पुस्तकपरिचय - गुणसूत्रांमुळे आपली शैक्षणिक पात्रता ठरते का?

सप्टेंबरमध्ये प्रा. कॅथरीन पेज हार्डन यांचं The Genetic Lottery: Why DNA Matters for Social Equality हे पुस्तक प्रकाशित झालं. न्यू यॉर्कर आणि गार्डियनमध्ये त्या संदर्भात लेकन आलं होतं. न्यू यॉर्करमध्ये मोठी प्रोफाईल आहे, गार्डियनमध्ये प्रा. पेज हार्डन यांची मुलाखत आहे.

द न्यू यॉर्कर - Can Progressives Be Convinced That Genetics Matters?
द गार्डियन - Kathryn Paige Harden: ‘Studies have found genetic variants that correlate with going further in school’

प्रा. कॅथरीन पेज हार्डन ह्या ऑस्टिनमधल्या टेक्सास विद्यापीठात Developmental Behavior Genetics प्रयोगशाळा चालवतात आणि the Texas Twin Project नावाचा प्रकल्प चालवणाऱ्यांपैकी एक आहेत. ह्या दोन्ही लेखनांचा सारांश असा की त्यांच्या संशोधनाच्या दिशेमुळे अनेक उदारमतवादी लोकांना(ही) असं वाटतं की त्या युजेनिक्स-वादी, वंशवादी आहेत. त्या स्वतःला डाव्या, उदारमतवादी समजतात; विज्ञानाचा वापर सामाजिक शास्त्रांच्या जोडीनं, समाजाच्या भल्यासाठी करावा असा त्यांचा आग्रह पुस्तकातून दिसतो.

पुस्तकाचे दोन भाग आहेत, पहिला विज्ञानाचा आणि दुसरा भाग आता हे समजलेलं आहे तर समाजातल्या तळागाळातल्या, मागे पडलेल्या, वंचितांनी पुढे येण्यासाठी काय करू नये आणि काय करावं.

लोक बरेचदा nature or nurture असे प्रश्न विचारतात. एखाद्या मुलाची बोलण्याची कौशल्यं खूप कमी असतात; कुणी अभ्यासात खूप पुढे असतात; कुणी व्यवसायात अतिशय यशस्वी होतात; कुणावर रस्त्यावर झोपायची वेळ येते; हे कशामुळे होतं? निसर्ग का वातावरण. हा भाग समजावण्यासाठी त्यांनी एक रूपक वापरलं. तेच इथे देते. एखाद्या हॉटेलात जेवायला गेल्यावर, तो संपूर्ण अनुभव आवडायचा असेल तर बसण्यासाठी खुर्ची आवश्यक आहे का जेवणात मीठ आवश्यक आहे? दोन्ही हवेत, तेच कुणाच्याही आयुष्यातल्या महत्त्वाच्या, ठळक गोष्टींबद्दल खरं आहे.

त्यांनी एकसारख्या दिसणाऱ्या जुळ्यांचा, आणि इतर काही जुळी आणि भावंडांचा अभ्यास केला. एकसारखी दिसणारी जुळी कधी होतात; तर जेव्हा बीजांडं आणि शुक्राणू एकत्र येतात आणि त्यातून झायगोट तयार होतो, त्याचंही विभाजन होऊन एकाचे दोन झायगोट झाले तर एकसारखी दिसणारी जुळी जन्माला येतात. मुळात एकच बीज फळलं, पण त्या फळाचे दोन भाग स्वतंत्र वाढले. एकसारखी न दिसणारी जुळी म्हणजे एकाच्या जागी दोन बीजं परिपक्व होऊन, ती फळतात. म्हणजे सख्खी भावंडं आणि एकसारखी न दिसणारी जुळी ही वैज्ञानिक अभ्यासाच्या दृष्टीनं समान असतात. इथे वैज्ञानिक अभ्यास म्हणाले, कारण दोन सख्ख्या भावंडांमध्ये बरंच अंतर असेल तर कदाचित आई-वडलांच्या परिस्थितीत बदल झालेला असेल; त्यामुळे सामाजिक परिस्थिती बदललेली असेल. पहिल्या मुलाच्या वेळेस झालेल्या/केलेल्या 'चुका' पालकांनी दुसऱ्या वेळेस दुरुस्त केल्या असतील... असो.

