झिझेक काय म्हणतो?

झिझेक काय म्हणतो?
- अपौरुषेय

स्लाव्होय झिझेक एक विख्यात स्लोव्हेनियन तत्त्वचिंतक आणि सांस्कृतिक समीक्षक आहे. समकालीन समाजातील सोशल मिडियाचे स्थान आणि प्रभावाबद्दल त्याने रोचक मांडणी केलेली आहे. मनोविश्लेषणात्मक सिद्धांत, मार्क्सवाद आणि सांस्कृतिक समीक्षेमध्ये त्याचे विश्लेषण खोलवर रुजलेले आहे. त्यामुळे ते गहन, गुंतागुंतीचे वाटू शकते. झिझेकच्या सोशल मिडियावरच्या मतांचा सारांश येथे दिला आहे.

स्वातंत्र्याचा भ्रम

झिझेकचे म्हणणे आहे की सोशल मिडिया स्वातंत्र्याचा आणि निवडीचा भ्रम निर्माण करतात. फेसबुक, इन्स्टाग्राम किंवा ट्विटर/एक्ससारखे प्लॅटफॉर्म आपल्या वापरकर्त्यांच्या मनात असा समज निर्माण करतात की ते मुक्तपणे व्यक्त होत आहेत आणि स्वतंत्रपणे निवड करत आहेत. परंतु, झिझेक झिझेकच्या म्हणण्यानुसार हे स्वातंत्र्य वरवरचे आहे. या प्लॅटफॉर्मला नियंत्रित करणारे अल्गोरिदम वापरकर्त्यांच्या वर्तनात आणि प्राधान्यांमध्ये फेरफार करतात; त्यांच्या कृतींची आणि विचारांची काहीशी दिशा कळत-नकळत बदलतात, ठरवतात. उदाहरणार्थ, आपण आपल्या फीडवर पाहात असलेले कंटेंट रँडमपणे (कोणत्याही क्रमाविना, कारणाविना अवतरलेले) नसते; तुमचे पूर्वीचे परस्परसंवाद, लाईक्स आणि शेअर्सच्या आधारे ते काळजीपूर्वक निवडलेले असते.

तसेच, अरब स्प्रिंगसारख्या राजकीय चळवळींची उदाहरणे देऊन झिझेक सांगतो की स्वातंत्र्यासाठी चळवळ उभी करण्यासाठी सोशल मिडियाचा वापर झाला खरा, परंतु सत्ताधाऱ्यांना चळवळींवर लक्ष ठेवणे आणि विरोधकांना ठेचणेही त्याद्वारे सोपे झाले. याची परिणती अनेक ठिकाणी अशी झाली की अधिक हुकूमशाही राजवटी त्यामुळे अस्तित्वात आल्या. अनेक मूलतत्त्ववादी अतिरेकी गट आपल्या विचारांचा प्रसार करायला आणि नवे अनुयायी निर्माण करायलाही सोशल मिडियाचा प्रभावीपणे वापर करतात.

वैयक्तिक डेटा – एक क्रयवस्तू

झिझेकचा एक महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे वैयक्तिक विदारूपी माहितीचे वस्तुकरण. सोशल मिडिया प्लॅटफॉर्म त्यांच्या वापरकर्त्यांकडून मोठ्या प्रमाणात डेटा गोळा करतात; तो नंतर जाहिरातदारांना विकला जातो. या डेटामध्ये तुमच्या ब्राउझिंग हिस्टरीपासून ते तुमच्या वैयक्तिक आवडींपर्यंत आणि तुमच्या भावनिक स्थितींपर्यंत सर्व काही समाविष्ट असते. झिझेक डिजिटल पाळत ठेवण्याच्या प्रकाराशी याची तुलना करतो, कारण दोन्हींमध्ये वापरकर्त्यांचे सतत निरीक्षण केले जाते आणि त्यांच्या डेटाचा वापर इतर कुणाच्या तरी फायद्यासाठी केला जातो. उदाहरणार्थ, तुम्ही फिटनेसबद्दल वारंवार पोस्ट करत असल्यास, तुम्हाला जिमची मेंबरशिप किंवा हेल्थ सप्लिमेंटच्या जाहिराती जास्त दाखवल्या जातील.

ऑथेंटिक असे काही शिल्लक राहते का?

