व्हिएतनामचा राष्ट्रीय दिवस: इतिहास, भूगोल आणि जनजीवन

व्हिएतनामचा राष्ट्रीय दिवस: इतिहास, भूगोल आणि जनजीवन

२ सप्टेंबर हा व्हिएतनामचा राष्ट्रीय दिवस. त्या निमित्ताने समस्त हत्ती परीवाराकडून व्हिएटनामच्या लोकांना, विशेषतः तिथे वास्तव्याला असलेल्या ऐसीकरांना हार्दिक शुभेच्छा. १९४५ साली हनोई येथील बा दिंह चौकात हो ची मिन्ह यांनी स्वातंत्र्याचा जाहीरनामा वाचून लोकशाही प्रजासत्ताक व्हिएतनामचा जन्म जगासमोर घोषित केला, त्या क्षणाची आठवण ठेवणारा दिवस. त्या घोषणेनं फ्रेंच वसाहतवादापासून मुक्त व्हिएतनामचे युग सुरू झाले; या दिवशी देशभर राष्ट्रीय ध्वज, सांस्कृतिक कार्यक्रम, मिरवणुका आणि स्मरणसोहळे होतात. 

इतिहासाचा धागा

व्हिएतनामचा इतिहास लांब आणि अनेक वळणांनी समृद्ध आहे. उत्तरेकडून चीनी सत्तेचा प्रभाव दीर्घकाळ राहिला; तरीही दाई व्हिएतसारख्या स्थानिक राज्यांनी आपली संस्कृती, भाषा आणि प्रशासन टिकवून ठेवले. मध्यमयुगात मध्य व दक्षिण भागात चाम्पा राज्य फुलले; पुढे गुयेन वंश शक्तीमान झाला. १९व्या शतकात फ्रेंच साम्राज्यवादाने इंडोचायनावर राज्य प्रस्थापित केले. दुसऱ्या महायुद्धानंतर ‘ऑगस्ट क्रांती’ घडली आणि २ सप्टेंबर १९४५ रोजी स्वातंत्र्यघोषणा झाली. पुढचा काळ तुफानी—फ्रेंचांवरचा पहिला इंडोचायना युद्ध, डिएन बिएन फूचा निर्णायक विजय, जिनीव्हा करार आणि उत्तर-दक्षिण असा देश विभाग; १९७५ मध्ये युद्ध संपले आणि १९७६ मध्ये एकसंध व्हिएतनामची पुनर्घटना झाली. १९८६ पासून ‘दॉय मोई’ धोरणांमुळे बाजाराभिमुख सुधारणांचा प्रवाह सुरू झाला; कृषी, उद्योग व गुंतवणूक वाढत गेली आणि व्हिएतनाम दक्षिण-पूर्व आशियातील महत्त्वाचा उत्पादनकेंद्र बनू लागला. आज राष्ट्रीय दिवस हा इतिहासातील संघर्ष, स्वाभिमान आणि नवनिर्मितीचा संगम मानला जातो.

यंदा स्वातंत्र्य घोषणेला ८० वर्षे पूर्ण होत असताना हनोईत बा दिंह चौकात भव्य लष्करी संचलन, हवाई फ्लाय-पास्ट आणि समुद्री प्रदर्शन यांद्वारे राष्ट्रीय ऐक्याचा संदेश पुन्हा अधोरेखित करण्यात आला. तरुणाईपासून ज्येष्ठांपर्यंत सर्वांनी लाल-पिवळ्या ध्वजांच्या सागरात देशभक्ती साजरी केली. 

भूगोल: ‘एस’ अक्षरासारखा देश

इंडोचायना द्वीपकल्पाच्या पूर्वेकडे ‘एस’ आकाराचा लांबट पट्टा—उत्तरेला चीन, पश्चिमेला लाओस व कंबोडिया आणि पूर्व-दक्षिणेला दक्षिण चीन समुद्र (व्हिएतनामी भाषेत ‘ईस्ट सी’) असा भूगोल. उत्तर टोकापासून दक्षिण टोकापर्यंत सुमारे १,६५० किमी लांबी; रेड रिव्हर डेल्टा (टोंकिन) आणि मेकाँग डेल्टा (कोचीनचायना) ही सुपीक सखल मैदाने तर मध्य भागात अनामीट पर्वतरांग व किनारी उंच-खोल पट्टा. देशाला बेटे व द्वीपे धरता ३,२६० किमीपेक्षा अधिक लांबीची समुद्रकिनारपट्टी लाभली आहे, जी मच्छीमार अर्थव्यवस्था, किनारी शहरे आणि पर्यटनासाठी मोठा आधार आहे. 

