गुरुर्बह्मा आणि संशोधनक्षेत्रातील निगरगट्टपणा

मस्त अतुलजी.
हल्ली अध्यात्मातील गुरु मंडळी म्हणल की अंगावर काटा येतो. समस्त बाबा बुवा गुरु महाराज मंडळींची प्रतिमा या आसारामबापुनी अगदी धुळीस मिळवली. या निमिताने मला यनावालांचा गुरुविण कोण लावतो वाट? हा मिष्किल लेख आठवला.

मला पी एच डी चा अनुभव नाही परंतु हे गुरु-शिष्य प्रकरणं जीवनात खरच फार मोठी भूमिका निभावतं हे अन्य लोकांच्या नीरीक्षणातून माहीत आहे. सुदैवाने नवर्‍याला उत्तम गाईड भेटले. पण अ‍ॅट रॉक एन्ड ऑफ पेशन्स, निसटता निसटता भेट होणं आणि आमचं भारतात परतणं टळणं हाही एक चमत्कारच आहे. पण त्याचं अतिशय संतुलीत मत आहे त्याच्या गाईड च्या कलाने त्याने जितकं घेतलं तितकच त्याच्या गाईडने त्याच्या कलाने घेतलं. काही दिवस खडतर गेले तर काही केकवॉक होते.

अर्थात प्रत्येकाचा अनुभव निराळा असतो.

छान लेख.

लेख अजिबात आवडला नाही.

काहीतरी सिद्धांत मांडला आहे, पण त्याला पुरावे नाहीत, पूरक विदा नाही, त्यामागे काय कारणं असतील याचा विचार नाही, आणि हे सगळं वाचून लोकांनी नक्की काय करावं, उदा: घाऊकमधे प्राध्यापक, विद्यार्थी मंडळींचा तिरस्कार, असा काही ठोस निष्कर्षही नाही. मुळात लेख लिहीण्यामागचा उद्देशच समजला नाही. संशोधन क्षेत्रावर टीका करताना किमान शिस्त असेल अशी अपेक्षा होती, ती ही पूर्ण होत नाही. ललित लिखाणात हे चालून जाईल, पण या लिखाणला ललित म्हणवत नाही.

अशा प्रकारची टीका करणारा, 'फ्लॉप शो'चा एक भाग मला अजूनही आवडतो.

