केंद्र परिघाचं नातं

वैशाख वणव्यातही वसंताचा गारवा देण्याचे सामर्थ्य असलेले सविताचे हे लेखन वाचताना दुर्गा भागवतांच्या लिखाणाची आठवण [मुक्तक वाचून संपल्याक्षणीच माझा हात कपाटातील 'ऋतुचक्र' कडे गेला] झाली, इतकी सुंदरता वाक्यावाक्यातून डोकावत आहे.

आपल्या वाट्याला आलेल्या कामाकडे सौंदर्याची दृष्टी ठेवून त्यातील शुष्कपणा, रखरखीतपणा कमी करून प्राप्त परिस्थितीतही आनंद कसा घ्यावा हे या लिखाणाची जातकुळी दर्शविते. काय आहे ही वस्तुस्थिती ? तर एक स्त्री आणि तिची सहाध्यायी यांची एका अशा ठिकाणाला भेट जो भाग शहरीसंस्कृतीपासून अलिप्त...किंबहुना त्या भागातील जनांला हेच अप्रुप की भिन्न संस्कृतीतील या दोघी कोणताची संकोच न बाळगता 'आपल्यात' आल्या आहेत. 'रसना' चा तो ग्लास एकूणच त्या वस्तीतील आपुलकीचे प्रतिनिधित्व करत आहे. आपले शहरीपण त्या भागाशी गुंतून राहू शकत नाही याचीही लेखिकेला कुठेतरी टोचणी जाणवत असून त्या भरातच त्या लिहितात "या गावात मी आयुष्यात पुन्हा कधी कदाचित पाऊलही टाकणार नाही...." पण म्हणून त्या गावाविषयीची त्यांची आत्मियता किंचितही उणी होणार नाही. वस्तीवरील बचत गट महिलांची संवादातील प्रश्नोत्तररूप रचना, उत्तरे अंधुक माहीत असतानाही त्याना मुद्दाम बोलते करण्यासाठी सहज विचारलेले प्रश्न, बाईनी आमची पास बुके पाहिलीच पाहिजेत असा बालिश वाटू शकणारा हट्ट, आणि त्या पाहात असताना त्यांच्या प्रफुल्लित नजरा...ह्या सार्‍या छोट्या गोष्टींची, त्यातील आशयाची केलेली बांधणी अतिशय मनोज्ञ वाटली.

इथपर्यंतच्या भागाला आणि त्यातील लिखाणाला एकप्रकारे कवितेचेच रूप लाभले आहे.

पण पुढे "परिघावरच्या अस्तित्त्वात पुष्कळ काही मिळतं. पण ते आपल्यासाठी नसतं, हे आपण जाणून घ्यायला हवं...." इथून ते व्यावहारिक पातळीवर का उतरावे यासाठी लेखिकेला तसा वैयक्तिकरित्या अनुभव आला असेल तर तो त्यांचा व्यक्तिगत प्रश्न होऊ शकतो. ही 'जाणून घेण्याची' प्रक्रिया मुद्दाम घडवून आणता येत नाही [असे मला वाटते]. समाजरचनेत अशा पातळीवर जीवन जगणे क्रमप्राप्तच असते. 'अ' ठिकाणी मला आलेला अनुभव 'ब' च्या जमिनीवर का मिळत नाही, वा तिथे मला जी कटुता अनुभवायला मिळाली तिचे कारण मी नको तितके त्यांच्यात गुंतून जातो का ? माझ्यातील मार्दव, लोकसमूह मिळविण्याची धडपड इतरांच्या हृदयापर्यंत का पोचू शकत नाही ? अशा गोष्टींचा मागोवा घेताना त्यातून नैराश्य येणार नाही इतके जरी पाहिले तरी जीवनातील 'नकारार्थी' समूहाकडून 'होकारार्थी' गटाला धक्का लागू शकत नाही. परिघ आणि केन्द्रबिंदू यांचा तोल राखणे जमो अथवा ना जमो, पण त्यामुळेच रहस्याचा उलगडा होईल असेही काही नसावे. शेवटी हा रहस्यभेदही एकटीनेच करावा लागणार असल्याने त्या भेदाचे दायित्वही शोधकाकडे त्याच्या मगदुराप्रमाणे जाते.

