मराठी प्रमाणलेखनाचे नियम (ऊर्फ गैरसोय आणि गळचेपी)

प्रत्येक स्वराचा उच्चार र्‍हस्व आणि दीर्घ केला जाऊ शकतो असे असताना केवळ इ आणि उ चे दीर्घ उच्चार भाषेत ठेवले आहेत. वर लिहिण्याचे आणि बोलण्याचे दीर्घत्व यांचे काही सोयरसुतक नाही. कोणते व्यंजन पूर्ण आणि अपूर्ण उच्चारले जात आहे याचा काही संबंध नाही (सग्ळीकडे बोलायचे आणि सगळीकडे लिहायचे).
एकाच अनुस्वारात ५-१० उच्चार खुपसले आहेत.
आमची काही हरकत नव्हती, पण नियम बनवताना मोठमोठ्या लोकांनी अशा चूका केल्या आणि आम्ही मात्र परिक्षेत एक चूक केली की एक मार्क कट.

http://www.aisiakshare.com/node/1674

प्रमाणलेखनाचे पैलू -
१. अक्षरपातळी - अनेक शब्द वेगवेगळे उच्चारले जातात. उदाहरणार्थ पाणी आणि पानी. यांसाठी एकच अक्षर वापरण्याची पद्धत असावी.
२. ऱ्हस्व-दीर्घ, अनुस्वार - सर्व शब्दांची ऱ्हस्वदीर्घाची व अनुस्वारांची चिन्हं सर्वांनी ठरलेल्या पद्धतीने लिहावी.
३. शब्दपातळी - एकाच संकल्पनेसाठी अनेक शब्द असतात. त्यातले मोजके वापरावे. म्हणजे उदाहरणार्थ नवरा आणि भर्तार असे दोन शब्द प्रचलित असतील तर त्यातला नवरा हा शब्द वापरावा. (अललित लेखनासाठी)
४. वाक्यपातळी - सर्वसाधारणपणे व्याकरणाचे नियम निश्चित असावेत व ते पाळले जावेत.

यापैकी क्रमांक २ मधले काही गोंधळ सोडले तर बाकी तीनची परिस्थिती मराठीत ठीकठाक आहे.

मुळात प्रश्न असा आहे की किती अनिश्चितता असतील तर त्या चालवून घ्याव्यात? आपण पिण्याच्या पाण्याचं उदाहरण घेऊ. पाणी शुद्ध असावं हे सर्वांनाच मान्य होईल. पण जगभरच्या वेगवेगळ्या नळांतून येणारं पिण्याचं पाणी तपासून बघितलं तर त्यात असलेली वेगवेगळी द्रव्यं वेगवेगळ्या प्रमाणात सापडतील. म्हणजे आयर्न कुठे २ पार्ट पर बिलियन असेल तर कुठे ३ पार्ट पर बिलियन असेल. आता यातलं कुठचं जास्त बरोबर? सर्वांनीच तो बरोब्बर २ पार्ट पर बिलियन वर आणावा का? नाही. कुठेतरी एक वेळ अशी येते की 'या विशिष्ट मर्यादेखाली प्रदूषकं असतील तर ते पाणी पिण्यास ठीक.' तसं प्रमाण भाषेबद्दल आहे का?

म्हणजे समजा दोन लेखकांना एक उतारा ऐकवला आणि त्यांनी तो लिहून काढला. तर शुद्धलेखनाच्या उघड चुका वगळता किती फरक स्वीकारार्ह असावेत? सुमारे ५०० शब्दांत एखादा ऱ्हस्वदीर्घाचा फरक असेल तर मी तो स्वीकारायला तयार असेन. इतरांचंही तसंच असावं असा अंदाज आहे.

६२ आणि ७६ साली जे नियम अस्तित्वात आले त्यांआधी आणि त्यांनंतर असे प्रयोग करून खरोखरच व्हेरिएबिलिटी कमी झाली आहे का हे तपासून पाहिलं आहे का? माझा अनमानधपक्याचा अंदाज आहे की ही व्हेरिएबिलिटी निश्चित कमी झाली असावी.

युनिकोड मराठीद्वेष्टं वाटतं. याची तक्रार सविस्तर लिहीते. आत्ता फक्त रूमाल टाकून ठेवला आहे.