लेख पटला आणि त्यामागची वेदनाही कळाली. संशोधनातल्या गुरुंनी आपल्या शिष्यांना मदत करावी, दिशा द्यावी, आपल्या अनुभवाच्या त्यांना फायदा करुन द्यावा अशी अपेक्षा असते. त्याऐवजी शिष्यांचा छळ करण्यात धन्यता मानणारे गुरु जसे तुमच्या पाहाण्यात आहेत, तसे माझ्याही आहेत. हे कदाचित थोडेसे रॅगिंगसारखे असावे. 'माझ्यावर रॅगिंग झाले म्हणुन मी पुढच्या पिढीवरही करणार, मग ते मला पटो किंवा न पटो' असे.
विद्यार्थ्याने स्वत:ला आवडेल तो विषय निवडावा म्हणजे त्याचा संशोधन करण्यातला रस शेवटपर्यंत टिकेल असा प्रेमळ सल्ला गुरुमाऊली देते मात्र विषयाची चर्चा करायला गेल्यावर आपले राहिलेले, अडगळीत पडलेले, प्रोजेक्ट चालु असलेले संशोधन विद्यार्थ्याच्या माथी मारण्याचा भरपुर खटाटोप केला जातो आणि बहुतेक विद्यार्थी त्याला बळी पडतात. कठीण संशोधनात पडुन उगीच डोक्याला ताप करण्यापेक्षा “बिकट वाट वहिवाट नसावी” हे सूत्र कसोशीने पाळले जाते. काही शिष्योत्तम मात्र सोपा विषय निवडण्याच्या मागेच असतात हे देखिल नमुद करायला हवं. हे उभयपक्षी बरे असते.
हेही खरे आहे. त्यामुळे गुरुमाऊलींची स्वतःची पी.एच.डी. उदाहरणार्थ 'दीनानाथ मंगेशकर' या विषयात तर त्याच्या चेल्यांच्या पी.एच.ड्या 'लता मंगेशकर, आशा भोसले, हृदयनाथ..' अशा- हे अगदी सहजी दिसते. 'बिकट वाट वहिवाट नसावी' हे खरे असले तरी दुर्दैवी आहे. या बाबतीत शिष्यच अधिक कारणीभूत आहेत. '१९९० ते २०१० सालादरम्यानचे पुण्यातील रिक्षावाल्यांची सरासरी मिळकत' या विषयावर संशोधन करणे उदाहरणार्थ सोपे आहे, पण ते पी.एच.डी.च्या लायकीचे आहे का? अशा बाबतीत शिष्यांनी जरा आपली बुद्धी वापरुन, थोडे कष्ट घेऊन आपला संशोधनाचा विषय निवडावा असे अपेक्षित आहे.
मग काही चलाख विद्यार्थी निघतात. त्यांना अभ्यासात रस नसतो पण पीएचडीत असतो. ते प्राध्यापकांच्या ओल्यापार्ट्यांना बाटल्या आणण्यापासुन ते अगदी गाड्यांची सर्विसिंग करण्यापर्यंत सेवा पुरवणं सुरु करतात. ही मंडळी खुप पुढे जातात, परदेशी दौरे काय मग सर्वच वाटा सुलभ होऊ लागतात
हे तर फारच दुर्दैवी आहे. काही गुरुजींना आपल्या हाताखालून किती पी.एच.ड्या गेल्या या आकड्यात रस असतो. त्यामुळे त्यांना असे शिष्य मिळाले की मग काय, दुधात साखरच! (किंवा व्हिस्कीत सोडाच!)
शेवटी एक निरीक्षण. गुरुचे लांगूलचालन करुन- त्याला बाटल्या पुरवण्यापासून त्याची पँट शिवण्यापर्यंत सर्व प्रकारची चाटूगिरी करुन- पी.एच.डी मिळवणे हा एक सर्वमान्य, सोपा प्रकार. स्वतः विचार, कष्ट, प्रयत्न करुन खरोखर काहीतरी महत्त्वाचे, संशोधन करणे -इतके की त्याबद्दल आपल्या गुरुला अभिमान, आदर वाटावा हा दुसरा कठीण, लांबचा पण 'रोड नॉट टेकन' असा रस्ता. यातला कोणता मार्ग स्वीकारावा हे ठरवणे हे बाकी शिष्याच्या हातात असते. ही ज्याची त्याची निवड असते.

अमोल पालेकर,स्वरुप संपत , उत्पल दत्त , शत्रुघ्न सिन्हा अभिनित एक खुसखुशीतपट आहे "नरम गरम" नावाचा.
त्यातील एक प्रसंगः-
त्यात पद्मा चव्हाण हिच्या नाटक कंपनीत बिरजू हा गरजू व होतकरु कलाकार नुकताच जॉइन झालेला आहे.
पद्मा चव्हाण त्याला टॉवेल का काहीतरी आणायला सांगते (का पाय चेपून दे म्हणते)
तो थाडकन् नकार देत निघून जायला लागतो. ती त्याला म्हणते
"कलाकार की अक़ड है तुझ़ में | मरेगा रे तू |"

आपापल्या गुरू/गाईड्सना खाष्ट सासू/ कजाग सासरा म्हंणारे अनेक मित्रमैत्रीणी ओळखीचे आहेत हा पुरावा पुरेसा असावा
लेखन आवडले.

फ्रँक नाईट यांच्या हाताखाली फक्त जेमतेम ५ जण पीएच्डी करू शकले असे म्हणतात. बाकीचे तग धरूच शकले नाहीत.

खरंय , खास करून

कला क्षेत्रात तर गुरुचं नाव घेतल्यावर कान चिमटीत जाणे आणि सद्गदीत होणे हे नेहेमीचेच. कुणी गाणं शिकायला गुरुकडे पाणी भरलं, लाकडं फोडली आणि या कथा कौतुकाने सांगितल्या गेल्या. किंबहुना त्याचमुळे अभ्यास आणि शिक्षण ही अत्यंत कष्टाने, परिश्रमाने साध्य होणारी बाब आहे असे सर्वसामान्यांच्या मनी बिंबले. मात्र हे कष्ट आणि परिश्रम हे अभ्यासावर घ्यावे लागत नसुन गुरुचा बेजबाबदार लहरीपणा सांभाळण्यासाठी घ्यावे लागतात हे संशोधन क्षेत्रात गेल्याशिवाय कुणाला फारसं कळण्याची शक्यता नाही.