सोशल मिडियामुळे सत्याचा कसा अपलाप होतो यावर बोलताना झिझेक एक वेगळा मुद्दा मांडतो. सोशल मिडियामुळे स्वतःची एक आदर्श आवृत्ती सादर करण्याची गरज सातत्याने भासवली जाते. ती खराखुरा मानवी परस्परसंवाद कमी होण्यास कारणीभूत ठरते. लोक लाइक्स, फॉलोअर्स आणि व्हॅलिडेशन मिळवण्यासाठी त्यांची ऑनलाइन व्यक्तिरेखा विशिष्ट पद्धतीची दिसेल अशा पद्धतीने रचतात. यात अनेकदा त्यांच्या खऱ्या व्यक्तित्वाचा ऱ्हास होतो. उदाहरणार्थ. स्पॉन्सर आकर्षित करण्यासाठी आणि स्वतःची लोकप्रियता टिकवून ठेवण्यासाठी इन्फ्लुअन्सर्स त्यांची ऑनलाइन उपस्थिती काळजीपूर्वक तयार करतात. झिझेकने असा युक्तिवाद केला आहे की यामुळे एक उथळपणाची संस्कृती निर्माण होते, जिथे एखाद्या व्यक्तीचे मूल्य तिच्या वास्तविक जीवनातील कृती आणि चारित्र्याऐवजी तिच्या ऑनलाइन वावरानुसार मोजले जाते. त्यातून खुद्द त्या इन्फ्लुअन्सर्सवर मानसिक दबाव येतो आणि त्यातून त्यांच्यात ताण किंवा नैराश्याची भावना येऊ शकते. हे वास्तव मानू लागल्यामुळे सोशल मिडियाच्या वापरकर्त्यांमध्ये आयुष्याविषयी अवास्तव अपेक्षा त्यातून उत्पन्न होतात आणि असमाधान किंवा असूयेसारख्या भावना निर्माण होतात.

कनेक्टिव्हिटी : एक विरोधाभास?

सोशल मिडिया लोकांना जवळ आणण्याचा दावा करत असताना, प्रत्यक्षात यामुळे अनेकदा इतरांपासून तुटलेपणाची आणि एकाकीपणाची भावना वाढते. विरोधाभास असा आहे की आपण पूर्वीपेक्षा अधिक जोडलेले असताना, ही कनेक्शन अनेकदा उथळ असतात आणि त्यात सघनता नसते. उदाहरणार्थ, हजारो मित्र किंवा अनुयायी असले म्हणून नातेसंबंध अधिक अर्थपूर्ण होत नाहीत. अशा उथळ कनेक्शन्समुळे एकाकीपणा आणि परात्मभाव (एलियनेशन) वाढू शकते.

विचारसरणी

सोशल मिडिया विशिष्ट श्रद्धा आणि मूल्ये कशी पसरवत राहतात हे स्पष्ट करण्यासाठी झिझेक विचारधारेची संकल्पना वापरतो. सोशल मिडिया प्लॅटफॉर्म तटस्थ नसतात, असा त्याचा युक्तिवाद आहे; वैचारिक पूर्वग्रहांचा त्यात समावेश होतो. त्याच्या वापरकर्त्यांना जग कसे दिसते याला हे पूर्वग्रह आकार देतात. उदाहरणार्थ, ज्या कंटेंटला तीव्र भावनिक प्रतिक्रिया येतील अशा कंटेंटला सोशल मिडिया अल्गोरिदम प्राधान्य देतात. त्यामुळे अनेकदा सनसनाटी आणि ध्रुवीकरण घडवणाऱ्या कंटेंटचा प्रसार होतो. यातून ‘एको चेंबर्स’ (समविचारी व्यक्तींचे कंपू) तयार होतात. तिथे लोकांच्या समोर केवळ त्यांच्या विद्यमान मतांना बळकटी देणारे कंटेंट येते. याचा परिणाम म्हणजे विधायक संवाद आणि गंभीर विचार घडणे कठीण होऊन बसते. केंब्रिज ॲनालिटिकाने तर सोशल मिडियाद्वारे मतदारांना आपले लक्ष्य बनवले, त्यांच्यावर प्रभाव पाडला आणि त्यांचा निवडणुकीतला कल बदलायचा प्रयत्न केला.