वैज्ञानिक अभ्यासासाठी, म्हणजे जनुकं, गुणसूत्रांमुळे काय फरक पडतो हे बघायचं असेल तर दोन एकसारख्या जुळ्यांची गुणसूत्रं जुळवून बघतात. माणसांमध्ये गुणसूत्रांच्या २३ जोड्या असतात. पैकी X आणि y सोडून देऊ. उरलेल्या २२ जोड्यांपैकी, भावंडं आणि जुळ्यांमध्येही किती साम्य आहे ते शोधायचं. (आम्ही अशा चाचण्या केलेल्या नाहीत पण), समजा माझा भाऊ आणि मी यांच्यात गुणसूत्रांची ११वी जोडी अगदी एकसारखी आहे. तर त्या जोडीच्या बाबतीत आम्ही जुळे आहोत, प्रत्यक्षात भाऊ माझ्यापेक्षा दोन वर्षांनी मोठा असला तरीही. आणि १३व्या गुणसूत्रात काहीही साम्य नसेलही. दोन सख्ख्या भावंडांमध्ये, आणि एकसारख्या नसणाऱ्या जुळ्यांमध्ये गुणसूत्रं साधारण ५०% एकसारखी असतात. एकसारख्या जुळ्यांमध्ये हे साम्य ~१००% असतं; पूर्ण १००% नसेलही कारण एकदा झायगोट वाढायला लागला, पेशींचं विभाजन व्हायला लागलं की गुणसूत्रं म्यूटेट (मराठी?) होतात. अगदी आपण जन्माला आलो तेव्हा आपला जो काही जिनोम सिक्वेन्स (मराठी?) असेल तो वय वाढायला लागल्यावर तसाच्या तसा राहत नाही. ह्या सगळ्याच गुणसूत्रबदलांचे काही दृश्य परिणाम असतात असं नाही.

तर, भावंडांमधलं गुणसूत्रसाम्य. आपली उंची किती असेल हे ठरवणारं एकच एक जनुक नाही. बरीच आहेत. एकसारख्या जुळ्यांमध्ये ही जनुकं एकमेकांसारखी असण्याचं प्रमाण खूप जास्त आहे, सख्ख्या भावंडांच्या तुलनेत. याचा अर्थ, आपली उंची किती असेल हे आपल्या जनुकांवरून अधिक ठरतं, nature or nurture या प्रश्नाचं उंचीच्या बाबतीत उत्तर आहे nature जरा जास्त. हा जुळी आणि सख्खी भावंडं यांतला गुणसूत्र-फरक, आणि त्याचा अर्थ लावणं.

कुपोषित बालकांची, समाजांची उंची कमी असते; ही बाब निराळी. एकाच घरातल्या मुलामुलींचा अभ्यास केल्यामुळे दोन्ही भावंडांना एकसमान वागणूक मिळालेली असेल असं त्यांनी गृहीत धरलेलं आहे. भारतात अनेक समाजांत, घरांत मुलींना कमी लेखून, कमी किंवा निकस खायला दिलं जातं. अशी बाब इथे त्यांनी उल्लेखलेली नाही. याचं कारण, अमेरिकेत, टेक्सासात अशा प्रकारच्या बातम्या, चर्चा, सांगोवांगी सापडत नाही.

दुसरी बाब, ही सगळी संशोधनं गोऱ्या लोकांवर केलेली आहेत. गोरे लोक म्हणजे कॉकेशन वंशाचे. जीवशास्त्रासाठी समाजगट वर्णावरून तयार होतात; भारतीय निराळे, चिनी निराळे, जपानी निराळे; आयरिश निराळे; जर्मन निराळे; वगैरे. पण त्या लिहितात की, वंश ही संकल्पना उच्चनीचतेसाठी तयार केली आहे, तिचा जीवशास्त्राशी, विज्ञानाशी काहीही संबंध नाही. उदाहरणार्थ, अमेरिकी समाजात कॉकेशन लोक गोरे; भारतीय, चिनी, जपानी सगळे आशियाई, वगैरे. याबद्दल आणखी थोडं पुढे.

