माझी शाळा सृजन आनंद -५

भाग १ भाग २ भाग ३ भाग ४

निकाल:
मी आधी कधीतरी सृजन आनंद मधील निकाल इतर निकालांपेक्षा वेगळे होते हे सांगितलेलं . हा एक नमुना :

विद्यालयाची देवाविषयी भूमिका
शाळेत कधीच देवादिकांच्या गोष्टी सांगितलेले आठवत नाही. किंबहुना देवाचे अस्तित्व शाळेला मान्य नव्हते पण जर तुम्हाला देव मानायचा असेल तरीही शाळेची ना नव्हती . पण शाळेने मुलांना प्रत्येक गोष्ट विचार करून , पटत असेल तरच करायला शिकवले . कोणत्याही गोष्टीचे (चांगली अथवा वाईट ) अंधानुकरण शाळेला मान्य नव्हते.
मला घरातल्या संस्कारांमुळे नेहमी उत्तरपत्रिकेत सर्वात वर श्री लिहायची सवय होती. ( आईने पत्राच्या वर सुरुवातीला श्री लिहायचे असे शिकवले होते ते मी आज्ञाधारकपणे सगळीकडे फॉलो करत होते ) ती सवय पुढील आयुष्यात माझी कमजोरी बनू नये म्हणून उदयदादांनी माझ्याशी ह्या विषयावर खूप चर्चा केली होती. पण तासाभराच्या चर्चेनंतर श्री लिहायचं कि नाही हा निर्णय त्यांनी सर्वस्वी माझ्यावर सोडला होता . त्यानंतर त्यांनी कधीही त्याबाबतीत मला टोकले नाही . आणि अर्थातच नकळतपणे माझी ती सवय सुटली.
गणेशचतुर्थी किंवा हादगा ( भोंडला- हत्तीच्या चित्राभोवती मुलींनी फेर धरून गाणी म्हणणे) सारखे सण सृजन मध्ये साजरे केलेले मला तरी आठवत नाहीत . नाही म्हणायला नागपंचमीला नागांचे शेतकऱ्यांच्या दृष्टीने असणारे महत्त्व, साप - नाग ह्याबद्दलची शास्त्रीय माहिती वगैरे दिलेली आठवते
माझ्या ५वी नंतरच्या (पारंपारिक) शाळेत गणपती, हरितालिका , भोंडला असे सगळे सण साजरे केले जात पण ते खूपच जेन्डर स्पेसिफिक असे . म्हणजे गणपती आणायला / बसवायला फक्त मुलं आणि भोंडला करायला फक्त मुली असं . अजून एक (जे आत्ता जाणवतंय ) म्हणजे हे सर्व साजरे केले जाणारे सण केवळ हिंदू सण असत . ( ह्यामुळे शाळेतील इतर धर्मियांना काय वाटेल वगैरे विचार कधी कोणी केलाच नसावा. )
सृजन मध्ये असा मुलं -मुली किंवा धर्म किंवा इतरही बाबतीत भेदभाव कधीच नव्हता.

स्वातंत्र्याचा सुवर्ण महोत्सव
मी चौथीत (ऑगस्ट १९९७) असताना भारताचा ५०वा स्वातंत्र्यदिन होता. सृजन मध्ये ह्यावर्षी नेहमी प्रमाणे सकाळी ७ वाजता झेंडा वंदन न करता आम्हाला १४ तारखेला मध्यरात्री शाळेत बोलावले होते. ५० वर्षापूर्वी मध्यरात्री भारताला स्वातंत्र्य मिळाले तेव्हाचे वातावरण आम्हाला अनुभवायला मिळावे म्हणून ! रात्री सगळ्यांनी शाळेत भेटायची पहिलीच वेळ होती. मला वाटतं आम्हाला रात्री झोप येवू नये म्हणून त्या दिवशी दुपारी झोपण्यासाठी शाळा लवकर सोडली होती. संपूर्ण शाळेला दिव्यांनी सजवले होते आणि आम्ही बरोबर १२ वाजता झेंडा वंदन करून राष्ट्रगीत म्हटलं. अर्थातच हा अनुभव नेहमीच्या झेंडावंदनापेक्षा खूपच अनोखा होता. मला अंधुकसं आठवतंय कि बिन आवाजाचे केवळ रोषणाई वाले फटाके उडवले होते पण हे नक्की नाही कारण आमची शाळा फटाके , ध्वनि प्रदूषण , ह्यांच्या विरोधात होती.
विज्ञानाच्या तासाला उदयदादा नैसर्गिक साधन संपत्तीचे जतन आणि संवर्धन , गरज आणि चैन , प्रदूषण , उर्जा , पारंपारिक-अपारंपरिक उर्जेचे स्त्रोत, सौंदर्यप्रसाधने आणि त्यांचे शरीरावर परिणाम अशा अनेक विषयांवर आमच्यासोबत चर्चा करत . त्या इतक्या परिणामकारक होत्या कि मी आजपर्यंत कधीही फटाके उडवू शकले नाही किंवा कधीच नेल-पेंट लावलेलं नाही

