बुंदीचे रंगीत लाडू, की रंगीत बुंदीचे लाडू? : एक 'खेडवळ' पाककृती

आमची ताईआजी तिच्या मेकपच्या डब्यावर तिचा एक दुमडणारा आरसा ठेवून, उन्हाकडे तोंड करून, सकाळी सकाळीच तिच्या खोलीत बसायची, तेव्हा तिला एखाद्या लग्नाचं आमंत्रण आलेलं आहे हे आम्ही सगळे ओळखायचो. कारण एरवी ती दहा अकरापर्यंत परसातल्या झाडांची मशागत करत असायची. किंवा पोरांच्या अंघोळीची लाईन लावून चुलीवरच्या पातेल्यात पाणी तापवून सगळ्यांना न्याय्य पद्धतीनं ते वाटत असायची. या कामांकडे दुर्लक्ष करून जर ती आपणच अंघोळ करून आरशासमोर बसली असेल, तर तिच्या नातवंडांपैकी सगळ्यात चाणाक्ष दोघं-तिघं पुढच्या तयारीला लागायचे (त्यात अर्थातच मी असायचे. कधीकधी मी एकटीच असायचे).

ताईआजीला काही 'स्किनकेअर' रूटीन नव्हतं. मी पावडरही कशी लावत नाही हे ती तिच्या फेअर अँड लव्हली चोपडणाऱ्या नातींना पुन्हा पुन्हा सांगायची. तिचा मेकप म्हणजे तिचं कुंकू. एक छोटीशी पितळेची डबी होती, हल्ली लिप बाम भरून विकतात तशी, पण त्याहीपेक्षा लहान. त्या डबीत केवळ तर्जनी जाऊ शकेल इतकी जागा असायची. ती मेणाची डबी. हे मेण 'ऑरगॅनिक', 'सिंगल ओरिजिन' असायचं कारण गावातल्या कोणत्या तरी झाडावरचं पोळं काढल्याची गॉसिप सगळ्यात आधी माझ्या आजीलाच मिळायची. ती तातडीने जाऊन तिथून मेण घेऊन यायची. दोन भुवयांच्या मधोमध पण जरासं वरच्या बाजूला एक मेणाचं वर्तुळ काढलं जायचं. हे वर्तुळ साधारण रफ असायचं. पण कुंकवाच्या अपेक्षित व्यासापेक्षा थोड्या अधिक व्यासाचं. त्या वर्तुळावर मग एका कोयरीतून चिमटीनं कुंकू लावलं जायचं. ते आधी नाकावर सांडायचं. मेणाच्या वर्तुळावर एखादा डोसा पसरत जावं तशी ती कुंकू पसरत जायची. आणि मग, ते वर्तुळ कागदावर काढलं तर त्याला जिथे जिथे स्पर्शिका भिडतील तिथे तिथे ती सरळ रेषेत पुसत जायची आणि एक सुबक गोल तयार करायची. तो सोहळा बघताना मला माझंही लग्न व्हावं म्हणजे मलाही असं कुंकू लावता येईल असं अनेकदा वाटलं होतं (पण कुंकवासाठी लग्न हा किती भयाण सौदा आहे याची योग्य वयात जाणीव झाली हे एक नशीब). 

हे करत असताना लग्नाच्या साडीवरचं पोलकं घातलेलं असायचं पण साडी मात्र घरातली. त्यावरूनच लग्नाला जायचं आहे हे आम्ही ओळखायचो.पोलक्याची साडी आणि त्यावर कोल्हापुरी साज घालून, पाकिटात पैसे भरून आजी निघायची. तिच्या रस्त्यात जे नातवंडं उपलब्ध असेल त्याला बखोटीला मारून ती वाटेला लागायची. मी आणि माझी मामेबहीण आधीच जरा बरे कपडे घालून तिच्या वाटेत घुटमळायचो.