---

मराठी वर्णमालेत क्ष आणि ज्ञ ही मुळाक्षरं म्हणून शिकवली जातात. (निदान मी शाळेत असताना तरी. त्यापुढे बदल झालेत का?) पण यांच्यासाठी एकचएक युनिकोड सिंबल नाही. तीन युनिकोड एकत्र करून ही दोन मुळाक्षरं बनतात. मराठी अॅची आणखीनच गंमत आहे. स्वराची व्याख्या मोडीत काढणारा युनिकोड मराठी अॅसाठी वापरावा लागतो, दोन युनिकोड सिंबल्स वापरावे लागतात.

याउलट क, ख, ग, ज, (आणि इतर काही) अक्षरांखाली नुक्तेही येऊ शकतात. आणि या सनुक्ता अक्षरांसाठी स्वतंत्र युनिकोड सिंबल आहे. संस्कृत, सिंधी, भाषेतल्या मुळाक्षरांसाठी, अन्य सिंबल्ससाठी एक युनिकोड आहे, पण मराठीतले काही स्वर आणि मुळाक्षरं complex पद्धतीनेच लिहावी लागतात. अॅसाठी विकिपीडीया पानांवर U0972 हा सिंबल दाखवला असला तरी सगळे टंक तो स्वीकारत नाहीत.

त्याशिवाय युनिकोडात देवनागरीचा नंबर मागचा असल्यामुळे देवनागरी लिखाणाचा फाईलसाईझ बराच मोठा होतो. पण तो फक्त मराठीद्वेष नाही.

> १. प्रमाणलेखनाचे असे काही नियम असावेत असं तुम्हांला वाटतं का? का?
होय, असावेत. असे केल्यामुळे दूरदूरच्या कुटुंबांत बाळपणी भाषा शिकलेले लोक एकमेकांशी लिखित संवाद साधू शकतील. प्रादेशिक आणि कौटुंबिक लहेज्यांमुळे संवाद न समजण्याचा धोका टळेल.

> २. पहिल्या प्रश्नाचं उत्तर हो असल्यास, सांप्रतचे नियम तुम्हांला
> पुरेसे / योग्य / सोयीचे वाटतात का? जर वाटत नसतील, तर का?
पुरेसे आहेत. सोयीचे नसावेत, अशी शंका येते. अन्य पुरेसा नियम-संच ठरवला तर तो कदाचित सोयीचा होऊ शकेल. सोयीचा नाही असे का वाटते - अनेक लोक असे म्हणतात, त्यावरून असे वाटते.

> ३. दुसर्‍या प्रश्नाचं उत्तर जर नकारार्थी असेल, तर त्याबद्दल तुमची
> काय भूमिका असते? नियम पाळून नियमांना विरोध करत राहणे
> की नियम धाब्यावर बसवून आपल्याला योग्य वाटेल ते लिहिणे?
> की यापेक्षा निराळं काही?
नियम पाळून मग जे नियमांना विरोध करतात त्यांना सौम्य अनुमोदन देणे.

राजेश घासकडवी यांचे विवेचन मार्मिक वाटले.

इतर भाषांच्या संदर्भातही त्या भाषांच्या वापरकर्त्यांकडून अशा प्रकारच्या तक्रारी यापूर्वी आल्या आहेत, आणि वापरकर्त्यांच्या सोयीकरिता प्रमाणलेखनाचे नियम मूलभूतरीत्या बदलावेत, असे विचार त्या भाषांच्या संदर्भातही यापूर्वी मांडले गेले आहेत, हे लक्षात घेता, मराठीच्या - आपल्या मातृभाषेच्या! - प्रमाणलेखनावर मूलभूत पातळीवरच्या बदलांचे काही अघोरी प्रयोग करण्यापूर्वी, 'पुढच्यास ठेच' या न्यायाने, इतर भाषांच्या बाबतीत अशा विचारांतून काय निष्पन्न झाले (आणि त्यांची अंमलबजावणी झाली का, अथवा न झाल्यास का झाली नाही), याचा अभ्यास करणे रोचक ठरावे.