मिठाचा सर्वे
सृजन मध्ये असताना मला वाटतं गांधीजयंतीच्या सुमारास (निमित्ताने) आम्ही मिठाचा सर्वे केला होता . आमच्या वर्गातून २ मुले आणि २ मुली असे मुलामुलींचे गट केले होते. प्रत्येक गटाला जवळपासची काही घरे नेमून दिली होती. साधारण ४ च्या सुमारास आम्ही शाळेतून बाहेर निघून घराघरांत जात असू . आणि हो, प्रत्येक गटासोबत एक ताई किंवा दादा असत. तर घराघरांत जाऊन आम्ही त्या घरातल्यांची माहिती घेतली होती. किती सदस्य राहतात आणि कोणते मीठ वापरतात , आयोडीनयुक्त मीठ वापरतात कि नाही इ इ .
हे सर्वे करायला जाण्याआधी आमची तयारी करून घेण्यात आली होती. मुळात आपण सर्वे का करतोय?, काय काय माहिती विचारली तर उपयोगी पडू शकते ह्या चर्चे नंतर सर्वांच्या फॉर्म मध्ये कोणते कोणते रकाने असतील हे ठरलं होतं. मग प्रत्येक गटाने आपले आपले फॉर्म / टेबल तयार केलेले होते.
मग कोणाच्या घरी गेल्यावर कसं बोलायचं , आपल्या गटाची ओळख कशी करून द्यायची , (माहिती द्याल का , आता वेळ आहे का वगैरे विचारयच) हे सांगितलं होतं .
सर्वे मधून आम्ही काही निष्कर्ष सुद्धा काढले होते. हा सर्वे करतानाचा फोटो :

क्रीडा महोत्सव :
सर्वच शाळांप्रमाणे सृजनमध्येही क्रीडा महोत्सव दणक्यात साजरा होत असे. वेगळेपणाचे मुद्दे तेवढेच सांगते . सृजनमध्ये प्रत्येक वर्षीच्या क्रीडा महोत्सवाचं वेगळं क्रीडा-चिन्ह असत असे . एका वर्षी क्रीडा-चिन्ह होतं खार . मला मुळीच आठवत नाहीये कि क्रीडा-चिन्ह कोणतं असावं हे मुलं ठरवत कि ताई -दादा कि मतदानाने ( कारण सृजन मध्ये बर्याच गोष्टी मतदानाने ठरवल्या जात ) पण एकदा क्रीडा-चिन्ह ठरलं कि मग वर्गावर्गातून त्यावर चर्चा होत असे . खारीचे कोणते गुण आपण क्रीडा-महोत्सवात अंगिकारले पाहिजेत ( चपळता , वेग ) किंवा खार हि क्रीडा-चिन्ह बनण्यास योग्य का आहे किंवा आहे कि नाही किंवा खार आपल्या क्रीडा-महोत्सवात आली तर कोणकोणते खेळ जिंकू शकेल, कोणकोणते खेळ जिंकू शकणार नाही अशा बर्याच चर्चा होत. क्रीडा-महोत्सव तीन दिवस असायचा . त्या काळात प्रत्येकाच्या गणवेशावर एक कागदी बिल्ला लावलेला असायचा . ह्या बिल्ल्यावर आमचं ( आतापर्यंत लाडकं झालेलं ) क्रीडा-चिन्ह आणि प्रत्येकाचं नाव आणि इयत्ता लिहिलेली असायची . पहिल्यापासूनच मैदानी खेळांची फारशी आवड नसल्याने क्रीडा-महोत्सवाच्या माझ्या आठवणी मर्यादित आहेत .

