विश्राम बेडेकरः "रणांगण"

चक्रधर आणि वेटरचे भांडण या प्रसंगानंतर ही कादंबरी मनाची पकड घेते. एका जहाजावर एका अगतीकतेपोटी जमा झालेली ही पात्रे क्षणाक्षणाला बाह्य आणि अंतरीक संघर्षाला तोंड देत असतात. ज्या काळी ही कादंबरी लिहीली गेली त्या काळी हा फॉर्मॅट फारच नविन होता आणि त्यानंतरही हा फारसा यशस्वीरित्या वापरलेला आढळलेला नाही.छोट्या लुईला इंग्रजी बोलायचे नाही आणि त्याला चिडवण्यासाठी इंग्रजी बोलायला लावणे हा प्रसंग अजूनही स्मृतीत आहे. हॅर्टाची आत्महत्या हा अटळ भाग वाचता वाचता कळत जातो. (पण तो तसा झाला नसेल या ओढीने पहील्या वाचनाच्या वेळी कादंबरी एका बैठकीत वाचल्याचे आठवते.)
नागपूर विद्यापिठाने ही कादंबरी अभ्यासाला लावली होती. बर्‍याच यशस्वी कादंबर्‍यांवर काही काळानंतर जसे कॉपी केल्याचे आक्षेप घेतल्या जातात तसे या कादंबरीबाबतही वाचल्याचे आठवते पण नक्की दोषारोपण काय होते ते आता आठवत नाही.

७२ वर्षे लोटून गेली तरी 'रणांगण' वर लिहायला कुणाला तरी आवडते ही बाबच या कादंबरीचे महती आणि मराठी वाङ्मयातील तिचे वादातीत स्थान अधोरेखीत करते. महाराष्ट्रातील एकही विद्यापीठ नसेल की जिथे या कादंबरीचा पदवी/पदव्युत्तर अभ्यासक्रमासाठी समावेश झालेला नसेल. कित्येक प्रबंध लिहिले गेलेले आहेत रणांगणचा आधार घेऊन 'मराठी कादंबरीची वाटचाल' अंतर्गत. आकाशवाणी असो वा म.टाईम्स, लोकसत्ता, सकाळ सारखी राज्यव्यापी वर्तमानपत्रे असोत, सत्यकथा, ललित सारखी मासिके असोत, दिवाळी अंक असो, यानी आणि अन्य खाजगी संस्थानी वेळोवेळी घेतलेल्या वाचककौलांमध्ये 'रणांगण, ययाती, कोसला, बनगरवाडी, रथचक्र' या पाच कादंबर्‍यांचा सतत उल्लेख असतोच असतो.

चक्रधरपेक्षाही हॅर्टाने प्रसिद्ध झाल्याझाल्या त्यावेळेच्या वाचकांच्या मनाची घेतलेली पकड पुढे पिढ्यानपिढ्या कायम चर्चेत राहिली. कित्येकांनी तर 'हॅर्टा' ला 'सीते'चे प्रतिक मानले होते. अकरा दिवसाच्या त्या बोटीच्या प्रवासात समोर येणारी हॅर्टाची मानसिक तडफड, जर्मन भूमीलाच हद्दपारीनंतरही अजून मातृभूमी मानणारी हॅर्टा चक्रधरबरोबरची अल्पकाळाची प्रीती असफल झालेली पाहते आणि नैराश्येने आत्महत्येचा मार्ग स्वीकारते. हा पदर सीतेच्याबाबतीतही कसा लागू होतो याचे विश्लेषण त्या काळात झाले होते. हॅर्टाला कोणतीही जमीन आपलेसे करीत नाही आणि शेवटी ती समुद्राला जवळ करते, तर सीतेला वनवासानंतरदेखील अयोध्या जवळ करीत नाही, इतकेच नव्हे तर ज्याच्यावर जीवापाड प्रेम केले तो रामही आपली म्हणत नाही म्हणून तीसुद्धा जमिनीलाच नाकारून शेवटी तिच्या उदरात प्रवेश करून आपले जीवन संपविते. असो, हा विषय प्रदीर्घ आहे.