सुदैवाने, किमानपक्षी इंग्रजीच्या बाबतीत तरी अशा अभ्यासाकरिता पुरेसे मटीरियल उपलब्ध असावे. (तसेही, बहुतांश मराठी विचारवंतांचे प्रेरणास्थान तथा झेप इंग्रजीपुरतीच मर्यादित असावी, अशी [आमची] अटकळ आहे^१; सबब, केवळ इंग्रजीचे दाखले देऊन बहुधा भागावे. त्याशिवाय, [खालील क्र. १च्या तळटीपेत सूचित केल्याप्रमाणे,] अंदर की बात म्हणजे, आमचीही झेप तितपतच असल्याकारणाने, इंग्रजीव्यतिरिक्त इतर भाषांतील दाखले देण्यास आम्ही असमर्थ आहोत,^२ याबद्दल दिलगिरी प्रदर्शित करू इच्छितो.^३ अर्थात, जे [इंग्रजीव्यतिरिक्त इतर परभाषांचे दाखले देण्यास] समर्थ आहेत, अशा विद्वानांनी ते [दाखले] येथे जरूर मांडावेत. त्यांचे स्वागतच आहे.^४)

तर इंग्रजीतील एकाच दाखल्याच्या दोन आवृत्ती या निमित्ताने येथे सेवेसि सादर करू इच्छितो.

आवृत्ती १

आवृत्ती २

(अर्थात, इंग्रजीतही 'अमेरिकन स्पेलिंग' नामक स्पेलिंग'सुधारणे'चा माफक प्रकार आहेच. मात्र, तो तितकाही मूलभूत नाही, [आणि अमेरिका आणि अमेरिकन स्फियर ऑफ इन्फ्लुएन्समधील तुरळक बिगर-इंग्रजीभाषक देश यांपलीकडे फारसा प्रचलितही नसावा,] हेही येथे लक्षात घेण्याजोगे आहे.)

सांगण्याचा मुद्दा, बदल हे हळूहळू होतात, माफक प्रमाणात घडवूनही आणता येतात, परंतु मूलभूत बदल मोठ्या प्रमाणावर (आणि अहोरात्र) 'कोणालातरी वाटले म्हणून', ठरवून (फतव्याने) घडवून आणता येत नाहीत.
==============================================================================================================================================================
^१ 'आपणावरून दुसर्‍याला ओळखीत जावे.'

^२ समजा समर्थ असतो, तरी येथे किती जणांना ते समजले असते, ही बाब अलाहिदा. मात्र, ज्यांना समजले असते, त्यांना आम्ही अवश्य 'काका' म्हणून संबोधिले असते, हेही येथे आवर्जून नमूद करू इच्छितो.

^३ जनरीत्यर्थ.

^४ इतःपर त्यांचा उल्लेख आम्ही (त्यांस कंटाळा येईपर्यंत) कोणताही लिंगवयादि भेद न करता आदरपूर्वक 'काका' असाच करू, याची ग्वाही देतो.

धागाकर्त्रीने पुढे मांडलेल्या प्रश्नांपैकी 'क्र.१ प्रमाणलेखनाचे असे काही नियम असावेत असं तुम्हांला वाटतं का? का?' ह्याचे उत्तर मी 'नाही' असे देतो आणि त्यामुळे माझ्या लेखी पुढचे प्रश्न उरतच नाहीत.

आता क्र. १ ला मी असे उत्तर का देतो?

दर बारा कोसांवर भाषा बदलते म्हणून एकाच भाषेची प्रमाणभाषेपासून निराळी अशी स्थानिक रूपे असणे ही काही मराठीचीच खासियत नाही. अशिक्षितांची भाषा सुशिक्षितांपासून निराळी असणे हेहि भारतीय आणि भारतबाह्य अशा सर्वच भाषांमध्ये दिसते. असे असूनहि प्रमाणलेखनाचे तथाकथित नियम आणि त्यावरून गेली कित्येक दशके चालू असलेली वादावादी हे मात्र मराठीचेचे वैशिष्टय दिसते.