गुरू म्हणजे परमेश्वर असा समज असणारया कलाक्षेत्रात गुरूजींच्या झेरॉक्स कॉप्या तयार होतात आणि नावाजल्याही जातात. खरा गुणवत्ता असेल पण तोंड्पुजा करायची सवय नसलेल्याला कोणी विचारतही नाही.

गावाकडुन आलेल्या हुशार परंतु इंग्रजीत कमकुवत असलेल्या विद्यार्थ्याचे हाल कुत्रादेखिल खात नाही.

हे वाक्य मी खंबीरराव खंडागळे (सरपंच शेंडेवाडी बुद्रुक) पासून मुलायमसिंग यांच्यापर्यंत सगळ्यांकडून वेगवेगळ्या काँटेक्स्ट मधे ऐकलेले आहे.

गावाकडून आलेल्यां मुलांना इंग्रजी येत नसल्याने .... शहरातील लोकांनी समजावून घ्यावे/मदत करावी अशी गावाकडच्या मुलांची, पालकांची, जनतेची, समाजसेवकांची व राजकीय पुढार्‍यांची ही इच्छा असते. नव्हे आग्रह असतो. (तसे अतुलदांनी थेट म्हंटलेले नाही हे मला माहीती आहे.) एका बाजूला ही तक्रार व दुसर्‍या बाजूला "मग काय इंग्रजी येत नाही म्हणून रिसर्च पोटॅन्शियल नाही असे म्हणताय काय ?" हा प्रश्न .... किंवा एतद्देशीय भाषांमधे प्राविण्य मिळवून जे संशोधन होते ते व्हॅल्युएबल नसते का ? असले ambitiously excessively basic प्रश्न विचारून आपण फार् मोठ्ठे "थॉट लिडर" आहोत असे दाखवायचा सोस असतो. किंवा आपण अविकसितांचे कैवारी कसे आहोत ते दाखवायचा सोस. किंवा ज्ञान व संशोधन हे इंग्रजीतच असते असा गब्बर चा गैरसमज झालेला दिसतो - असले शेरे मारले जातात.

अतुलदांनी मुख्यत्वे सामाजिक शास्त्रां मधल्या संशोधनाबद्दलचा मुद्दा मांडलेला आहे. सामाजिक विषयांमधे भाषा हा एक प्रमुख घटक आहे. भाषेचा मानसशास्त्र, समाजशास्त्र या विषयांशी अत्यंत जवळचा संबंध असतो (आता इथे जवळचा संबंध इतर कोणत्या विषयाच्या तुलनेत ??? - असा ambitiously excessively basic प्रश्न विचारू नये). मी तर थोडासा अ‍ॅग्रेसिव्हली मुद्दा असा मांडतो की ज्या व्यक्तीस अनेक भाषा येतात ती व्यक्ती जास्त चांगला विचार करू शकते. भाषेच्या अनुपस्थितीत व्यक्ती विचार कशी करू शकेल या प्रश्नाचे उत्तर शोधून पहा. व जास्त चांगला विचार करणे हे पीएचडी करणार्‍या व्यक्तीचे मुख्य कौशल्य असायला हवे. व सामाजिक शास्त्रांमधील संशोधनांत भाषेवरील प्रभुत्व, किंवा अनेक भाषा समजणे - ही एक उच्च अर्हता असायला हवी .... किमान संशोधकांसाठी तरी. और चूंकी ये उच्च अर्हता है ... जिसके पास ये उच्च अर्हता नही होगी वो कम माना जायेगा. और यही उचित है.

खरंतर - इंग्रजी येत् नसल्यामुळे गावाकडच्या मुलांची अवस्था दयनीय होते - हे इष्ट आहे. ( त्यांची दयनीय अवस्था होते - हे खरे आहे की नाही यावर मी बोलत नसून - ते खरे आहे असे गृहीत धरून - पुढे असे म्हणतोय की ते इष्ट आहे). अवस्था दयनीय होणे हे एका अर्थाने ह्युमिलियेशन आहे. The humiliation is desirable and is designed to make it painful to the individual where it hurts the most.