विश्राम बेडेकर (मूळ नाव विश्वनाथ, पण श्रीराम या लहानपणीच्या मित्राची आठवण सातत्याने जवळ राहावी यासाठी लेखनाकरीता विश्व+राम यांची संधी करून 'विश्राम' नाम धारण केले) यांच्यासारख्या दिग्गजाबद्दलही लिहावे तितके थोडेच आहे. "रणांगण" मुळे ते साहित्यविश्वाला माहीत झाले असले तरी गंमत म्हणजे त्यांच्या स्वत:च्या 'कर्तबगारी' वरील त्या काळात विश्वास डळमळला असल्याने हरिभाऊ मोटेना विनंती करून कादंबरीच्या १९३९ च्या पहिल्या आवृत्तीवर त्यानी आपले नाव छापले नव्हते. "एक प्रवासी" असे लेखकाचे नाव तिथे दिसत होते. शांतारामबापू यांच्याकडे पटकथाकार म्हणून त्यानी केलेली उमेदवारी, 'शेजारी', 'रामशास्त्री' चे यश, तिथे बापूंच्यासमवेत उभे राहिलेले 'संगीत मानापमाना'चे प्रसंग, स्वतः निर्माता होण्याची धडपड, आणि त्यात आलेले प्रचंड अपयश, कर्जाचा बोजा, कोर्टखटले, नैराश्येने ग्रासलेले जीवन, पत्नी मालतीबाई बेडेकर यानी त्याना तशाही परिस्थितीत सावरणे, "ब्रह्मकुमारी, वाजे पाऊल आपुले, टिळक आणि आगरकर" अशी मोजकीच पण त्या त्या काळात सर्वार्थाने गाजलेली नाट्यसंपदा.

"रणांगण" च्या निर्मितीसह या सर्वांचा लेखाजोखा 'एक झाड आणि दोन पक्षी' मध्ये विश्राम बेडेकरांनी फार वेधकपणे घेतला आहे. हातातून खाली ठेवावेसे वाटत नाही असे हे एक आगळेवेगळे आत्मचरित्र असून 'रणांगण'प्रमाणेच साहित्यरसिकांनी या झपाटलेल्या झाडाला आपलेसे केले होते.

२००६ साली त्यांच्या जन्मशताब्दीनिमित्य पॉप्युलर प्रकाशनने या आत्मचरित्राची नवीन आवृत्ती प्रकाशित केली होती. ती उपलब्ध असण्याची शक्यता आहे. 'रसिक' साईटवरदेखील तुम्हाला त्याबद्दल जास्त माहिती मिळू शकेल.

अशोक पाटील

ब्रांकूशीचा पक्षी बेडेकरांचंच नाहो?

सूर सूर सारे त्याने पंखांत भरून घेतले
अन ब्रांकुशीचा पक्षी उडून गेला....

?

आभार मुक्तसुनित

फार आवडला.

राष्ट्रीय भावना ही एकतेचे गुणगान करत असली तरी मुळात ती कृत्रिम आणि विभाजनवादी, विध्वंसक आहे, हा तर्क दुसर्‍या युद्धानंतर जगात अनेकांनी निरनिराळ्या पद्धतीने मांडला. युरोपातच नाही तर भारतीय उपखंडात फाळणीच्या भीषण हिंसेला साक्षीदार असलेल्या अनेक लेखकांनी (मण्टो, रजा, यशपाल, प्रीतम, गंगोपाध्याय, खुशवंत सिंह), हिंदी-उर्दू-बंगाली साहित्यात हा विचार व्यक्त केला.

ह्या मुद्द्याबद्दल - विशेषतः बंगाली साहित्यातील या प्रवाहाबद्दल अधिक विस्ताराने लिहिलेत, तर वाचायला नक्कीच आवडेल.

राष्ट्रीय भावनेचा - आणि पर्यायाने वंशवादाच्या मुद्द्याबद्दल बोलायचं झालं तर रामदास यांनी म्हटल्याप्रमाणे वेटर आणि चक्रधरचे भांडण (आणि तत्पूर्वी चक्रधरने एका संवादात 'यू आर वर्स दॅन अ ज्यू' असे काढलेले उद्गार) हा लक्षात राहिलेला प्रसंग. वंशद्वेषाच्या आणि पूर्वग्रहाच्या स्थूल-सूक्ष्म, उघड-सुप्त अशा अनेक पातळ्या सहज दर्शवून जाणारा. कादंबरीला जे सुघड, बांधीव स्वरूप आले आहे ते अशा फारशा टिप्पणीशिवाय येणार्‍या बोलक्या, ससंदर्भ प्रसंगांनी आणि वर्णनातल्या लहान पण नेमक्या शब्दांच्या वाक्यांनी. कुठल्याही देशाच्या सीमेपलीकडे असणारा समुद्र हा कादंबरीचा जसा रंगमंच आहे, तसाच जवळजवळ त्यातले एक पात्रही. त्याच्या वेगवेगळ्या रुपांची वर्णनंही कुठे पाल्हाळिक न होता अगदी नेमकेपणाने येतात.