निरोप समारंभ :
४थीत गेल्यापासून हे आपलं शाळेतलं शेवटचं वर्ष ह्याची सर्वांनाच जाणीव झालेली . साधारण आई-बाबांची एकमेकांत नवीन शाळेबद्दल चर्चा चालू झाली होती. सृजन आनंद मध्ये ५वी नंतरचे वर्ग नाहीत हे जरी माहिती असलं तरी लीलाताई एका वर्षी एक असे पुढचे वर्ग चालू करतील आणि मग आपल्याला शाळा सोडून जावंच लागणार नाही अशी एक भाबडी आशा देखील मनात होती . पण तसं काहीही न होता समारोपाचा दिवस आला . निरोप समारंभाचा कार्यक्रम म्हणजे छोटसं स्नेह-संमेलनच असे . ४थी च्या वर्गातील मुलं -मुली नाच, नाटक गाणी सदर करत . कोणी आपलं मनोगत व्यक्त करत . बहुतेक जणांना सर्व कार्यक्रमादरम्यान कधी ना कधी रडू येत असे . मग आपण दुसर्या शाळेत गेलो तरीही दर वर्षी ह्या शाळेत येत राहायचं, भेटायचं इ गोष्टी ठरवल्या जात .
छोट्या वर्गातील (१ली ते ३री) मित्र-मैत्रिणीनापण वाईट वाटत असे . मग ते आम्हाला स्वत: केलेले भेट कार्ड किंवा पत्र लिहून देत. शेवटी सर्व ताई -दादा आणि ४थी चा वर्ग ह्यांचा एकत्र फोटो काढला जात असे ( फोटोची प्रत प्रत्येकाकडे निकला दिवशी दिली जात असे ). हा आमचा निरोप समारंभाचा फोटो :

दुसरी शाळा:
५वीपासून १०वी पर्यंत पारंपारिक शाळेत जाण्यावाचून पर्यायच नव्हता . तरीही आम्ही सृजन मध्ये मित्र-मैत्रिणी असलेल्यांच्या आई-बाबांनी आम्हाला हा बदल सोपा / सोयीचा जावा म्हणून आम्हाला एकाच शाळेत घालायचं ठरवलं . ह्या शाळेत प्रवेश घेण्यासाठी एका रविवारी छोटीशी परीक्षा होती . गणित नक्की होतं. बाकीचे विषय आठवत नाहीत.
नवीन शाळेत एका वर्गात ६०-८० विद्यार्थी होते . एकेका बेंच वर ३ -३ जणांना ( दाटीवाटीने) बसावं लागत असे. छोट्या छोट्या गोष्टी ज्या वेगळ्या होत्या त्यांसाठी जुळवून घ्यावं लागलं . जसे कि इथे प्रत्येक तासाला शिक्षक वर्गात आले कि उठून उभं राहण्याची पद्धत होती . आम्हाला सृजन मध्ये ह्या गोष्टीची सवय नसल्याने सुरवातीला काही दिवस आम्ही बर्याचदा उठून उभं राहायचं विसरायचो .
आई-बाबांना पण ह्या शाळेची सवय होण्यासाठी ( सृजन आनंद ची सवय सुटण्यासाठी ) थोडा वेळ लागला . सृजन प्रमाणे इथे दर महिन्याला पालक सभा होत नसे म्हणून ५वी त दर महिन्याला माझी आई शाळेत येवून वर्गशिक्षकांना भेटून चौकशी करत असे . तिलापण ऑफिस मधून परवानगी वगैरे काढून येणं जरा जिकिरीचचं होत असणार. पण २-३ महिन्यानंतर तिला वर्गशिक्षकांनी सरळ सांगितलं कि तुम्ही दर महिन्याला येवून चौकशी करायची गरज नाही. काही लागलं तर चिठ्ठी पाठवून किंवा फोन करून बोलावून घेवू .

काही मोजके अपवाद वगळता बाकीच्या शिक्षकांना शिकवण्यात , विद्यार्थ्यांना समजून घेण्यात फारसा इंटरेस्ट नसावा . अजून एक खटकणारी गोष्ट म्हणजे शिक्षक सरळ सरळ त्यांच्या आवडत्या विद्यार्थ्यांना फेवर करायचे . ह्या शाळेत मुला-मुलींना वेगवेगळं बसवत आणि वर्गात मुला-मुलीत किंवा एकंदरीतच निकोप वातावरण नव्हतं . एकदा माझा एक सृजन मधला मित्र आणि मी दोन तासांच्या मध्ये गप्पा मारत होतो तर एका सरांनी त्याला मुलींशी का बोलतोस म्हणून ओरडलेलं आठवतंय .
ह्याही शाळेत माझे काही चांगले मित्र झाले , काही आवडते शिक्षक होते पण मी सृजन मधून नवीन शाळेत कधी रुजलेच नाही.मी केवळ जावं लागतंय म्हणून शाळेत जायचे आणि जास्तीत जास्त शाळा बुडवायची संधी शोधायचे.

