होळी पोर्णिमा!!

मजेदार लेख आहे.

होळी म्हणजे पुरणाची पोळी! आता रविवारी होईलच घरी!
आताच कल्पनेने तोंपासु!

टिमक्या म्हणजे काय?

आमच्या इमारतीत होळी असायची. इमारतीसमोर थोडं मोठं अंगण होतं, आजूबाजूच्या इमारतींमधली मुलं खेळायला यायची, तशी होळीलाही यायची.

अगदी लहान होते त्या काळात बाबा, शेजारचे बाकीचे काका लोक होळी रचायचे. आम्ही पोरंटोरं लाकडं जमवायचो. त्या बाबतीत मोठे लोक निरुत्साही होते. पण मोठी मुलं, अगदी माझ्यापेक्षा दहा वर्षांनी मोठीसुद्धा लाकडं जमवायला यायची. शिव्या, "जाडीअम्मा जाडीअम्मा पेटी वाजव" असा 'सांस्कृतिक खजिना' त्या वेळेस बिनबोभाट पुढच्या पिढीकडे यायचा. "गांडू अशी शिवी असते तर कुल्लु, ढुंगणू, बोचू असं का म्हणत नाहीत?" हा प्रश्न होळीच्या काळातच कधीतरी यत्ता दुसरीत वगैरे वयाची असताना ऐकला होता.

आमच्या इमारतीत कानू नावाचा वॉचमन होता. दारूडा माणूस आणि त्याची सगळ्या सामाजिक स्तरातल्या पोरांनी खेचलेली टांग बघणे यामुळे बालपण काही अंशी समृद्ध झालं, त्यासाठी कानूचे आभार मानले पाहिजेत. लहानपणी त्याला कानू म्हटलं तर आई ओरडायची, मग कानूकाका म्हणावं लागायचं. कानूची बायको गंगूबाई, (आम्ही तिला गंगूबाई म्हणायचो, इतर घरांमधे इतर काही नावं होती) ती पण पक्की खमकी बाई होती. तिचं नक्की नाव काय हा प्रश्न वगळता ती तशी फार मजेशीर नाही. पण कानूला दम द्यायला लागली की आम्ही पोरं फुकट शो बघायचो. पण होळी म्हटली की खास कानू आठवतो. तो रात्री इमारतीच्या आवारात नसायचा, घरी जायचा. पण त्या वर्षी होळीच्या वेळेस, कसा कोण जाणे, तिथेच होता. शेजारच्या मोहीतने त्याचा एक झाडू पळवला आणि होळीत पेटवला. त्याच काळात "मिले सूर मेरा तुम्हारा" प्रसिद्ध होतं. त्यात कपिल देव जसा मशाल घेऊन पळतो तसं पळायची हौस आम्हालाही. पण कानू झाडू जाळल्यामुळे भडकला. मोहीत जळता झाडू घेऊन पुढे आणि कानू मागे असा तो मजेशीर देखावा होता. तसाही मोहित तेव्हा टीनेजर असेल, मॅरेथॉनमधे पळायचा आणि कानू हा दारू पिऊन उरलेला खोका. दोघांची दहा-पंधरा मिनीटं पकडापकडी झाली. शेवटी काका, मोहीतचे बाबा मधे पडले आणि मोहितला दम देऊन तो प्रकार संपला. पण 'परंपरा' सुरू झाली.

पुढच्या वर्षीपासून आम्ही एक झावळी, फांदी काहीतरी पेटवून कानूचा झाडू जाळणे+कपिल देवसारखं मशाल घेऊन पळणे याला सुरूवात केली. दुसरी एक गोष्ट मात्र परंपरेत बदलली नाही. पैसे पडायचे ना! एकदा होळी पेटत नव्हती, तर वरचा उपेंद्र रॉकेल घेऊन आला. त्यांचं घरचं बाकीच्यांपेक्षा बरंच बरं. (उपेंद्रची मुलं माझ्या वयाची असली तरी त्याला काका, दादा, मामा म्हणण्याबद्दल घरी आग्रह नसे.) बाबा, शेजारचे काका वगैरे लोक होळी पेटवण्यासाठी फार प्रयत्न करत होते, पण लाकडं ओलसर होती. उपेंद्र नेहेमीप्रमाणे 'चढवून' आला होता. त्याने पाच लिटरचा रॉकेलची बुधलाच आणला. बाबा, काका लोकं पुरुष असले, "वेव्हार समजत नसला" तरी पाच लिटर रॉकेल पाहून सगळ्यांचे डोळे बाहेर आले. त्या वर्षीची होळी उपेंद्रमुळे लक्षात राहिली.

शेजारची वेदा, मुद्दाम, कधी मला चिडवायला "होळी ऑन कधी करणार" असं विचारायची. आता मलापण तो शब्दप्रयोग आवडतो. आम्ही दोघी "होळी ऑन कधी करणार?" असं विचारतो.