इंग्रजी भाषा ही आता जगभर वापरली-बोलली जाते. ब्रिटन-अमेरिका-कॅनडा-ऑस्ट्रेलिया-भारत अशा अनेक ठिकाणी तिचे स्थानिक भेद आहेत पण कोणीहि कसलीहि नियमावलि न घालून देताहि प्रमाण इंग्रजी कोणती ह्याबद्दल कोणाच्याहि मनात शंका नाही. सर्वसामान्यांना ज्यांचे कारण कळत नाही असे स्पेलिंगचे नियमहि आहेत पण त्यावरून कसलीच रणधुमाळी होत नाही. Put पुट तर मग Cut कट आणि but बट का? tion sion xion ह्या सर्वांचेच उच्चार सारखे आहेत तर बाकीचे दोन काढून टाकून एकच स्पेलिंग का ठेवत नाही, through आणि thorough ह्यांचे स्पेलिंग जवळजवळ सारखे असूनहि उच्चार इतके निराळे का, cue आणि queue ह्यांचे उच्चार सारखे असूनहि स्पेलिंग इतके निराळे का, rung सारखे tung का नसावे, tongueच का हवे असे प्रश्न कोणी विचारतांना दिसत नाही. सगळेच आपापल्या कुवतीनुसार आणि गरजेनुसार सर्वमान्य प्रमाणभाषा लिहिण्याचा प्रयत्न करतात. कोणास थोडीफार शंका आलीच तर उत्तर द्यायला शब्दकोष इत्यादि साधने आहेतच. 'आम्हास हे अवघड वाटते, ते सोप्पे करून द्या' असा बालबुद्धि हट्ट कोणी करतांना दिसत नाही.

संस्कृतमधून आलेले शब्द मोठया प्रमाणात रोजच्या वापरात असणे हीहि बाब केवळ मराठीत आहे असे नाही. सर्वच भारतीय भाषांमध्ये असे शब्द आहेत आणि त्या त्या भाषांच्या अल्पशिक्षितांना त्यांचे उच्चार संस्कृतमध्ये कसे होतात हे माहीत नसणार. तरीहि हिंदीमध्ये मराठीसारखी त्यावरून हाणामारी होतांना दिसत नाही. संस्कृत शब्द संस्कृतसारखेच लिहिण्याची तेथे पद्धति आहे. आजच्याच दैनिक जागरणमधून उचललेला पुढील अल्प मजकूर पहा:

<वाराणसी काशीविश्वनाथ मंदिर संबंधित बातमी:
बैठक के दौरान ही एक श्रद्धालु महिला ने बाबा विश्वनाथ के नाम दीप न जला पाने की व्यथा अधिकारियों से कही। तय किया गया कि परिसर में इसके लिए स्थान चिह्नित किया जाएगा।
वृंदावन संबंधित बातमी:
भक्ति और इतिहास का जो सदीप्त उदाहरण वृंदावन में देखा गया वह विश्व में कहीं नहीं मिलता। यहां राजपूत, मुगल और षड गोस्वामियों जैसे विपरीत ध्रुवों के समन्वयन संस्कृति, भक्ति और स्थापत्य के उद्भव का आधार सिद्ध हुआ।
.....
उन्होंने वृंदावन में भक्ति और इतिहास के समन्वयन की परंपरा का उद्घाटन करते हुए कहा जब से नवद्वीप से चैतन्य महाप्रभु इस धाम में आए और अपने आराध्य को प्रकट किया। बताया कि यह भूमि हिंदू इस्लामिक शक्तियों के समन्वय का ऐसा केंद्र बिंदु बन गयी जिसकी महत्ता ऐतिहासिक और प्रमाणिकता को भारतीय ऐतिहासिक परिदृश्य ने स्वीकारोक्ति दी।>

येथे श्रद्धालु,चिह्नित,भक्ति,महाप्रभु,भूमि,बिंदु,स्वीकारोक्ति हे सगळे शब्द मूळ संस्कृतसारखेच लिहिले आहेत. आम्हास हे श्रद्धालू, चिन्हित, भक्ती, महाप्रभू, भूमी, बिंदू, स्वीकारोक्ती असे लिहून द्यावेत कारण हे शब्द संस्कृत आहेत हेच आम्हास माहीत नाही अशी कुरकुर कानावर पडत नाही.

हा सर्व चिघळणारा वाद नियम बनविण्याच्या कंडूशमनामधून निर्माण झाला आहे. नियम, त्याला उपनियम, त्याला उपउपनियम ह्या जंजाळाचे हे फलित आहे. त्याला जोड संस्कृत-प्राकृत-ब्राह्मणी व्याकरण-ब्राह्मण-अब्राह्मण-साडेतीन टक्केवाले-तळागाळातले-शहरातले-गावाकडचे असले पदर हेतुपुरःसर लागल्याने हा वाद कधी शमेल असे वाटत नाही.

ह्याला उत्तर एकच - नियमांचे पुस्तक रद्दीत काढा आणि सुशिक्षितांची विचारपूर्वक लिहिलेली भाषा हीच लेखनाची प्रमाणभाषा अशी व्याख्या निर्माण करा. ज्याला जितपत जरूर असेल तितपत तो ती शिकून घेण्याचा प्रयत्न करेलच. एखाद्याला हे कष्ट घ्यायचे नको वाटते म्हणून सर्वच सोपे करावे हे ऐकू नका.