खेडेगावातली लग्नं आणि शहरातली लग्न यावर एक प्रबंध लिहिता येईल. पण खेडेगावातल्या लग्नाची ऐट वेगळीच. ज्यांच्याकडे लग्न आहे त्यांच्या शेतात मोठमोठाल्या पातेल्यांतून लग्नाचं जेवण केलं जायचं. 'किती रुपये ताट?' हा स्टेटस कॉन्शस प्रश्न कधी कुणी खेडेगावात विचारल्याचं आठवत नाही. एकदा पुण्यात आम्ही एका अतिअतिश्रीमंत लग्नाला गेलो होतो. तिथल्या अनेक गोड पदार्थांमध्ये 'अक्रोड हलवा' होता. या पदार्थाचा जन्म कसा झाला असेल असा खूप विचार केल्यावर माझ्या डोळ्यासमोर यजमानीणीनं गुलटेकडीतल्या एखाद्या सुक्या मेव्याच्या दुकानात जाऊन, 'इथे सगळ्यात महाग काय आहे?' हा प्रश्न विचारला असावा असं चित्र उभं राहिलं. अक्रोड हलवा ठीक होता पण तिथे मूगडाळ हलवा (सो काटेगॉरिकली मिडल क्लास!), किंवा अननसाचा शिरा (का? का करतात हा पदार्थ? माझ्याही लग्नातल्या एका कार्यक्रमांत अनवधानानं त्यावर खूण केली गेली होती म्हणून खावा लागला) किंवा जिलबी (हाऊ कनिष्ठ मध्यमवर्गीय!) किंवा उकडीचा मोदक (श्रीमंत, पण व्यवस्थापन नाईटमेअर) असं काहीही चाललं असतं. मला अशा लग्नांमध्ये नेहमी खेड्यातली मोकळी बुंदी आठवते. आम्ही पोरं खरंतर ती मोकळी, रंगीबेरंगी बुंदी खायला म्हणूनच लग्नांना जायचो.

लग्न शेतात असेल तर मांडव घातलेला असायचा. मांडवाखाली समोरासमोर सतरंज्यांच्या पट्ट्या टाकलेल्या असायच्या. आजीच्या दोन्ही बाजूला एक-एक अशा आम्ही गंगा-गौरी बसायचो. आणि मग वाढपी त्यांचं मॅरेथॉन वाटप सुरु करायचे. वाढपी म्हणजे तरी कोण? मुलीच्या भावाचे मित्र किंवा मुलाचे मित्र. आधी कुणीतरी पत्रावळी आणि द्रोण ठेवून जायचं. मग पाठोपाठ यायची ‘शाक भाजी’. वांगं, बटाटा आणि काळे वाटाणे घातलेली ही झणझणीत भाजी खाऊन कानातून धूर निघेल की काय अशी भीती वाटायची. त्यानंतर तशीच तर्रीबाज तिखट लसणाची आमटी वाढली जायची. आणि मग, हवामान बदल झाल्यामुळे जसे हिमनगांचे तुकडे कुठे कुठे तरंगताना दिसतात तशी बारीक तांदळाच्या भाताची ढेकळं यायची. शेवटी पत्रावळीच्या मधोमध आम्ही ज्यासाठी म्हणून लग्नाला जायचो ती रंगीत बुंदी वाढली जायची. इतर पदार्थांचा तिखटपणा बघता, ती चैन नसून आमची गरज होती हे लवकरच लक्षात यायचं. पण लहान मुलांना तिखट लागेल वगैरे विचार बहुतेक त्या काळी अस्तित्वातच नव्हते. (आमचा पोरगा चांगला तीन वर्षांचा होईपर्यंत लग्नाला जाताना त्याचा वरण-भात-पोळी-भाजी असा डबा घरून न्यावा लागल्यानं आपण जेंटल पेरेंट आहोत असा समज मी करून घेतला आहे). आता कितीही प्रयत्न केले तरी त्या चवीची भाजी आणि आमटी करता येत नाही. ती त्या महाकाय अल्युमिनमच्या भांड्यांची जादू.

जेवण झाल्यावर ताईआजीबरोबर नवरा-नवरींना बंद पाकीट किंवा टॉवेल-टोपी (किंवा दोन्ही) असं देण्यासाठी म्हणून तिष्ठत उभं राहायला लागायचं. मग खूप ताटकळल्यावर नाकावर ओघळणारी कागदी बाशिंगं, त्या खाली फुलांच्या मुंडावळ्या, त्या खाली किलोभर हळद-कुंकू अशा सगळ्या रूढी परंपरांमुळे आंधळी कोशिंबीर खेळायला तयार असावेत असे वधुवर दिसायचे. लग्नातली सर्वात दुःखी-कष्टी माणसं वधुवर असतात याबद्दल माझी तेव्हापासूनच खात्री झाली होती. पण आमचा नंबर आल्यावर वरमाई  किंवा वधूमाई आमच्याप्रती वाटलेल्या वात्सल्यामुळे आम्हाला पत्रावळीच्या पुडीत अजून थोडी बुंदी बांधून द्यायची.