उंची हा शारीरिक गुणधर्म पॉलिजेनिक समजला जातो; कारण एकाचएका जनुकावरून उंची ठरत नाही, अनेक जनुकांचा एकत्रित परिणाम म्हणून आपली उंची किती हे ठरतं. आता येऊ विवादास्पद मुद्द्याकडे. गुणसूत्रांमुळे आपलं शिक्षण किती हे ठरतं का?

अमेरिकेत ज्यांना गोरे समजलं जातं अशा लोकांत, शिक्षण हा सुद्धा पॉलिजेनिक गुणधर्म दिसतो; म्हणजे खूप निरनिराळी जनुकं शैक्षणिक पातळी किती यावर प्रभाव पाडतात. हा प्रभाव किती, तर साधारण २०%. (म्हणे) जनुकशास्त्रात हा २०% आकडासुद्धा मोठा समजला जातो. तरीही जनुकांमुळे शैक्षणिक पातळी ठरण्याचं काम २०%च होतं, बाकी ८०% इतर अनेक घटकांवर अवलंबून असतं.

त्या म्हणतात, १०० वर्षांपूर्वी ह्याच समाजघटकांचा अभ्यास केला असता तर शिक्षण पॉलिजेनिक ठरलं नसतं. मुख्य कारण, बायकांना शिकू दिलं जात नसे. तसंच त्या म्हणतात, आजही व्यवस्था गौरेतर समाजांना मागे टाकणारी आहे. काळी, हिस्पॅनिक (द. अमेरिका खंडात मूळ असणारे) मुलं शिक्षणात मागे पडलेली दिसतात, याचं कारण त्या इतर ८०% घटकांवर अधिक अवलंबून आहे. आता उदारमतवादी धोरणं राबवली तर आणखी १०० वर्षांनी कदाचित शिक्षण या गुणधर्माचा पॉलिजेनिक इंडेक्स आणखी वाढलेला दिसेल. जेवढ्या जास्त प्रकारचे जीवशास्त्रीय समाजगट मुख्य प्रवाहात येतील, तेवढा पॉलिजेनिक इंडेक्स वाढत जाणार.

हे सगळे प्रयोग गोऱ्या लोकांवरच जास्त होतात. म्हणजे कुठल्या जनुकांमुळे आजार होतील, वगैरे गोष्टी गोऱ्या लोकांच्या बाबतीत जास्त समजणार. काळे, हिस्पॅनिक लोक आधीच मुख्य प्रवाहापासून लांब आहेत, त्यांच्या आरोग्याबद्दल त्यांना आणखी कमी सेवा मिळणार; अशीही नोंद त्या करतात.

समजा, बाकी सगळ्या गोष्टी समान असतील, किंवा त्यात सगळ्या प्रकारच्या लोकांना समान संधी मिळत असतील तर मग शेवटी जनुकं ठरवणार की कोण किती शिकणार. किंवा माझी उंची १५७ से.मी. आहे; मी बास्केटबॉलमध्ये यशस्वी होण्याची शक्यता फारच कमी आहे. म्हणजे सगळी समानता वगैरे आली तरीही जनुकांमुळे असमानता टिकून राहील. म्हणून अनेक उदारमतवादी लोकांनी प्रा. हार्डन यांच्यावर युजेनिक्स-वादी असण्याचे आरोप केले आहेत. त्यांचं उत्तर (मला समजलं ते) दुपदरी आहे -

१. ज्या मुलांचा शिक्षणासंदर्भातला पॉलिजेनिक गुणांक कमी असतो, पण घरचे बरे असतात, ते काही वर्षं गणित शिकतात. ज्या मुलांचा हा पॉलिजेनिक गुणांक मध्यम असतो, पण घरची गरिबी असते, ते कमी काळ गणित शिकतात. मुलं जेवढी वर्षं गणित शिकतात, तेवढ्या चांगल्या उत्पन्नांच्या नोकऱ्या, व्यवसायांत शिरतात, असं सामाजिक अभ्यासातून दिसलं आहे. त्यामुळे मुलांच्या पालकांची आर्थिक परिस्थिती बेताची असेल तर त्याचा मुलांच्या गणित शिकण्यावर परिणाम होऊ नये, असं त्या म्हणतात.

शैक्षणिक धोरणं ठरवताना ती पॉलिजेनिक गुणांकाचा विचार करून, मग धोरणं आखावीत; सुखवस्तू शाळांसाठी फार पैसा खर्च करण्याची गरज नाही, याचा विचार करावा.

