ञात नागरी मानवी इतिहासात 'छापील माध्यमांमधलं साहित्य' ही केवळ दोन-तीनशे वर्षांची एक छोटीशी संक्रमणाची अवस्था होती कदाचित. छापील युगाआधी साहित्य मौखिक आणि performing arts स्वरूपाचं होतं."

ऐसीच्या अंकांत, आणि नेहमी ऐसीवर लिहिणाऱ्यांतले आदूबाळ, देवदत्त, सई केसकर, नंदन, ३_१४ विक्षिप्त अदिती, हे लोक आंतरजालावर आधी लिहायला लागले; आणि आता त्यांचं लेखन (अ)नियमितपणे छापील माध्यमांमध्ये दिसतं. मराठी संकेतस्थळांवर लिहिते झालेले लोक बाहेरच्या जगाचं लक्ष वेधून घेतायत आणि त्यामुळे ते छापील माध्यमांतही लिहिते होतायत.

पुढे काय?

इंटरनेटसारख्या माध्यमांवर दीर्घ लिखाण होत नाही; लोक झटपट रीळ बघण्याच्या आहारी गेले आहेत; हल्ली लोकांचा वाचनाचा दमसास कमी झाला आहे; मराठी भाषेत लिहायचा आणि वाचायचा लोक कंटाळा करतात – अशा अनेक तक्रारी सतत ऐकायला मिळतात. ऐसी अक्षरे या संकेतस्थळावर अजूनही दीर्घ लिखाण केलं जातं. ते छापील नसल्यानं पटकन फोनमधून फिरवता येतं आणि विनामूल्य वाचता येतं. या वर्षी समाजमाध्यमांच्या निमित्तानं आम्ही दीर्घ लेखन, चित्रफिती, आणि जनरेटिव्ह एआयनं केलेलं लेखन आणि चित्रकला ही सगळी माध्यमं एकाच ठिकाणी एकत्र आणून लोकांना या सगळ्याच गोष्टी एकावेळी बघण्याची संधी दिली. याचं कारण, लोकांनी न कंटाळता नवीन नवीन विषयांवर वाचन करत राहावं हीच ऐसीची तळमळ आहे.

आम्हांला यातून जाहिराती किंवा कोणत्याच माध्यमातून कोणत्याच प्रकारची अर्थप्राप्ती होत नाही. आम्ही लेखकांना मानधन मात्र देतो. म्हणजे हा आतबट्ट्याचाच व्यवहार आहे. आणि आम्ही तो केवळ आमच्या हौसेपोटी करत आलो आहोत.

ऐसी अक्षरे दिवाळी अंकाचं हे तेरावं वर्ष. अंकाला दर वर्षी येत राहिलेल्या अशा भरघोस प्रतिसादामुळे आम्हांला असे आणखी प्रयोग करण्याचा हुरूप येत असतो. त्यासाठी जगभरातल्या आमच्या हजारो वाचकांचे अनेक आभार!