मी आठवीत असताना शाळेत घडलेला एक प्रसंग खूप त्रासदायक होता. काही कारणाने लायब्ररीमधून वर्गात यायला उशीर झाला आणि सर वर्गात आले तेव्हाच मी आणि अजून १-२ मुल-मुली वर्गात आलो . मला अजूनही वाटत नाही कि हा काही फार मोठा गुन्हा होता पण त्या शिक्षकांनी मला ( आणि बहुधा अजून एका मुलीला ) पहिले आणि वर्गात उभं करून संपूर्ण वर्गासमोर अपमानकारक शब्दात ओरडले. त्यांना स्पष्टीकरण देण्यासाठी काही बोलायला गेले तर परत मला शिस्त कशी नाही , शिक्षकांप्रती आदर कसा नाही वगैरे ओरडले .
काही जणांना ह्यात विशेष त्रासदायक असं काही वाटणारही नाही पण माझ्यासाठी हा अनुभव खूप traumatic होता . मी घरी येवून खूप रडले आणि पुन्हा त्या शाळेत जाणार नाही मला दुसर्या शाळेत घाल असं आईला सांगितलं . माझं रडणं थांबेना तेव्हा आईने लीलाताईना फोन लावून दिला. त्यांनी मला जे काही झालं ते लिहून त्यांच्याकडे घेवून बोलावलं. त्याच रात्री मी आणि आई लीलाताईंच्या घरी गेलो . त्यांनी ते सगळं वाचलं आणि मग मला समजावून सांगितलं . मी शाळेत जाणारच नाही म्हणून हटुन बसले होते . माझी चूक नसताना मला ओरडले ह्याबद्दल मी शाळेवरच बहिष्कार टाकणार असं माझं म्हणणं होतं . शिवाय परत सगळ्या वर्गाला फेस करणंसुद्धा मला अपमानाचं वाटत होतं . लीलाताईंनी आणि आईने मिळून मला नक्की कसं समजावलं आठवत नाही पण त्यांनी मला "मन शुद्ध तुझा गोष्ट आहे पृथ्वीमोलाची" हि कविता सांगितल्याच मात्र आठवतंय ( आईला आणि मलापण ) , (लीलाताईंना असं कविता किंवा गोष्टी सांगून समजावण्याची सवय होती. )
तपशीलात न जाता सांगते कि पुढे आयुष्यात असे अनेक प्रसंग आले, कधी कोणी माझ्या संतापाचं कारण लक्षात न घेता माझ्या शीघ्रकोपीपणाचा बाऊ केला तर कधी मी वयाने मोठ्यांशी निर्भीडपणे केलें प्रतिवाद म्हणजे माझ्याकडील संस्कारांची कमतरता असं म्हटलं गेलं आणि जेव्हा मला सगळं सोडून द्यावंसं वाटलं , जेव्हा मला परिस्थितीला सामोरं जाण्यापेक्षा पलायन सोपं वाटलं , तेव्हा प्रत्येकवेळी मला आईने लीलाताईंनी काय सांगितलय असं म्हणून ह्या कवितेची आठवण करून दिली. आणि मार्गावर आणलं .

असो. तर माझ्याकडील शाळेबद्दलच्या सांगण्यासारख्या गोष्टी संपल्या ( असं आत्ता तरी वाटतंय ). माझ्या लक्षात असणाऱ्या सर्वच गोष्टी जरी मी सांगितल्या आहेत तरी अजून अशा भरपूर गोष्टी असणार आहेत ज्या माझ्या लक्षात नाहीत त्यामुळे इथे सांगायच्या राहून गेल्या. आज मी जी काही आहे ते केवळ त्या शाळेमुळे आहे असं वगैरे मी मुळीच म्हणणार नाही . आपल्या जडण-घडणीसाठी बर्याच गोष्टी कारणीभूत असतात. आणि ह्या शाळेत रुजवले गेलेले विचार, उपक्रम आणि अभ्यासक्रम ह्यांचा माझ्या व्यक्तित्वावर निश्चितच परिणाम झाला . शाळेने आम्हाला काय दिले ते मी मोजणार नाही . शाळेने आम्हाला बाहेरील जगासाठी तयार केले कि नाही ते मला माहिती नाही पण शाळेने आमचं लहानपण, आमचं प्राथमिक शिक्षण आनंददायी केलं हे मात्र नक्की आणि त्यासाठी माझ्या मनात शाळेबद्दल नेहमीच कृतज्ञता आहे. असेल .

- सिद्धि