'एक झाड दोन पक्षी'मध्ये बेडेकरांनी 'रणांगण'च्या निर्मितीपूर्व काळातले त्यांचे अनुभव विस्ताराने सांगितले आहेत. शिक्षणासाठी इंग्लंडमध्ये गेल्यानंतर तिथल्या स्वातंत्र्याचा, पोलिसांच्या कार्यतत्परतेचा त्यांना आलेला अनुभव; त्याचवेळी आपल्यातल्या न्यूनगंडाची झालेली ओळख; तिथल्या उदारमतवादी परिचितांनी आपल्याला कितीही समानतेने वागवले तरी आपले स्वातंत्र्य हे आपणच किंमत देऊन मिळवायला हवे ही झालेली जाणीव (लेखातले "भारतीय आणि पाश्चात्य जगात आणि विचारांमध्ये मनमुराद वावरणारा चक्रधर ऐन वेळी त्या cosmopolitan जगात शिरून हॅर्टाला आपले करू शकत नाही. किती नाही म्हटले तरी त्याला "घरी" यावेच लागते, तो तिने त्याला दिलेल्या नावासारखे पुर्णपणे "बॉब" होऊ शकत नाही" हे निरीक्षण ह्या संदर्भात आठवले); दुसर्‍या महायुद्धाच्या सावटामुळे स्वातंत्र्याच्या मूल्यांना जपण्याचा प्रयत्न करणार्‍या समाजातही त्यांचा होऊ लागलेला संकोच; कफल्लक अवस्थेत मिळेल त्या बोटीने भारतात परततेवेळी सोबत असणार्‍या ज्यू प्रवाशांची जवळून पाहिलेली दारूण अवस्था आणि ऐकलेले अनुभव; परतल्यानंतर आपल्या स्वतंत्र विचारांच्या, लौकिकार्थाने यशस्वी असणार्‍या पत्नीवर (१९३३ मध्ये 'कळ्यांचे नि:श्वास' लिहून प्रसिद्धीच्या झोतात आलेल्या मालतीबाई बेडेकर, पूर्वाश्रमीच्या बाळूताई खरे) आर्थिकदृष्ट्या अवलंबून रहावे लागते म्हणून दुखावला गेलेला अहंकार आणि त्यातून आलेला तुसडेपणा; त्याचे वादात आणि मालतीबाईंच्या कादंबर्‍यांवरील टीकेत झालेले पर्यवसान; 'आधी स्वतः लिहून दाखवावं, मग बोलावं' हे आव्हान स्वीकारून त्यांनी अवघ्या एका महिन्यात (जुलै १९३९ मध्ये बेडेकर भारतात परतले. ऑगस्टमध्ये ही कादंबरी लिहून झाली आणि सप्टेंबरच्या पहिल्या आठवड्यात दुसर्‍या महायुद्धाला तोंड फुटले) मालतीबाईंना अजिबात थांगपत्ताही लागू न देता लिहिलेली ही कादंबरी आणि ती लिहून संपत आल्यावर आपल्यातला कडवटपणाही ओसरला असल्याची झालेली जाणीव (लेखात म्हटल्याप्रमाणे चक्रधराच्या दृष्टिकोनात अचानक होणार्‍या बदलाचे कारण ह्या दोन गोष्टींत - बेडेकरांच्या तेव्हाच्या मनस्थितीत आणि लवकरात लवकर कादंबरी लिहून हातावेगळी करण्याच्या प्रयत्नात - कदाचित शोधता यावे.) -- ह्या सार्‍या गोष्टी मुळातून वाचाव्यात अशा.