माझ्या आठवणीतली, मुद्दाम सांगण्यासारखी सगळ्यात अलिकडची होळी म्हणजे २००१ सालची. तसा उशीर झाला होता, दहा वाजून गेले होते. आम्ही कॉलेजवयाची पोरंपोरीच खाली राहिलो होतो, होळी सुरू होती. आमच्या घरात त्याच वर्षी मृत्यु झाल्यामुळे फार आरडाओरडा करू नये, असा 'जीआर' म्हणे निघाला होता. मी आणि भाऊच तो मोडीत काढण्यासाठी प्रयत्न करत होतो. पण जुन्या आठवणी कशा जाणार? ते विसरायला म्हणून तरी मी पण चकाट्या पिटत बसले होते. तेव्हा गेटमधून एक अनोळखी बाई येताना दिसल्या, हातात पूजेचं तबक होतं. त्या दोन पावलं आत आवारात येऊन तिथेच थांबल्या. मी त्यांना पाहिलं आणि त्यांच्याशी बोलायला पुढे गेले. कमी उंचीची, चांगल्या घरातली स्त्री. त्यांनी गुजराथीमिश्रित हिंदीत मला विचारलं, "मी तुमच्या होळीची पूजा केली तर चालेल का?" मला काय अडचण असायची, मी लगेच हो म्हटलं. त्या म्हणाल्या, "तसं नाही. आमच्या घरी या वर्षी बरेच लोक गेले. तुम्हाला चालेल का?" मला आक्षेप असायचं काहीच कारण नव्हतं. त्या म्हणाल्या, "बाहेरच्या रस्त्यावर जे दुकान आहे ते आमचं. आमचं कुटुंब सगळं कच्छमधे असतं ... २६ जानेवारीच्या भूकंपात ..."

कोकणात होळी खूप दिवस चालते.
दहा दिवस आधीच एक उंचसे झाड रोवून त्याच्या बुंध्याशी रोज थोडी थोडी लाकडे जाळतात.
आणि मग रात्रभर आट्यापाट्या खेळतात.
दर रात्री सोंगे येतात . म्हणजे वेगवेगळा वेश, स्त्रीवेश घेतलेली माणसे पारंपारिक गाणी म्हणत नाचून पैसे मागतात.
यात वाघ, सिंह, हनुमान अशी सोंगे येत.
राक्षसही असत.
होळीच्या आसपास बाजारात असे प्लॅस्टिकचे मुखवटे येत आणि आम्ही मुलेहि ते लावून घरोघर फिरत असू.
कधीकधी खूप मेकप करून टिपीकल बाल्या डान्सचा ड्रेस घालून बाल्या नृत्य पथक येत असे. ते रिंग करून पाय आणि कमरेची विशिष्ट हालचाल करत डान्स करत.
'गणा धाव रे , गणा पाव रे' हे फेमस गाणं.
तीन चार जोड्या त्यात अर्धे स्त्रीवेष केलेले लोक एका बिशिष्ट प्रकारे पुढे मागे जोड्या शफल करून नाचत. शेजारच्या आडी गावातले लोक असतील तर 'आडीतले कोली उतरले खाली' या गाण्याने सुरूवात असे.क धी त्यात दारूबंदी , दारूने संसाराचे हाल असे विषय असत.
एकेकटे सोंग आल्यास 'आयनाच्या बायना घेतल्याशिवाय जायना ' हे गाणे असे.
आम्ही मुलं या सोंगांच्या पाठोपाठ वाडितल्या प्रत्येक घरी जात असू.
वार्षिक परीक्षा जवळ असली तरी.
होळीच्या दिवशी आमच्या गावात सामुदायिक होळीची प्रथा होती.
चतु:सिमेचे सगळे मानकरी दोन तीन लांबच लांब बाम्बूची ही होळी वाजत गाजत गावच्या सीमेवरून आतल्या शंकराच्या देवळापर्यंत आणत.
तिथे गवताचे भारे , गोवर्या जाळुन ही मोठिच्या मोठि होळी पेटवली जाई.
प्रत्येक जातीच्या माणसाचे होळीत काहिना काही ठरलेले काम असे. त्याला 'मान असणे' म्हणत.
होळीसमोर शिव्या घालण्याची जास्ती पद्धत नव्हती.
गावकार गार्हाणे घालत असे.
त्याने गावासाठी एक एक मागणे मागितल्यावर सगळ्यानी 'होय म्हाराजा' चा कोरस करायचा असे.
होळी धडधडून पेटली की यावर्षी किती वेळ पेटेल, कुणा दिशेला पडेल अशी चर्चा मोठ्या लोकांत रंगत असे.
त्यावरून मग पाऊसपाणी कसे होणार, काय संकटे येणार वैगेरे ठरत असे.
होळी विझवायला हमखास पाउस पडे.
धुळवडीला या सामूहिक होळीची राख घेऊन थोडीफार धुळवड खेलत.
खरी मजा रंगपंचमिला असे.
त्यातही रत्नागिरीत एक निळ्या रंगाचि फॅक्टरी असल्याने तिथला रंग वापरुन सगळि रत्नागिरी निळीशार होई.

शिव्या फारच माफक प्रमाणात आणि फक्त तरूण मुलगेच देत.
तसेहि रत्नागिरीत 'आयचा घो, बाझवलास, तुझ्या मायला' या शिव्या नाहीतच.

बंदुकीची गोळी 'ब्राह्मणाच्या' नव्हे तर 'पाटलाच्या' घुसत असे ते पण '*डीत' नव्हे तर '*च्यात'
या पाटलाचा व्याजबट्ट्याचा धंदा आणि माडीचे दुकान होते.
तो जातीने ब्राह्मण, मराठा नसुन भंडारी होता.

एकंदर मी लहानपणी पाहिलेली होळी बरीच धार्मिक आणि सभ्य होती.