(ह्या सदाहरित वादावर पूर्वी 'उपक्रम'मध्येहि चर्चा झाली होती ती येथे वाचता येईल. नियमावलीपैकी काही विशेष वादग्रस्त नियमांवर मी तेथे लिहिलेले माझ्या पुढच्या प्रतिसादामध्ये पुनःचिकटवीत आहे.)

’मराठी भाषेतील चातुर्वर्ण्य व्यवस्था’ हा लेख वाचला. तेथील दुवा वापरून शुद्धलेखनाचे नियमहि पाहिले. अन्य जागीहि ते आधीच पाहिलेले होते.

लेख वाचताच जाणवले की लेखाचे शीर्षक अन्वर्थक नाही. संपूर्ण लेखातील विवेचन हे मराठी साहित्य महामंडळाने निर्माण केलेल्या आणि राज्यशासनपुरस्कृत अशा १८ शुद्धलेखनाच्या नियमांपैकी काही वादग्रस्त नियमांविषयी आहे आणि ह्या वादग्रस्त नियमांमध्ये ’तत्सम’ (संस्कृत भाषेमधून जसेच्या तसे मराठीत आलेले) असे ज्यांना म्हटले जाते त्या शब्दांसाठी केलेल्या विशेष नियमांमुळे हे ’चातुर्वर्ण्य’ निर्माण झाले आहे असा लेखाचा रोख आहे. तदनुसार ’मराठी भाषेच्या शासनपुरस्कृत शुद्धलेखनातील चातुर्वर्ण्य व्यवस्था’ हे शीर्षक अधिक अर्थपूर्ण झाले असते.

तद्भव, देशी आणि परभाषी शब्दांना जे नियम घालून देण्यात आले आहेत ते तत्सम शब्दांना लावण्यात आलेले नाहीत, त्यांच्यासाठी संस्कृतच्या अंगाने जाणारे वेगळे नियम करण्यात आलेले आहेत आणि ह्यामुळे ’चातुर्वर्ण्य’ निर्माण झाले आहे असा ह्या लेखाचा मथितार्थ मला दिसतो.

लेखकाने तसे कोठेहि म्हटलेले नाही पण ’तत्सम शब्दांना एक ’ब्राह्मण’ वागणूक आणि अन्य तीन जातींच्या शब्दांना अन्य वागणूक असे का’ अशा भाषेत मी लेखकाने वापरलेल्या ’चातुर्वर्ण्य’ ह्या शब्दाचा अर्थ लावू शकतो. ’चातुर्वर्ण्य’ हा loaded शब्द लेखकानेच वापरल्यामुळे मला असे म्हणायचे स्वातन्त्र्य मिळाले आहे.

लेखकाच्या मते तत्सम शब्दांना ही ’ब्राह्मण’ वागणूक मुख्यत्वेकरून नियम ५.१ ते ५.६ ह्यांमधून दिसून येते. ५.१ आणि ५.३ प्रमाणे सर्वच इ-कारान्त आणि उ-कारान्त शब्द (तत्सम आणि अन्य तीन जातींचे) दीर्घ ई आणि दीर्घ ऊ ह्यांनी दाखवावेत. जसे ’कवी, बुद्धी, गती, हरी, मनुस्मृती, पद्धती, कुलगुरू आणि अर्थातच पट्टी (तद्भव) गाडी (देशी), जबरी (परभाषिक). (ह्याला अपवाद म्हणजे ’परंतु, यथामति’ अशाप्रकारची तत्सम अव्यये - ५.२.) हे एकदा घालून दिल्यानंतर ५.५ आणि ५.६ ला लेखकाचा आक्षेप आहे. ५.५ प्रमाणे बुद्धी पण बुद्धिवैभव, विद्यार्थी पण विद्यार्थिमंडळ असे का? हेहि बुद्धीवैभव, विद्यार्थीमंडळ असे का नाही?