हे असे का आहे ? त्याचे उत्तर हे - की जर सगळ्या गावाकडच्या मुलांना शहरातली महाविद्यालये समजून घेऊ लागली तर याच्यातून मोरल हझार्ड तयार होतो. की आपल्याला ती महाविद्यालये समजून घेणार आहेत ना - मग ठीकाय - मग इंग्रजी शिकण्याचे नंतर बघू - अशी वृत्ती गावाकडच्या मुलांमधे वाढू लागते. याही पुढे जाऊन - गावाकडची मुलं - तुम्ही मला समजावून घेता ते तुमचे कर्तव्यच आहे - असा दावाही करू लागतील.

पुनश्च - मुद्दा इंग्रजी वि. एतद्देशीय असेलही ... पण माझे दोन आक्षेप हे एपिस्टेमिक्स व एकॉनॉमिक्स या दोन एंगल्स नी प्रेरित आहेत.

आमच्या शेवटच्या वर्षाच्या सेमिनारला माझ्या मित्राने एक मनेजमेंट वर सेमिनार दिला होता. एक्सटनरल एक्झामिनारला तो फारच आवडला होता पण इंटर्नल पक्का टेक्निकल होता त्याने त्याला इतके कमी मार्क दिले की शेवटी तो काठावर पास झाला. त्याआधी त्याला जाम छळाला होता एक्सटनरल एक्झामिनारने जास्त मार्क दिले नसते तर नापासच व्हायचा.

भारतात मानवी अभ्यासशाखांची अवस्था बिकट आहे. इतरत्र संधी न मिळू शकल्याने समाजशास्त्र-पत्रकारिता या विषयांकडे वळलेल्या/वळत असलेल्या लोकांनी कमीत कमी महाराष्ट्रातल्या विद्यापीठांना/वृत्तपत्रांना पोखरून टाकलेले आहे. अशा अर्धवटरावांकडे शिकण्याची इच्छा बाळगणार्‍या विद्यायाचकांना शुभेच्छा देऊन हा उद्धट प्रतिसाद संपवतो.

काही निवडक विद्यापीठे सोडून भारतातच समाजशास्त्रांची अतिशय केविलवाणी अवस्था आहे. मोठमोठ्या विद्यापीठांचीही या बाबतीत 'बडा घर पोकळ वासा' अशीच दशा आहे (मुंबई आणि पुणे विद्यापीठ तर अगदी ढळढळीत उदाहरणं). एखाददुसरा उत्तम, दर्जेदार संशोधक-शिक्षक आढळतोही, पण अशांची संख्या अपवादाने नियम सिद्ध होण्यापुरतीच.

साधारण १९६०-७० नंतर या क्षेत्रांमधे अपूर्व खोगीरभरती झालेली दिसते. बहुतेक उत्तम विद्यार्थी हे सातत्याने इंजिनरिंग, डॉक्टरकी अशा तांत्रिक व्यावसायिक क्षेत्रांकडे, काहीच नाही तर किमान शास्त्रशाखेकडे जात राहिल्याने, ज्यांना फारसं काही जमलं नाही असेच जण बहुसंख्येने समाजशास्त्राच्या अभ्यासक्रमांना गेले. आवड म्हणून गेलेले खूप कमीच. साहजिकच शिक्षकपेशातही हळूहळू अशांचे प्राबल्य वाढतच राहिले. माझ्याकडे फारसा विदा नाही पण माझ्या अंदाजाने तेव्हा असलेली शिक्षक-प्राध्यापक आणि इतर शास्त्रशाखाधारित करिअर्स किंवा बॅन्केच्या नोकर्‍यांमधील पगारांची तफावतही याला कारणीभूत असावी. शिवाय कधीही शिक्षणक्षेत्रात मर्यादितच रोजगार संधी उपलब्ध असतात त्यामुळे ती 'अनिश्चितता' समाजशास्त्राकडे वळण्यासाठी मध्यमवर्गीय मानसिकतेला रोखत आली. बहुतेक सगळा मराठी मध्यमवर्ग हा तुलनेने गरीबीतून कष्ट करून वरती आल्याने आपल्या पुढच्या पिढ्यांनी आर्थिक अनिश्चितता टाळण्यासाठी सरकारी, निमसरकारी, बॅन्क अशा नोकर्‍यांमधे जावं आणि क्षमता असेल तर इंजिनिअर, डॉक्टर व्हावं अशा मानसिकतेत राहिला. अजूनही बराचसा आहे. (समाजशास्त्रात करिअर करणं हे अजूनही आपल्याकडे 'व्हॅलिड करिअर ऑप्शन्स' मधे समाविष्ट होत नाही)
या अशा सगळ्यामुळे जे मीडिऑकर लोक संशोधक झाले त्यांनी आपलं वर्चस्व कायम राहावं म्हणून स्वतःपेक्षाही कमी क्षमतेचे लोक नव्या जागांवर घेतले असंही वारंवार दिसून आलं आहे. जे सहसा बरे, हुशार विद्यार्थी असतात आणि ज्यांना समाजशास्त्रात पुढे काही गंभीरपणे करायची इच्छा असते ते फारतरफार एमेपर्यंत महाराष्ट्रात थांबतात, त्यानंतर दिल्ली किंवा परदेश गाठतात असंही बघितलं आहे