रणांगण एकदा वाचली की तीचं गारूड पटकन उतरत नाही!
चला या निमित्ताने फार वर्षांपूर्वी वाचलेली कादंबरी पुन्हा वाचण्याची इच्छा इफाळून आली.
हातातली पुस्तकं संपली की हेच मिळवतो

'रणांगण' माझंही खूप आवडतं पुस्तक. त्यातल्या उत्कट नात्यांव्यतिरिक्त असलेले इतरही पैलू तुम्ही इथे फार नेमकेपणानं उलगडून दाखवले आहेत. वाचायला मजा आली. मी एरवी त्यातल्या उत्कट नात्यांनीच पुरेशी चकित होते, आता मात्र पुन्हा वाचीन आणि सामाजिक चौकटी - राष्ट्रीय अस्मिता या सगळ्याचे संदर्भ डोक्यात ठेवून समग्रपणे वाचायचा प्रयत्न करीन.
अवांतरः 'एक झाड दोन पक्षी' मला कंटाळवाणे वाटले होते. आपण आपल्याच कृत्यांबद्दल आणि विचारप्रक्रियेचे वर्णन, आपण कुणी त्रयस्थ आहोतसे मानून करायचे - हा प्रयोग मला जरा ओढूनताणून केलेला, कृत्रिम वाटला होता.

परिचयाबद्दल धन्यवाद. 'रणांगण' शाळकरी वयात वाचली होती आणि तेव्हा अतिशय आवडली होती. आता कशी वाटेल ते सांगता येत नाही. काहीशी कृत्रिम रचनेची वाटेल की काय अशी मला भीती आहे.

असो. तुम्ही फॉर्स्टरचा उल्लेख केला आहे. त्यानंतरचं तुमचं हे विधान वाचून मलादेखील फॉर्स्टरचीच आठवण झाली:

>>राष्ट्रीय भावना ही एकतेचे गुणगान करत असली तरी मुळात ती कृत्रिम आणि विभाजनवादी, विध्वंसक आहे, हा तर्क दुसर्‍या युद्धानंतर जगात अनेकांनी निरनिराळ्या पद्धतीने मांडला.

हे खरंच आहे. फक्त एक पुस्ती जोडेन. पहिल्या महायुद्धात प्रचंड प्रमाणात हिंसा झाली आणि युद्धविरोधी विचारांना वेगवेगळ्या क्षेत्रांत तेव्हाच चालना मिळाली. दोन महायुद्धांदरम्यान निर्माण झालेल्या ब्रिटिश साहित्यात याचं दर्शन होतं. 'ब्लूम्सबरी गट' यात आघाडीवर होता. व्हर्जिनिया वूल्फची 'मिसेस डॅलोवे' (१९२५) ही कादंबरी एक उदाहरण म्हणून घेता येईल. त्यातलं सेप्टिमस हे पात्र म्हणजे पहिल्या महायुद्धात लढलेला एक सैनिक आहे. 'शेल शॉक' असं ज्याला संबोधलं जातं त्या मानसिक अवस्थेत तो आहे. त्याच्याविषयी अनुकंपा वाटावी असं त्याचं चित्रण आहे. राष्ट्रभावना युद्धांमागची प्रेरणा होती असं सांगून लोकांचा युद्धाला पाठिंबा मिळवला गेला असल्यामुळे युद्धविरोधाची एक परिणती म्हणजे राष्ट्रभावनेच्या वैधतेविषयी शंका उत्पन्न झाली.

फॉर्स्टरही या ब्लूम्सबरी गटात होता आणि त्याच्या दुसर्‍या महायुद्धाआधीच्या कादंबर्‍यांत राष्ट्रभावनेविषयी वाचकांना साशंक करण्याचा हेतू दिसतो. त्याच्या 'हॉवर्डस एंड' (१९१०) आणि 'अ पॅसेज टु इंडिया' (१९२४) या कादंबर्‍यांचा तुम्ही उल्लेख केलेला आहे. 'हॉवर्डस एंड'मधल्या श्लेगेल भगिनी अर्ध्या जर्मन असतात. जर्मनी हे शत्रूराष्ट्र आहे आणि म्हणून या भगिनी इंग्लंडमध्ये उपर्‍या आहेत असं इतरांना त्यांच्याविषयी वाटत असल्याचे संदर्भ कादंबरीत येत राहतात. भारतीय आपल्याहून वेगळे पण चांगले असतात; फक्त त्यांना समजून घेतलं पाहिजे हा 'पॅसेज टु इंडिया'चा पाया आहे. 'इतरां'विषयीचे ('अदर' या अर्थानं आणि वसाहतवादी चौकटीतून) आपापले पूर्वग्रह दोन संस्कृतींनी बाजूला ठेवले तर काय होऊ शकतं याचं गोड चित्रण डॉ. अझीझ आणि फिल्डींग यांच्या नात्यात दिसतं. या भावनेचा स्पष्ट आविष्कार फॉर्स्टरच्याच 'व्हॉट आय बिलीव्ह' (१९३८) या निबंधातल्या या गाजलेल्या वाक्यांत दिसतो:

If I had to choose between betraying my country and betraying my friend I hope I should have the guts to betray my country. Such a choice may scandalize the modern reader, and he may stretch out his patriotic hand to the telephone at once and ring up the police. It would not have shocked Dante, though. Dante places Brutus and Cassius in the lowest circle of Hell because they had chosen to betray their friend Julius Caesar rather than their country Rome.