आपल्याला गारवा देवू शकणारी "सावली" आपणच शोधली पाहिजे हे तर अटळ असे कर्मच आहे माणसाचे. फक्त त्या सावलीची व्याख्या काय करावी हा ज्याचा त्याचा प्रश्न.

अशोक पाटील

>> रोजचे संबंध आले की, काही वाटून घेणं, काही सोडून देणं, काही स्वीकारणं भाग असतं. ते आपण सहज करू शकत नाही.>>
कदाचित सर्व्हायव्हल इन्स्टिंक्ट चा भाग यात असू शकेल. आपले रिसोर्सेस विभागले गेल्याने आलेल्या सुरक्षिततेमधून आपण बचावात्मक होत असू. यात मला तरी काही फार आक्षेपार्ह वाटत नाही. याउलट नवीन व्यक्ती थोड्या काळापुरती आल्याने आपल्या वाट्यामधे हिस्सा मागणार नाही याची खात्री असते त्यामुळे अधिक उत्तम रीतीने आपण मिसळू शकत असू.

अनुभवात्मक लेख ह्रुदयस्पर्शी आहे यात शंकाच नाही.

लहानपणी आम्हाला 'आतले आणि बाहेरचे' असा धडा होता. त्यात एखाद्या व्यवस्थेच्या आतल्यांना कशी 'आपल्यातली' वागणूक मिळते हे दाखवलं आहे. बाहेरच्यांना आत येऊ देण्यास विरोध होतो. मात्र एकदा ते आतले झाले की त्यांनाही ती वागणूक मिळते.

वरच्या लेखात तुम्ही या चित्राची दुसरी बाजू दाखवली आहे. बाहेरच्यांना, ते तात्पुरते बाहेरचे असले तर पाहुण्याची, सौम्य वागणूक मिळते. मात्र एकदा आतले झालात की हे मखमली आवरण वापरण्याची गरज नाहीशी होते, व हक्कांबरोबर जबाबदाऱ्याही येतात.

एक गोष्ट मात्र वेगळी वाटली. इथे तुम्ही - सुशिक्षित शहरी व त्या - अशिक्षित गावंढळ अशी सांस्कृतिक विषमता आहे. हेच चित्र उलटं असतं तर इतका सन्मान मिळाला असता का? अर्थात तरीही पाहुणा व घरचा यामधल्या फरकाचा जो मुद्दा मांडला आहे त्याला फार बाधा येत नाही.

याला अनुभव म्हणावं.. की अनुभव सांगता सांगता केलेलं आत्मपरिक्षण म्हणावं.. की समोरच्याला आत्मपरिक्षणाला नकळत भाग पाडणं म्हणावं.. की केवळ व्यक्त होणं असावं? लेखनाआधी उद्देश जो काही असो, लेखन या सार्‍या गोष्टी पूर्ण करते आहे

लहानपणी मी कोणत्याही गावात गेलो की मला तिथेच रहावंसं वाटायचं.. पुढे पुढे तिथे राज रहाणार्‍या परिचितांचे कष्ट पाहिले, वणवण पाहिली की आपलं तिथलं 'औट घटकेचं पाहूणेपण' मला अधिक आवडू लागलं.. या पाहूणेपणाच्या आवडीचा प्रवास इतक्या छोट्या गावांतून, अश्या सामाजिक अनुभवातून झाला नसेल - नाही; मात्र मनातले भाव असेच काहिसे बदलत गेले. ते इतके छान शब्दात बांधले नाहीत - बहुदा असे बांधता आलेच नसते..

छान लिहिलंय.. लिहित रहा!

एकदम आवडले!

आपल्या वाट्याला आलेल्या कामाकडे सौंदर्याची दृष्टी ठेवून त्यातील शुष्कपणा, रखरखीतपणा कमी करून प्राप्त परिस्थितीतही आनंद कसा घ्यावा हे या लिखाणाची जातकुळी दर्शविते. >>> अशोकजींच्या या वाक्याशी १००% सहमत. उन्हाळ्यात एखाद्या फारश्या सुविधा नसलेल्या सरकारी कार्यालयाजवळचे वातावरण, विशेषतः खेड्यातील, एकदम भकास वाटते कधीकधी. तुम्ही ते एकदम सुंदर करून टाकले या लेखात.