२. कुणाचं शिक्षण कमी आहे, वा बास्केटबॉलमध्ये यशस्वी नाहीत म्हणून त्यांना कमी किंमत, असं असू नये. त्या स्वतःच्या मुलाचं उदाहरण दोन्ही ठिकाणी देतात. त्यांचा धाकटा मुलगा बोलण्यात मागे होता. मोठ्या मुलीच्या वेळेस ही काही अडचण असू शकते, हेच त्यांना समजलं नव्हतं. मुलीला बोलता येतं त्यामुळे तिच्या बोलण्यासाठी जास्त खर्च, कष्ट करायची गरज नाही. पण मुलासाठी त्या स्पीच थेरपिस्टकडे जातात. मुलीला घडाघडा बोलता येतं, याचं फार कौतुक वाटायचं कारण नाही; पण मुलाला आणि त्याच्यासाठी इतरांनाही खूप कष्ट करावे लागले, त्यामुळे तो घडाघडा बोलायला लागेल तेव्हा त्याचं खरं कौतुक वाटलं पाहिजे.

मग त्या 'कर्णबधीर' लोकांचं उदाहरण देतात, कर्णबधीर निराळे. कर्णबधीर म्हणजे ज्यांना ऐकू येत नाही. 'कर्णबधीर' म्हणजे ज्यांना अमेरिकी खुणांची भाषा येते ते लोक. हे 'कर्णबधीर' लोक स्वतःला भाषिक अल्पसंख्य समजतात; अपंग नाही. २०००च्या दशकात अमेरिकेत दोन स्त्रियांची गोष्ट बरीच प्रसिद्ध झाली. त्या स्वतः 'कर्णबधीर' आहेत; त्यांनी स्पर्म डोनेशनमार्गे गर्भधारणा घडवली; आणि त्यात कर्णबधीर पुरुषाचे शुक्राणूच निवडले. त्यामुळे त्यांची मुलं कर्णबधीर निघण्याची शक्यता खूप जास्त वाढवली. आपल्याला - ठीकठाक ऐकू येणाऱ्या लोकांना - ऐकू न येणं हे अपंगत्व किंवा काही कमी असणं वाटलं तरी त्यांना तसं वाटत नाही.

(शोंडा राईम्सच्या 'प्रायव्हेट प्रॅक्टिस' नामक करमणूकप्रधान मालिकेत अशा प्रकारची चर्चा एका भागात आहे. खूप बुटके, ड्वार्फ, असणाऱ्या जोडप्याला आपलं मूल खूप बुटकं, ड्वार्फ असावं असंच वाटतं. डॉक्टरांना हे पटत नसतं; तर ते गोरं, बुटकं जोडपं म्हणतं, "डॉक्टर, तुम्ही आणि तुमचा नवरा काळे आहात. तुमची मुलं गोरी असती तर तुम्हांला कसं वाटलं असतं?")

जुळी आणि सख्खी भावंडं यांतला गुणसूत्र-फरक आणि हा 'कर्णबधीर' भाग वाचून मेंदूला चालना मिळाली. (पुस्तक वाचण्याचा आग्रह धरणाऱ्या मित्राचे आभार. ह्या निरागसाचं नावही मी सांगणार नाही.)

क्वचित अपवाद वगळता बाकी पुस्तकाची भाषा, वाक्यरचना मला थोडी किचकट वाटली. किंचित छोटी वाक्यं, आणि कमी बोजड शब्द वापरले असते तर बरं झालं असतं. मी अगदी निराळी इंग्लिश भाषा वापरते इथवर मी जाणार नाही, पण साधारण त्या लायनीवरचा विचार. कदाचित विषय नेहमीचा नाही; लेखिका विद्यापीठात संशोधन करते; आणि त्यांचं मूळ अमेरिकी साऊथमधल्या अतिधार्मिक घरात आहे; यांपैकी काही कारणं असावीत. तरीही पुस्तक वाचनीय आहे. विज्ञान आणि त्या जोडीला येणारं तंत्रज्ञान माणसांच्या नव्या गरजा निर्माण करण्यासाठीच असायची गरज नाही. कधी ते समाजांच्या प्रगतीसाठीसुद्धा असतं.