हो, श्लेगेल बहिणी अर्ध्या जर्मन असतात. पण हॉवर्ड्स एंड मध्ये राष्ट्रीय फरकांपेक्षा वर्गीय रेषांपलिकडच्या संबंधाचा शोध जास्त आहे (लेनर्ड बास्ट चे पात्र, आणि बहिणींनी त्याच्याबरोबर मैत्री साधायचे प्रामाणिक-पेटर्नलिस्ट प्रयत्न, हेन्री विलकॉक्सचे शेवटी कसेबसे असमाधानी त्यात सामिल होणे). इंग्रजी मध्यमवर्गावर फॉर्स्टरचा रोष असूनही, त्याच्या वसाहतवादी संदर्भाबद्दल जाणीव आणि घृणा असूनही, शेवटी त्याच्या वर्तुळाला पार करून इतरांशी ("अदर" याच उपरोल्लिखित अर्थाने) कितपत सत्य संबंध बनू शकतील याबद्दल तो सतत अनिश्चित, आणि,शेवटी उदासीन राहतो. श्लेगेल बहिणी काहीशा उपर्‍या असल्यामुळे त्यांना ही रेष पार करायला सोपे जाते का, हे फॉर्स्टर विचारतो.

खरेतर ही उदासीनता वसाहतांतल्या नेटिव्हांबद्दल इंग्रजी सामान्य जनतेपेक्षा जास्त आहे असे मला वाटते - म्हणून मला अजी़ज आणि फील्डिंगचे नाते तेवढे गोड वाटत नाही. ते असामान्य नक्की आहे व त्या काळात होते; पण शेवटी आपापले पूर्वग्रह बाजूला ठेवणे, म्हणजेच आपली एकूण घडण आणि अस्मिताच बाजूला ठेवणे अशक्य आहे, असा सूर निघतो. कथा ब्रिटिश राजवटीत बसवली असली तरी ती देशी संस्थानात घडते; प्रत्यक्ष वसाहती शासनाहून थोडे लांब अशी नाती फुलू शकतात का, हे ही ते विचारतात, पण इथेही समाधानकारक उत्तर नाही - इंटिमसी, आणि सहानुभूतिच्या दोघांच्या व्याख्याच निराळ्या निघतात. फॉर्स्टरचे हे वसाहतवादाचेच परीक्षण आहे, पण त्यातून वैश्विक मानवतावाद उद्भवत नाही, निराशाजनक दरींचाच फक्त आभास होत राहतो. (तुमच्या ऑर्वेलच्या धाग्याची ही आठवण झाली - बर्मीज डेज चा असाच काहीसा आशय आहे पण त्यातील या स्थितीबद्दलची करुणता आणि अस्वस्थता अधिक प्रखर जाणवते) अनेकांचे "पॅसेज" च्या शेवटाबद्दल दुमत आहे - "प्रेमा" बद्दल फॉर्स्टर उत्साही होता, आणि शेवटी विषम संबंध असलेल्या दोन लोकांमधेही मैत्री-प्रेम हे शक्य होते असा निष्कर्ष काढला आहे, पण मला ते तेवढे पटत नाही.

फॉर्स्टर चा या नात्याच्या शोधाला वैयक्तिक कारण होते - त्याचे सय्यद रॉस मसूद या भारतीय माणसावर असलेले प्रेम, आणि त्यात त्याची झालेली निराशा. अजीज आणि फील्डिंगच्या नात्याचे अनेक पदर त्याने या व्यक्तिगत अनुभवावरून तयार केले होते - पण कादंबरीत या नात्याचे विश्लेषण त्याने राजकीय/वसाहतवादी संदर्भात केला.