(बाकी नावावरून भूमितीबद्दल काहीतरी असावे असे वाटल्याने बराच वेळ लागला उघडायला )

पाहुणेपणाचा अनुभव आवडला सविताताई.

सगळेच लोक पाहुण्याशी आदराने आणि सौम्यपणे बोलतात आणि एकदा त्यांच्यातले झाले की हे वागणे कमी होत जाते हे मान्यच. सर्वसाधारणपणे आपल्या घरी जेव्हा पाहुणे येतात तेव्हा आपण त्यांच्याशी सौम्य व्यवहार करतो, त्यांना वेळ देतो, पाहुणचार करतो.
मात्र लेखात उल्लेख केल्याप्रमाणे (आणि राजेश यांनीही म्हटल्याप्रमाणे) पाड्यावरच्या स्त्रिया आपली कामं सोडून दिवस पाहुण्यापाठी घालवणे, त्याला/तिला खायला-प्यायला, भेटवस्तू देणे , इ. या गोष्टी केवळ पाहुणचाराकरता नसून ते लोक शहरातून पाड्यावर आलेल्या शिकल्या-सवरलेल्या पाहुण्याला आपल्यापेक्षा अनेक बाबतीत खूप वरच्या स्तरातले किंवा वेगळ्या जगातलेच समजतात, तो समज रास्तच आहे, त्या भावनेमुळे आहे.
आपल्या शहरी लोकांचे उदाहरण म्हणजे एखाद्या चित्रपटसृष्टीतल्या प्रसिद्ध अभिनेता/अभिनेत्रीच्या भेटीच्या वेळी त्या भागातले शहरी लोकही असेच त्यांच्या सहीकरता किंवा त्यांच्यासोबत फोटो काढायला वेळ खर्ची घालतांना दिसतात.

ह्याच्या उलट म्हणजे एखाद्या शहरी घरात खेड्यापाड्यातून आलेल्या गरीब शेतकरी पाहुण्याला किंवा सिनेअभिनेत्याकडून एका सर्वसामान्य माणसाला तशी स्पेशल ट्रिट्मेंट मिळणार नाही.
इथे मला सविताताई आणि सिने-अभिनेत्यांची तुलना करायचे नसून मानवी स्वभावाचा एक गुण दाखवण्याचा प्रयत्न आहे.

वरती श्री पाटील यांनी दिलेले आतल्या बाहेरच्याचे ऊदाहरण रोज मुंबईच्या लोकल्समधे बघायला आणि अनुभवायला मिळते

लिखाण अतिशय आवडले हे काही नव्याने लिहायला नको. ते आवडलेच. प्रतिसाद वाचताना 'आतले आणि बाहेरचे' .'काही अप, काही डाऊन' हे जुने वाचलेले आठवले, हा आणखी एक फायदा.
मी खेड्यात बरीच वर्षे काढली आहेत. खेड्यातले बरेच अनुभव, आठवणी लक्षात आहेत. असे, तसे वगैरे...

छान. विचार करण्यासारखा अनुभव.

पाहुणचार म्हणजे नव्वद मिनिटांची नवलाई. किंवा "घरच्या पीराला तेलाचा मलिदा" अशी म्हण उत्तरेकडे आहेच. पण सदा पाहुणचाराची अपेक्षा घरच्यांनी केली, तर चालेलही कसे? (पण शिष्टाचाराची अपेक्षा करायला हरकत नाही.)

एक्-दोन दिवसापूर्वी ऐसीवरील चर्चेतच ह्या लेखाचा उल्लेख मी केला होता.
कोणती चर्चा ते आता आतह्वत नाही.
बहुतेक सारिका तैंचे चर्चा असेल.
http://www.aisiakshare.com/node/2472

गावाकडचे लोक खूप प्रेमळ आणि प्रांजळ असतात.

शीर्षक वाचून मला वाटल कि काहीतरी गणित आणि आयुष्य यांचा संबध लावणारा लेख असेल पण पहिल्या एक दोन वाक्यामाध्येच लेखाने मनाची पकड घेतली. अश्या प्रकारच सामाजिक काम ज्यांच्या हातून होत त्या व्यक्तींना खरा आनंद मिळत असेल. बाकी अश्या ठिकाणच्या "रसना" पाहुण्चाराबद्दल थोड विनोदी वाटल.सुंदर लेख आवडला.