तर आता पुरेसं भूतकाळातलं स्मरणरंजन करून झालं असल्यानं आपण वर्तमानकाळात येऊ. आमच्याकडे पोळ्या करायला येणाऱ्या मंगलमावशी दरवर्षी मला गौरी जेवायला बोलावतात. आमंत्रण अनेक सूचना देत देत दिलं जातं (घरी स्वयंपाकच करायचा नाही. तिघंबी या. डाएट करायचं नाही). त्यामुळे शक्य असेल तेव्हा किमान मी आणि माझा मुलगा तरी त्यांच्याकडे जेवायला जातो. पण यावर्षी ते जमलं नाही म्हणून त्यांनी विक्रमसाठी एक मोठा फराळाचा डबा आणला. त्यात अनारसे, करंज्या वगैरे गोष्टींबरोबर बुंदीचे रंगीत लाडू होते. तो लाडू हातावर घेऊन, निरखून बघत मला पोरानं विचारलं, "आई, तुला नाही का जमत असा लाडू करायला?" (हा प्रश्न तो वडिलांनाही विचारू शकत होता. त्याच्या वडिलांना असे बुंदीचे लाडू कर अशी विनंती केली असती तर त्यांनी आधी एक एक्सेल शीट मांडून तीनेक महिन्यांत नक्की मी केले त्यापेक्षा अधिक चांगले लाडू करून दाखवले असते. पण दुनिया पुरुषसत्तेची मारी असल्यानं असा लाडू तुला का जमत नाही हा प्रश्न पोरानं मलाच विचारला).

आता मुलाच्या आहाराच्या बाबतीत मी जरा कमी, कुमठेकरांची पतुकाकूच आहे. त्याला एखादी गोष्ट खावीशी वाटली की माझ्या शरीरात मातृत्वाची सगळी संप्रेरकं तयार होऊ लागतात. त्याच्या ताटात, थेट तव्यावरून आलेल्या, स्वहस्ते लाटलेल्या आणि भाजलेल्या खुसखुशीत तूप लावलेल्या पोळ्या वाढायचं महापातकही मी अनेकदा केलं आहे. एकदा त्याला मार्शमॅलो म्हणजे काय हे माहिती नसल्याचं दुःख होऊन मी त्याला दोराबजीतून मार्शमॅलोही आणून दिले होते. थंडीतल्या लाल गाजरांचा हलवा, रव्या-खोबऱ्याचे पाकातले लाडू, उकडीचे मोदक वगैरे वगैरे सगळे पदार्थ आंधळ्या मायेने मी त्याला खाऊ घातले आहेत. त्यामुळे, आता लोकांचा रोष पत्करून आपल्या मुलाला हा रंगीत लाडू करून द्यावा लागणार हे माझ्या लक्षात आलं.

लाडू करायची गरज अजिबात नव्हती हे मला माहिती आहे. पण शहरांत राहणारे आणि श्रीमंत लोक या रंगीत लाडवांना काहीसं तुच्छ लेखतात हे लहानपणीच माझ्या लक्षात आलं होतं. मोकळी, रंगीबेरंगी बुंदी मोठ्या माणसांसाठी 'नॉट कूल' हे कळल्यावर मला  त्यावेळीही थोडं वाईट वाटलं होतं. म्हणून आम्ही मंगलमावशींकडे नेतेपद देऊन ते लाडू करायचं ठरवलं.

तर लागणारं साहित्य : 
१ मोठी कढई (बरीच मोठी. म्हणजे तुमची जी काही अपेक्षा असेल त्याला दोन ने गुणा) 
१ किलो रिफाईंड तेल (सूर्यफूल तेल उत्तम. त्याला वास नसतो) मी मावशींना माझ्या पुस्तकी ज्ञानावर तूप वापरूया का असं विचारून बघितलं. पण त्या लगेच नाक मुरडून म्हणाल्या, "तेलच वापरायचं". (त्या आमच्या नेत्या असल्याने आम्ही मान डोलावली.) 
१ किलो बेसन 
लाल, हिरवा आणि पिवळा असे मान्यताप्राप्त खाद्यरंग. 
पाणी 
३ लहान भांडी. 
कड असलेला मोठा झारा (हा आम्ही शेजाऱ्यांकडून उसना मागून आणला)
तळलेली बुंदी साठवायला एक मोठं पातेलं (हेही मागून आणलं.) 
जितकं बेसन तितकी साखर (तेवढंच पाणी) : पाकासाठी

मावशी दुपारी घरी येण्याआधी मी माझा इलेक्ट्रिक बीटर घेऊन तयार होते. बेसन एकसारखं मिसळता यावं म्हणून. पण त्यांनी आल्या आल्या माझं विद्युत उपकरण नाकारून हात धुतले. आम्हालाही धुवायला लावले. आणि मग तीन भांड्यांत बेसनाचे तीन भाग केले. त्यात तीन वेगवेगळे रंग घातले, आणि  "तुमच्या पावन्यांना भडक नाय आवडणार", असं म्हणून शेड अड्जस्ट केली. त्यात आम्ही तिघे म्हणजे मी, विक्रम आणि मावशी यांनी पाणी घालून एक एक भांडं वाटून घेतलं आणि हाताने फेटायला सुरुवात केली. आम्ही आमच्या नेत्यांकडे बघूनच सगळं करत असल्यानं सगळं एकदम एकसारखं झालं.