सोशल मिडिया – एक स्पेक्टॅकल

गी दबोर (Guy Debord) हे एक फ्रेंच तत्त्वज्ञ होते. "Society of the Spectacle" या पुस्तकात त्यांनी आपली चंगळवादी समाजाविषयीची तत्त्वचिंतनात्मक मांडणी केली आहे. झिझेक या संकल्पनेचा वापर करून सोशल मिडियाचे वर्णन एक ‘तमाशा’ (Spectacle) म्हणून करतो. Spectacle लोकांना वास्तविक समस्या विसरायला लावते, किंवा त्यांना त्यापासून दूर ठेवते. झिझेक असा युक्तिवाद करतो की सोशल मिडिया एक आभासी वास्तव निर्माण करतो जिथे लोक वास्तव दाखवण्या-पाहण्यापेक्षा दिखावा करण्यात-पाहण्यात आणि मनोरंजनात गुंतून राहतात. उदाहरणार्थ, ट्रेंडिंग विषय आणि व्हायरल चॅलेंज लोकांच्या नजरेसमोर येत राहतात, पण अनेकदा महत्त्वाच्या सामाजिक आणि राजकीय समस्यांना तितके महत्त्व मिळत नाही. झिझेक असे मानतो की लोकांचे लक्ष जेव्हा spectacleवर अडकून राहते तेव्हा आपल्या समाजाला आकार देणारी सत्तासंरचना (power structures) आणि असमानता यांपासून लोकांचे लक्ष विचलित होते.

तंत्रज्ञानाचे फेटिशायझेशन

फेटिशायझेशन म्हणजे एखादी वस्तू, व्यक्ती किंवा गुणधर्माला अत्याधिक भावनिक महत्त्व देण्याची कृती. झिझेक तंत्रज्ञानाच्या संदर्भात फेटिशायझेशन ही संकल्पना वापरतो आणि त्यावरदेखील टीका करतो. सोशल मिडिया आणि डिजिटल उपकरणे साधने होण्याऐवजी अंतिम ध्येय बनतात त्याला झिझेक तंत्रज्ञानाचे फेटिशायझेशन म्हणतो. तो असा युक्तिवाद करतो की लोकांना नवनवीन गॅजेट्सचे आणि ॲप्सचे वेड लागले आहे. लोक असे मानतात की गॅजेट्स आणि ॲप्स आयुष्यात आनंद आणि परिपूर्णता आणतील. तथापि, हा ध्यास केवळ सतत उपभोग आणि असंतोषाच्या चक्रात लोकांना अडकवून ठेवतो असे झिझेक मानतो. उदाहरणार्थ, नवीन स्मार्टफोन मिळवल्या मिळवल्या वाटणारा उत्साह यथावकाश कमी होतो कारण वापरकर्त्यांना त्याची सवय होते आणि ते पुढील अपग्रेडसाठी आसुसलेले राहतात.

आपली मांडणी करताना झिझेक अनेकदा पॉप्युलर कल्चर आणि दैनंदिन जीवनातली उदाहरणे वापरतो. उदाहरणार्थ, सेल्फी – हे एक स्वतःचे वस्तुकरण (self-objectification) आहे. व्यक्ती त्याद्वारे स्वतःला एक वस्तूच्या स्वरूपात इतरांच्या नजरेसमोर (gaze) सादर करतात. किंवा, ‘मेट्रिक्स’ चित्रपटाचे उदाहरण घेत झिझेक असे सांगतो की सोशल मिडिया त्या चित्रपटातल्याप्रमाणेच एक कृत्रिम आभासी वास्तव (simulated reality) निर्माण करतो, आणि त्याद्वारे लोकांना आपल्या अस्तित्वाच्या खऱ्या स्वरूपापासून विचलित ठेवतो.

थोडक्यात, झिझेकची सोशल मिडियावरील टीका बहुआयामी आहे. व्यक्तीचे स्वातंत्र्य, वस्तूकरण, वास्तव, कनेक्टिव्हिटी, विचारसरणी, स्पेक्टॅकल आणि तंत्रज्ञान अशा मुद्द्यांवर ती केंद्रित आहे. एका डिस्टोपियात आपण वावरत असल्याचे चित्र झिझेक उभे करतो. यात चंगळवाद, टेहळणी आणि परात्मभाव अशा चक्रात लोक अडकले आहेत असे तो मांडतो. झिझेकचे विश्लेषण आपल्याला सोशल मिडिया प्लॅटफॉर्मच्या अंतर्गत असणाऱ्या संरचना आणि प्रेरणांबद्दल प्रश्न विचारण्यासाठी आणि आपल्या सोशल मिडिया वापराबद्दल अधिक सजग राहण्यासाठी प्रोत्साहन देते. सोशल मिडियावर सक्रिय असलेल्या लोकांना, डिजिटल युगातील गुंतागुंत आणि विरोधाभास लक्षात येण्यासाठी याचा उपयोग होऊ शकतो. त्यात दिसते ते सर्व वास्तव नसते याचे आकलन मग आपणास होऊ शकते. त्यामागची सत्तातत्त्वे आणि सत्तासंरचना आपल्या लक्षात आल्या तर आपण अधिक डोळसपणे आपल्या सोशल मिडियावरील वर्तनात बदल घडवून आणू शकतो.