लेखकाच्या मते तत्सम शब्दांना दिलेली ही ’ब्राह्मण’ वागणूक अन्य जागीहि दिसते. उदा. नियम ६. येथे अन्य तीन जातींसाठी नियम आहे शेवटचे अक्षर दीर्घ असेल तर उपान्त्य इ अथवा उ ह्रस्वच लिहावा. जसे किडा, विळी इत्यादि. पण तत्सम शब्दांना ह्यातून वगळले आहे जसे गीता (गिता नाही), पूजा (पुजा नाही). हा भेदभाव का? (येथे माझे अवान्तर: शुद्धलेखनाचे नियम निर्माण करतांनाच येथे शुद्धलेखनाचा खून पाडला आहे. ’ह्रस्व’ हा तत्सम शब्द ’र्‍हस्व’ अशा चुकीच्या पद्धतीने लिहिला आहे. नियमाचे चित्र पहा. येथे ह्रस्व-दीर्घाचा काहीच प्रश्न नाही, शब्द सरळसरळ संस्कृत आहे. तो तसाच का लिहिलेला नाही? अवान्तर संपले.)

ह्याच्या पुढचे चातुर्वर्ण्य नियम ७.२ मध्ये दिसते. अनुस्वार विसर्ग आणि जोडाक्षर ह्यांपूर्वीचे इकार आणि उकार ह्रस्व लिहावेत हा नियम अन्य जातींवर लादण्यात आला आहे (जसे चिंच, डाळिंब) पण तत्सम ’ब्राह्मणांना’ त्यातून वगळण्यात आले आहे (जसे नावीन्य़, पूज्य, शून्य - नाविन्य, पुज्य, शुन्य नाही.)

चातुर्वर्ण्याचे अखेरचे उदाहरण म्हणजे नियम ८.१. ह्यानुसार उपान्त्यी दीर्घ ई अथवा ऊ असलेल्या अन्य जातींच्या शब्दांचा दीर्घ ई-कार वा दीर्घ ऊ-कार सामान्यरूपांमध्ये ह्रस्व होतो, जसे गरीब पण गरिबाला, मूत पण मुताला, फूल पण फुलाला. गरीब हा शब्द परभाषिक तर मूत आणि फूल हे तद्भव आहेत. अर्थात् दोघेहि अब्राह्मण. पण ’ब्राह्मण’ असलेले शब्द, उदा. दूत दूताला, परीक्षा परीक्षेला, ह्या नियमापासून मुक्त आहेत.

मला असे दिसते की नियम ६, ७ आणि ८ मध्ये दिसणारी ’भिन्न’ वागणूक केवळ अनावश्यक नियम निर्माण केल्यामुळे भासमान होत आहे. नियम ६ मध्ये ’किडा’ हा शब्द ’किडा’ असाच लिहावा हा जावईनियम उगीचच उत्पन्न केला आहे. मुळात ’किडा’ हा शब्द उच्चारानुसार ’किडा’ असाच लिहू जाऊ शकत असल्याने उच्चारानुसारित्व हा default नियमच त्याला पुरेसा आहे. तरीहि त्यासाठी खाजवून खरूज काढल्यासारखा नियम ६ निर्माण केला आहे आणि मग त्यातून तत्सम ब्राह्मणांचा सवतासुभा वेगळा निर्माण केल्यासारखे भासत आहे. तोच उच्चारानुसारित्वाचा default नियम ७ आणि ८ साठी लक्षात ठेवला असता तर ’चींच’, ’डाळींब’ ’गरीबाला’ असे लिहू नका असे सांगण्यासाठी नियम निर्माण करण्याची काहीच आवश्यकता नव्हती. (Do not fix it if it is not broken! हे तत्त्व ध्यानात ठेवायला हवे होते.)

आता प्रश्न राहिला नियम ५ चा. मला स्वत:ला हे कळत नाही की थोडा प्रयत्न केल्यावर मति (मती नाही), कवि (कवी नाही) कुलगुरु (कुलगुरू नाही) हे लक्षात ठेवणे अवघड का वाटावे? उच्चारानुसारित्वानुसार मति, कवि, कुलगुरु हे शब्द आपओआपच तसे लिहिले जातात आणि हे उच्चार प्रयत्नसाध्य आहेत. ज्यांना हे उच्चार अवघड वाटतात त्यांना ’थोडा बुद्धीला अजून ताण द्या’ असे सांगण्याऐवजी ज्यांना हे सहजसाध्य वाटते त्यांनाहि ’कवि नाही, कवी’ असे unlearning का करायला सांगितले जात आहे?