तोपर्यंत तेल चांगलं तापलं होतं. त्यात आधी एक थेंब टाकून तो त्वेषाने वर येतो का हे बघून घ्यायचं असतं. तेही केलं. 
मग मावशींनी झारा धरला आणि आमच्या पोराने रंगीत बेसन ओतायला सुरुवात केली. लाल, पिवळ्या आणि हिरव्या बुंदी तयार झाल्या. एकीकडे पाक उकळत होता. तो एकतारी असायला हवा. तरच लाडू मऊ होतात. दोन किंवा तीन तारी झाला तर अडकित्ता किंवा खलबत्ता वापरावा लागतो. पण कडक बुंदीचे लागू हा एक वेगळा विषय आहे.

तर आम्ही पाक एकतारी होण्याची वाट बघत होतो. तेव्हा मावशी म्हणाल्या, यात आता लिंबू पिळायचं. मी चालूपणाने त्यांना "का" असं विचारलं. तर त्या म्हणाल्या की नाहीतर कधीकधी लाडवांवर पुन्हा साखर तयार होते. यालाच अनुभवातून आलेलं ज्ञान म्हणतात. लिंबू पिळून आपण पाकाला इन्व्हर्टेड (म्हणजे सुक्रोज चे फ्रकटोज आणि ग्लुकोज होते अशा स्थितीत) ठेवतो. लिंबामधलं आम्ल ते काम करतं. नाहीतर त्याचं थंड झाल्यावर पुन्हा सुक्रोज होऊ शकतं. पण मावशी आमच्या नेत्या होत्या म्हणून मी ही अक्कल त्यांना न शिकवता पाकात लिंबू पिळलं. हवी असल्यास पाकात वेलची पूड घालावी. (आम्ही घातली.)

पाक एक तारी झाल्यावर आम्ही तो बुंदी ठेवलेल्या पातेल्यात ओतला आणि छान मिसळून घेतला. बुंदी गार झाल्यावर विक्रम आणि त्याच्या बाबांनी लाडू वळले (ज्यांतले काही मोडून मी पुन्हा माझ्या पद्धतीनं वळले कारण माझ्या हाताचा आकारच स्टॅंडर्ड आहे). चांगले डबाभरून लाडू झाले. आणि आम्ही ते सगळ्यांना यथेछ वाटले. आमच्याकडून गेलेल्या फराळाच्या पाकिटात एकच लाडू होता त्यामुळे दोन भावांत भांडणं होत आहेत असं कळल्यावर आम्ही त्यांना ताबडतोब चार लाडू पाठवून दिले.

पुन्हा मी घरी बुंदीचे लाडू करीन का? असा प्रश्न जर कुणी मला विचारला (तो कुणीही विचारणार नाही याची मला खात्री आहे) तर मी हो असं उत्तर देईन. कारण ही बुंदी पाडली नसती  तर मला हा लेख पाडता आला नसता (शेवटी सृजनशीलतेला अनुभवाची जोड हवीच!).  पुढच्या वेळी मी लाडू न करताही लेख पाडू शकते. पण दोनवेळा एकच पाककृती कोण वाचेल? तरीही त्या लाडवांच्या रंगीतपणासाठी, आणि लहान मुलांच्या डोळ्यांत असे रंगीत लाडू बघून जी काही चमक येते ती पुन्हा बघण्यासाठी नक्कीच करणार. आणि रंगीत मोकळी बुंदी पंचतारांकित हॉटेलांमध्ये का असू नये? समजा, सयाजीच्या (खरंतर या हॉटेलचे नावच मोकळ्या बुंदीला साजेसं आहे) एखाद्या लग्नात गोडाच्या टेबलावर एका सुंदर चांदीच्या भांड्यात अशी रंगीत मोकळी, गरम बुंदी आणि शेजारी व्हॅनिला आईस्क्रीम ठेवलं (लोक हल्ली शेणाबरोबरही व्हॅनिला आईस्क्रीम खातात म्हणून), तर लोक का खाणार नाहीत? असा प्रयोग कुणीतरी करून बघायला हवा. पदार्थ अतिशय स्वस्तात होतो आणि उत्तम लागतो. शिवाय लहान मुलांसाठी आकर्षण ठरतो हे मी प्रयोगानं आणि अनुभवानं सिद्ध करून दाखवलं आहे. शेवटी आपला अनुभवच खरा!