हवामान मान्सूनप्रधान—मे ते ऑक्टोबर पावसाळा, नोव्हेंबर ते एप्रिल तुलनेने कोरडा हंगाम; कधी कधी चक्रीवादळांचे दणके बसतात. हाँग प्रांतातील हा लाँग बेचे सागरी कास्ट लँडस्केप, मध्य व्हिएतनामातील फोंग न्हा–के बाङ गुहा, हुयाचे सम्राटीय वारसे आणि होई आन्‌चे प्राचीन वसाहती शहर—ही ठिकाणे जागतिक वारसा म्हणूनही परिचित आहेत (येथे आपण फक्त संदर्भ सूचित करतो; हा लेख मुख्यतः राष्ट्रीय दिवसाच्या निमित्ताने समग्र परिचय देतो).

लोकसंख्या आणि सामाजिक काटेकोरपणा

२०२५ मधील व्हिएतनामची लोकसंख्या साधारण १००–१०२ दशलक्षांच्या दरम्यान आहे; गेल्या काही दशकांत शिक्षण, आरोग्य व दारिद्र्यनिर्मूलनात झालेल्या सुधारणांनी जीवनमान उंचावले आहे. 

शहरांमध्ये—विशेषतः हनोई व हो ची मिन्ह सिटी—रस्त्यांवर मोटारसायकलींचे जाळे, कॅफे-संस्कृती आणि स्ट्रीट-फूडची परंपरा लक्ष वेधून घेते. फो (नूडल सूप), बान्ह मी (व्हिएतनामी सँडविच) किंवा का फे सूआ दा (कंडेन्स्ड मिल्कसह कोल्ड कॉफी) ही चविष्ट खाद्यसंस्कृती घराघरात आणि गल्लीबोळात दिसते. ‘आओ दाय’ हा पारंपरिक पोशाख, कुटुंबकेंद्रित मूल्ये, वडीलधाऱ्यांना मान आणि शिक्षणावरील भर—हे जनजीवनाचे मुख्य सामाजिक ठसे. डेल्टामधील शेतकरी तांदळाच्या पिकामुळे दोन-तीन पीक पद्धती राखतात; किनारपट्टी व लहान बेटांवर मत्स्यउद्योग व मीठनिर्मिती यांवर उपजीविका अवलंबून आहे. मध्य उच्चभूभागात (सेंट्रल हायलंड्स) कॉफीचे मळे, मिरची-मिरी-काजू यांचा व्यापार आणि आदिवासी समूहांची समृद्ध लोकपरंपरा दिसते.

अर्थव्यवस्था आणि बदलते व्हिएतनाम

‘दॉय मोई’ नंतर उत्पादन, इलेक्ट्रॉनिक्स असेंब्ली, वस्त्रोद्योग, पादत्राणे, फर्निचर, मासे-कोळंबी प्रक्रिया व पर्यटन या क्षेत्रांत प्रगती झाली. आज अनेक बहुराष्ट्रीय कंपन्यांचे कारखाने येथे आहेत; जागतिक पुरवठा साखळीतील भूमिकेमुळे तरुणाईला औद्योगिक रोजगार मिळत आहेत. अर्थात, पर्यावरणीय ताण, शहरांची गर्दी, किनारपट्टीवरील हवामानधोके आणि कौशल्य-वाढीची गरज अशी आव्हानेही समोर आहेत. या पार्श्वभूमीवर राष्ट्रीय दिवस हा फक्त स्मरणदिन नाही, तर ‘आधुनिक व्हिएतनाम’ घडवण्याच्या संकल्पांचा क्षण ठरतो.

हत्ती: संख्या, अभयारण्ये आणि संवर्धन

व्हिएतनाममधील आशियाई हत्ती हा अत्यल्प संख्येचा आणि धोक्यातील वन्यप्राणी. उपलब्ध अधिकृत व अर्ध-अधिकृत अंदाजांनुसार देशात वन्य हत्तींची संख्या २०२२–२३ मधे सुमारे ९१ ते १२९ इतकी (रफ गाठ अंदाजे ~१००) राहिल्याचे नोंदले गेले आहे. हे कळप बहुधा कंबोडिया-लाओस सीमेच्या जवळील जंगलपट्ट्यात विखुरलेले असून सर्वात मोठ्या गटांचे अधिवास यो़क दॉन, पु मात आणि कॅट टियेन या राष्ट्रीय उद्यानांत आहेत—योक दॉनमध्ये २८–६०, तर कॅट टियेन व पु मातमध्ये प्रत्येकी २० पेक्षा कमी अशी अंदाजे मोजणी. 

घेऱ्यातील (कॅप्टिव) हत्तींचे केंद्र डाक लाक प्रांतात आहे. १९८०च्या दशकाच्या सुरुवातीला येथे पाळीव हत्तींची संख्या शेकड्यांत होती; २०२५ पर्यंत ती घटून सुमारे ३५ इतकी राहिल्याची प्रांतिक अधिकाऱ्यांची माहिती आहे. त्यामुळेच ‘हत्ती-मैत्रीपूर्ण पर्यटन’ (राइडिंग न करता निरीक्षण-आधारित अनुभव) हा मॉडेल प्रांताने स्वीकारला आहे. 