मला असे दिसते की ’ब्राह्मण’ आणि ’अन्य जातीचे’ अशा सर्वांना लागू पडेल असे शुद्धलेखन निर्माण करण्याचा हा प्रयत्न ’गाढवहि गेलं आणि ब्रह्मचर्यहि गेलं’ असा फसला आहे. तत्सम शब्द हे तत्समच राहणार आणि त्या मार्गानेच त्यांचे लिखाण झाले पाहिजे असा सोपा नियम केला असता आणि लोकानुरंजनाचा मार्ग टाळला असता तर जातिभेदाचे हे पातक घडले नसते.

शिक्षण हे प्रयत्नानेच घ्यावे लागते असे ठामपणे म्हणायला आपण कधी सुरू करणार? शिक्षण हे ’ब्राह्मण’च असते आणि प्रयत्न करणार्‍याला ते प्राप्त करणे अवघड नसते असे का नाही आपण म्हणू शकत? सुखार्थिनः कुतो विद्या कुतो विद्यार्थिनः सुखम्?

मी येथे मांडलेल्यापैकी काही विचार अधिक विस्ताराने दिवाकर मोहोनींच्या ’भाषा आणि जीवन’च्या हिवाळी अंकात प्रसिद्ध झालेल्या ह्या लेखात वाचायला मिळतील.

१. प्रमाणलेखनाचे असे काही नियम असावेत असं तुम्हांला वाटतं का? का?

होय. कारणे धनंजयशी सहमत

२. पहिल्या प्रश्नाचं उत्तर हो असल्यास, सांप्रतचे नियम तुम्हांला पुरेसे / योग्य / सोयीचे वाटतात का? जर वाटत नसतील, तर का?

मला ते आवश्यक वाटत असले तरी माझ्याकडून ते पाळले जात नाहीत (- कंटाळा म्हणा, त्याची तितकी गरज भासत नाही म्हणा). ते अपुरे आहेत, अयोग्य आहेत किंवा गैरसोयीचे आहेत यावर टिपणी करण्याइतके जाणीवपूर्वक नियमांचे पालनच मी करत नाहीत. पण तरीही अगदीच 'अप्रमाण' लेखन असल्यास त्रास होतो हे खरे.

३. दुसर्‍या प्रश्नाचं उत्तर जर नकारार्थी असेल, तर त्याबद्दल तुमची काय भूमिका असते? नियम पाळून नियमांना विरोध करत राहणे की नियम धाब्यावर बसवून आपल्याला योग्य वाटेल ते लिहिणे? की यापेक्षा निराळं काही?

यात दोन गोष्टी आहेतः
१. "हा हा नियम कसा अयोग्य आहे मी तो अजिबात पाळणार नाही" किंवा "छ्या! आले मोठे नियम करणारे, मी कशाला पाळू" वगैरे 'बंडखोर' भाव याबाबतीत मी सर्वसाधारणपणे ठेवत नाही. मात्र मुळातच लेखनाच्या नियमांविषयी अत्यंत निरिच्छ वृत्ती असल्याने कसं लिहिलंय यापेक्षा काय लिहिलंय याकडे अधिक बघायचा प्रयत्न केला जातो. एका बेसिक लेव्हलपर्यंत नियमांत बसणार लेखन असल्यास, लहान-सहान चुकांनी दातात सुपारी अडकल्याचे वगैरे फिलिंग अजिबात येत नाही.

२. दुसरे असे की, नियम पाळणारा हा नियम पाळू न शकणार्‍यांपेक्षा कसा श्रेष्ठ आहे किंबहुना कसा अधिक बुद्धिवंत आहे, असाच सूर/ आढ्यता/ अहंगंड कुरवाळणारे बघतच लहानाचा मोठा झालो आहे. मात्र, प्रत्यक्षात बुद्धी/शहाणपणा आणि हे लेखानाचे नियम पाळणे यांच्यात मला कोणताही अन्योन्य संबंध दिसलेला नाही. तेव्हा त्या दृष्टीकोनातून मात्र काहिसा बंडखोरपण माझ्या अंगी आहे व "केवळ" नियम पाळणारे लेखन केल्याने जर कोणी स्वतःला शहाणा/बुद्धीवंत समजत असेल तर मी त्यावेळी लेखनाचे नियम पाळण्याचा हट्ट करणार्‍यांना विरोधासाठी विरोधही केल्याचे आठवते आहे.