गंभीरपणे आंतरराष्ट्रीय दर्जाचं संशोधन करायची कटकट पाठीमागे लावून न घेतल्याने विभागीय राजकारणात डुबक्या मारायला अनेकांना भरपूर वेळ आणी उत्साह असतो. त्यामुळे ठाकूर यांनी लिहिल्याप्रमाणे परिस्थिती उत्पन्न होते

अर्थात हे सगळं खरं असलं तरीही लेखकाला फर्डं इंग्लिश बोलणार्‍यांबद्दल जरा अढी दिसते आहे. उत्तम इंग्लिश आत्मसात करणं हे त्या विषयाची बेसिक्स आत्मसात करण्याएवढंच महत्वाचं आहे. जर तो विषय खरंच मुळातून समजवून घ्यायचा असेल तर मराठी पुस्तकं वाचून किंवा सोप्या इंग्लिशमधली टेक्स्टबुक्स वाचून समजणारच नाहीये. खरंच शिकायची आस असेल तर भाषा उत्तम केली जातेच, त्यावर कष्ट घेतले जातात. नाहीतर मग फाडफाड इंग्लिश बोलणार्‍यांना पाहून मनात एक न्यूनगंड तयार करून घेऊन 'शहरातले विद्यार्थी केवळ इंग्लिश बोलता येण्यामुळे पुढे जातात' वगैरे समजुती करून घेऊन स्वतःच्या कोशात बसून वैफल्य कुरवाळून घेणे वगैरे सोपं असतं.

अडगळीत पडलेले, प्रोजेक्ट चालु असलेले संशोधन विद्यार्थ्याच्या माथी मारण्याचा भरपुर खटाटोप केला जातो>> हे कितीही खरं असलं तरी मुदलात किती विद्यार्थी स्वतःचे संशोधनाचे नक्की बेत घेऊन पीएचडीची सुरुवात करायला येतात? बहुसंख्य जण या ना त्या गाईडमागे 'टॉपिक द्या ना' असं म्हणत खेटे घालत असतात. परीक्षा आणि मुलाखत यांच्या मागचा हेतू आधी विद्यार्थ्यांकडे संशोधनाचे सुनिश्चित आराखडे असावेत असाही असतो. पण सतत स्पूनफीडिंगचं बाळकडू मिळालेले विद्यार्थी क्वचितच स्वतःची अक्कल वापरून त्यांना स्वतःला काय विषय घेऊन संशोधन करायला आवडेल याचा विचार करतात. मग फक्त गाईड्सना दोष देऊन उपयोग नाही. शिवाय अनेकदा गाईडच्या स्वतःच्या संशोधनविषयाचा आवाका खूप मोठा, एकट्याला न संभाळता येण्यासारखा अस्तो. तेव्हा मग असे परावलंबी पण बरी क्षमता असलेले विद्यार्थी घेऊन गाईड स्वतःचं काम पुढे न्यायचा प्रयत्न करतात. त्यात चुकीचं, गैर असं काहीच नाही!

आणि राजकारण कुठेच चुकत नाही. अगदी आंतरराष्ट्रीय ख्यातनाम संशोधकसुद्धा स्वतःच्या विभागात राजकारणं खेळत असतातच. फक्त त्याचं स्वरूप वेगळं असतं आणि अगदी हीन पातळीवर ते क्वचित उतरतात आणि एक सशक्त अशी विद्यार्थी संशोधकांची फळी निर्माण करतात. अर्थात हे भारतात क्वचितच होते

हायेक साहेब एवढे ग्रेट्ट का होते ?

----