अभयारण्ये व संवर्धन उपक्रम:
— यो़क दॉन नॅशनल पार्क (डाक लाक): येथे प्राण्यांच्या कल्याणाला प्राधान्य देत ‘एथिकल एलिफंट एक्स्पिरियन्स’ चालवले जाते; पर्यटक जंगलात नैसर्गिक अधिवासात हत्ती पाहतात. हे मॉडेल अॅनिमल्स एशिया आणि उद्यान प्रशासन यांच्या भागीदारीत आहे. 

— डाक लाक एलिफंट कन्झर्व्हेशन सेंटर (ECC): प्रांतिक स्तरावर हत्तींच्या पुनर्वसन, आरोग्य व संवर्धनासाठी समर्पित केंद्र; यो़क दॉन परिसरात कार्यरत. 

— पु मात राष्ट्रीय उद्यान (न्गे आन) व कॅट टियेन राष्ट्रीय उद्यान (डोंग नाय): येथे लहान पण महत्त्वाचे वन्य कळप आहेत; पर्यावरणीय संस्था व स्थानिक वनविभाग मानवी-हत्ती संघर्ष कमी करण्यासाठी नवनवीन उपाययोजना राबवतात. 

२०२१ मध्ये डाक लाक प्रांताने आणि अॅनिमल्स एशियाने हत्तीस्वारीसारख्या प्राणि-कल्याणाला अपायकारक प्रथांना पूर्णविराम देण्यासाठी सामंजस्य करार केला; २०२६ नंतर अशा क्रिया पूर्णपणे बंद करण्याचा मार्ग नकाशा ठरवला गेला आहे. राष्ट्रीय पर्यटन विभागही ‘हत्ती-मैत्रीपूर्ण’ अनुभवांना चालना देत आहे. 

यापुढे, व्हिएतनाम सरकारने २०३५ पर्यंतची हत्ती संवर्धन कृती आराखडा (ऍक्शन प्लॅन) जाहीर केला आहे—वन्य व पाळीव अशा दोन्ही लोकसंख्यांसाठी वेगवेगळ्या उपाययोजना, अधिवास संरक्षण, संघर्ष-नियंत्रण आणि समुदायसहभाग यांचा समावेश असलेला. हा दीर्घकालीन आराखडा २०५० ची दृष्टी डोळ्यासमोर ठेवून राबवला जात आहे. 

मग प्रश्नातील उत्तर संक्षेपाने:
— एकूण हत्ती किती? उपलब्ध ताज्या अंदाजांनुसार वन्य हत्ती ~९०–१३० (अंदाजे ~१००) आणि पाळीव/घरगुती हत्ती काही दशके—विशेषतः डाक लाक प्रांतात सुमारे ३५—असे चित्र आहे. संख्या वर्षागणिक बदलू शकते; वरील कक्षा व संदर्भ लक्षात घ्यावेत. 
— अभयारण्ये आहेत का? होय—यो़क दॉन राष्ट्रीय उद्यानातील ‘एथिकल एलिफंट’ अनुभव, डाक लाक एलिफंट कन्झर्व्हेशन सेंटर (ECC) आणि पु मात/कॅट टियेनसारखी उद्याने ही प्रमुख स्थळे; शासन-संस्था मिळून संवर्धन व कल्याण उपक्रम राबवतात. 

जनजीवन—राहणीमानाचा स्पंदनशील कॅनव्हास

व्हिएतनामी समाजात कुटुंब हा केन्द्रबिंदू. नूतनीकरण आणि परंपरा—दोन्हींना सांभाळत तरुणाई नवे उद्योग, नवे तंत्रज्ञान स्वीकारते; तरीही ‘टेट’ (चांद्र नववर्ष) सारखे सण, पूर्वजपूजा आणि स्थानिक मंदिरे-पॅगोडा यांभोवतीची उपासना कायम आहे. शहरे जागरणी; वर्क-कॅफे संस्कृती, सायकल/दुचाकीवरचा प्रवास, नवे स्टार्टअप—हे सर्व नजरेत भरते. ग्रामीण भागात शेतशिवार, सिंचनकालवे, रेड रिव्हर-मेकाँगच्या डेल्ट्यातील तांदूळ-भातसाखळी, तर किनाऱ्यांवर जाळी-होड्या-सूर्योदयाची दुनिया—असे विविधरंगी राहणीमान.

उपसंहार

राष्ट्रीय दिवसाला व्हिएतनाम आपला स्वातंत्र्यसंघर्ष आठवतो, पण त्याहून महत्त्वाचे—तो उद्याच्या आशियाई शतकात आपल्या स्थानाबद्दलचा आत्मविश्वासही साजरा करतो. ‘एस’ आकाराच्या या देशात इतिहासाचा कणखरपणा, भूगोलाची विविधता आणि लोकजीवनाची ऊब—तीन्हींचा संगम घडतो. आणि त्या उबदार संगमात, जंगलात मंद पावलांनी चालणारा आशियाई हत्तीही व्हिएतनामच्या नैसर्गिक आत्म्याची शांत आठवण करून देत राहतो—ज्याचे संरक्षण करणे ही आजची आणि उद्याचीही आपली सामाईक जबाबदारी आहे.