नियम असावेत की नाही हे राज्य कुणाचं आहे, त्यावर टह्रतं.
किंवा माझ्या सोयीनं मी भूमिका घेइन.
(माझे शुद्धलेखन बरे असल्यास इतर स्पर्धकांपेक्षा दोन्-चार गुण बोर्डात जास्त मिळणार असतील तर मी ते करीन.)
.
एखादा कट्टा "भो**त घाला शुद्धलेखनाचे नियम" असे म्हणत ग्राम्य किंवा जरा राउडी वागत असेल, तर मी त्यांच्यातल्याच होण्याचा प्रयत्न करेन.
कार्ण शुद्धलेखन माझ्यासाठी फारच गौण मुद्दा आहे.
मी त्याबद्दल मझी टोपी माझ्या सोयीनं फिरवेन.
(हेच मी इतर महत्वाच्या मुद्द्यांवर करणार नाही.)

"लाजून हासणे अन हासून ते पहाणे
मी ओळखून आहे सारे तुझे बहाणे."

पोएटिक लिबर्टी की पाडगां/गावकरांना शुद्धलेखन येत नसावे?

आणि मग पोएटिक लिबर्टी तरी का असावी? :-B

>> ३. दुसर्‍या प्रश्नाचं उत्तर जर नकारार्थी असेल, तर त्याबद्दल तुमची काय भूमिका असते? नियम पाळून नियमांना विरोध करत राहणे की नियम धाब्यावर बसवून आपल्याला योग्य वाटेल ते लिहिणे? की यापेक्षा निराळं काही? <<

सध्याचे नियम जाचक आहेत हे मान्य. ते बदलावेत. ते बदलत नाहीत तोवर मी शक्य तितके नियम पाळतो.
'नियमबद्ध प्रमाण भाषाच नको; लोकांनी वाटेल तसं लिहावं' हे मला अज्ञानमूलक वाटतं. जगातल्या भाषांच्या माझ्या मर्यादित ज्ञानात अशा प्रवृत्तीचा पुरस्कार कोणत्या भाषेत पाहिलेला नाही.

खरा संतापजनक भाग हा की, हे नियम पाळता येण्याकरता तुम्हांला फक्त मराठी भाषा नि हे नियम अवगत असणं पुरेसं नाही; तर संस्कृतही ठाऊक असणं क्रमप्राप्त आहे.

शुद्धलेखनाचे राहो, परंतु व्याकरणाच्या बाबतीतही, इंग्रजीतील ल्याटिनोद्भव शब्दांच्या अनेकवचनांबद्दल ही ओरड सनातन आहे. (अमेरिकन इंग्रजीने हा प्रश्न ल्याटिनोद्भव शब्दांची अनेकवचनेसुद्धा इंग्रजीप्रमाणेच करून सोडविला आहे, परंतु त्यास अमेरिकन इंग्रजीच्या प्रभावक्षेत्राबाहेर फारशी मान्यता नसावी. तर ते एक असो.)

या संदर्भात पुढील विनोद वाचनात आलेला आहे:

It is reported that one Cambridge mathematician wrote to another suggesting they should meet to discuss "some conundra about pendula".

The other replied: "Surely we have better ways to spend a Sunday afternoon than sitting on our ba doing sa."

खरं तर शुद्धलेखन , प्रमाणभाषेच्या चर्चेला एक अभिजन-बहुजन वादाची सुद्धा किनार आहे.
"ती फुलराणी" मध्ये पु लं नी तो मस्त मांडलाय काही ठिकाणी.
अर्थात, "ती फुलराणी " शॉ च्या मूळ कलाकृतीवर आधारित असल्यानं तिथं शॉ च्या देशात, इंग्लंडातही असा काही सांस्कृतिक झगडा असावा असं वाटतं.
कुणी मुळातून शॉ वाचलाय का?

क्ष, ज्ञ (आणि प्र, क्र, त्र, इत्यादी) जोडाक्षरं असतील तर जोडाक्षर म्हणजे काय असा प्रश्न पडला आहे. ख, घ, झ, ठ, फ या अक्षरांचे उच्चार अनुक्रमे क, ग, ट, प या अक्षरांमधे ह मिसळून केल्यासारखे कळतात. पण ही मुळाक्षरं मानली आहेत. सुरूवातीला उल्लेख केलेली अक्षरं एकच syllable असल्यासारखी लिहीली जातात, मग जोडाक्षराची वागणूक का मिळते?

वाचतोय