असो. फॉर्स्टर हा माझा एक आवडता लेखक, आणि पॅसेज तेवढे आवडले नाही तरी हॉवर्ड्स एंड खूप आवडते. (अवांतर - दोन्ही पुस्तकांचे सिनेमे मात्र पुस्तकांच्या आशयाला पार बदलून टाकतात, खासकरून लीन चा पॅसेज) बेडेकर ही याच काळात हेच विषम संबंध अनुभवून बोटीवर ते लघुविश्व आणि प्रेमाच्या शक्यता उलट दृष्टीकोनातून उभ्या करतात हे वाचून आनंद झाला. त्याचे दीर्घ पोस्टकोलोनियल रीडिंग कुणी कसे केले नाही कुणास ठाउक! :-)

>>इंग्रजी मध्यमवर्गावर फॉर्स्टरचा रोष असूनही, त्याच्या वसाहतवादी संदर्भाबद्दल जाणीव आणि घृणा असूनही, शेवटी त्याच्या वर्तुळाला पार करून इतरांशी ("अदर" याच उपरोल्लिखित अर्थाने) कितपत सत्य संबंध बनू शकतील याबद्दल तो सतत अनिश्चित, आणि,शेवटी उदासीन राहतो.

>>फॉर्स्टरचे हे वसाहतवादाचेच परीक्षण आहे, पण त्यातून वैश्विक मानवतावाद उद्भवत नाही, निराशाजनक दरींचाच फक्त आभास होत राहतो.

>>शेवटी आपापले पूर्वग्रह बाजूला ठेवणे, म्हणजेच आपली एकूण घडण आणि अस्मिताच बाजूला ठेवणे अशक्य आहे, असा सूर निघतो.

या दोन्ही कादंबर्‍यांतून जाणवणारी फॉर्स्टरची याबद्दलची मतं ही वैश्विक मानवतावादी आहेत असं मला वाटतं, पण आपल्या आजूबाजूचा समाज अजून तरी त्यासाठी पुरेसा प्रगल्भ नाही याची त्याला जाणीवसुद्धा आहे. मग अशा परिस्थितीतही आशावादी शेवट दाखवण्याचा निर्णय लेखक म्हणून त्याला घेता आलाच असता, पण मग ते फार प्रचारकी झालं असतं म्हणून त्यानं ते टाळलं असेल का, असा प्रश्न पडतो. लेनर्ड बास्टची कथा असो किंवा अझीझ-फिल्डिंगची असो, त्याच्या अपूर्णत्वामुळे वाचकाला कळवळा येऊ शकतो म्हणून त्या अंतिमतः अपूर्ण ठेवल्या आहेत की त्या कधीच पूर्णत्वाला जाऊ शकत नाहीत अशी लेखकाची निराशावादी दृष्टी आहे म्हणून त्या तशा आहेत? शाळकरी वयात या कादंबर्‍या वाचल्यावर मला तरी 'हे असं होऊ नये यासाठी वैश्विक मानवतावादाचीच कास धरली पाहिजे' असं वाटलं होतं. (कादंबर्‍या मला आवडल्या होत्या किंवा नव्हत्या हे मी हेतुपुरस्सर सांगत नाही आहे ;-) त्यामुळे ते गृहित धरू नये.) याच्या उलट त्याच्या हयातीत प्रकाशित न झालेल्या 'मॉरिस'मध्ये वर्गफरक असूनही समलिंगी नात्याची स्वप्नाळू परिपूर्ती ("shan't be parted no more" वगैरे) दाखवणारा शेवट मला फसलेला वाटला होता.

हाच मुद्दा पुढे लावतः चक्रधर-हॅर्टा यांची शोकांतिका निव्वळ निराशावादी न वाटता 'घडण आणि अस्मिता कधीकधी बाजूला ठेवाव्यात' याच बाजूनं आपला कल देते असं वाटतं.

ओळख करून देणारा लेख वाचल्यामुळे पुस्तक वाचायची इच्छा होत आहे.

पुस्तकाबद्दल बरेच ऐकले होते. पुलंच्या भाषणातसुद्धा कौतुक वाचले होते. म्हणून गेल्या मे महिन्यात मोठ्या उत्सुकतेने वाचनालयातून आणले. पण मला तितकेसे आवडले नाही. थोडेसे कंटाळवाणेही वाटले.
तसेच त्यांच्या 'टिळक आणि आगरकर'मधील धडा शाळेत होता, तो आवडला होता, तेव्हा तेदेखील वाचनालयातून आणून वाचले. मात्र ह्या आणि त्या दोन्ही पुस्तकांनी माझी निराशाच केली. :(

(धागा वर आणण्याकरिता तथा जुने प्रतिसाद दृश्य करण्याकरिता.)