नैसर्गिक शेती - भाग ८

नैसर्गिक शेती हा शब्दप्रयोग अलिकडे बराच ऐकण्यात-वाचण्यात येतो. ही नेमकी काय भानगड आहे, आणि त्यातल्या तज्ञ म्हणवणाऱ्या लोकांनीही त्यात कसे वैचारिक गोंधळ घालून ठेवले आहेत, त्यावर थोडा प्रकाश टाकण्याचा या टिपणांमधून प्रयत्न करते आहे. या मालिकेतील माहिती ही बव्हंशी माझे वडील डॉ. आनंद कर्वे यांनी गेल्या साठेक वर्षांत केलेल्या कामावर आधारित आहे.
...
अनुक्रमणिका: नैसर्गिक शेती - भाग १ | भाग २ | भाग ३ | भाग ४ | भाग ५ | भाग ६ | भाग ७ | भाग ८
...

आत्तापर्यंतच्या लेखांवरून नैसर्गिक शेतीत नेमके काय घडते, हे वाचकांच्या बऱ्यापैकी लक्षात आले असेल. पण नैसर्गिक शेतीचे प्रचारक म्हणून प्रसिध्द असलेले लोक याबाबत काय म्हणतात, ते पाहू या.
पश्चिम महाराष्ट्रात नैसर्गिक शेतीचा बोलबाला सुरू झाला तो श्री. मोहन देशपांडे यांच्या ऋषि-कृषि शेतीमधून. http://rishikrishi.co.in ही त्यांची वेबसाइट आहे. या वेबसाईटनुसार शेतीची ही पध्दती वैदिक ग्रंथातील माहिती आणि वैश्विक ऊर्जेचा वापर यांवर अवलंबून आहे.
देशपांडे स्वतः गणिताचे पदवीधर होते. वेबसाइटवर त्यांच्या तंत्राची सविस्तर माहिती आहे. या तंत्रामध्ये अमृतपाणी हा महत्वाचा घटक आहे. एक एकरासाठी 200 ली अमृतपाणी बनवण्यासाठी पुढील कृती दिली आहे –
देशी गाईचे शुध्द तूप 250 ग्रॅम हे देशी गाईच्या 10 किलो ताज्या शेणात मिसळावे, त्यात 500 ग्रॅम मध मिसळून हे मिश्रण सतत ढवळत ढवळत 200 ली पाण्यात मिसळावे.
अशा या अमृतपाण्याचाच केवळ शेतात वापर करायचा आहे. पेरायचे बियाणे किंवा लावायच्या रोपांची मुळे या मिश्रणात बुडवून मग पेरणी करायची, आणि बाकी कोणतीही खते (रासायनिक किंवा सेंद्रीय) वगैरे न देता केवळ असे मिश्रण वेळोवेळी शेताला द्यायचे.
माझे वडील डॉ. आनंद कर्वे यांनी या पध्दतीचा शास्त्रीय अभ्यास करायचे ठरवले. त्यांनी एका विद्यार्थ्याला अशा प्रकारे उसाची शेती करणाऱ्यांकडून माहिती गोळा करायला सांगितले. त्यांच्या लक्षात आले, की महाराष्ट्र – कर्नाटक – तेलंगणा या भागात अक्षरशः हजारो लोक या पध्दतीने शेती करत आहेत. पण त्याचबरोबर त्यांना असेही आढळले, की वेगवेगळ्या प्रांतात लोक वेगवेगळ्या नावाने अमृतपाण्यासारखीच पण काही वेगळे घटक असलेलीही मिश्रणे वापरत आहेत. बऱ्याच ठिकाणी मधाऐवजी गुळाचे पाणी वापरले जाते. यात कदाचित मधाची किंमत जास्त असण्याचाही वाटा असू शकेल. काहींनी फार काटेकोर कृती दिलेल्या आहेत. उदा. एका कृतीनुसार मिश्रण घड्याळाच्या काट्याच्या दिशेनेच ढवळले पाहिजे, उलट्या दिशेने ढवळले तर अपेक्षित परिणाम साधत नाही, असे नमूद केले जाते! मिश्रण बनवताना कोणती संस्कृत स्रोत्रे म्हणावी, मिश्रण बनवण्यासाठी चांगला मुहुर्त कोणता, वगैरे अनेक गोष्टी वेगवेगळ्या लोकांनी नमूद केल्या आहेत. ही सर्व मिश्रणे सुचवणारे कोणत्या ना कोणत्या प्राचीन ग्रंथाचा नाहीतर ऋषिमुनींचा हवाला देतात, आणि वैश्विक ऊर्जेचा वापर करून मातीत चैतन्य निर्माण केले जात आहे, वगैरे असे दावे करतात. देशी गायीचेच शेण, तूप, दूध, इ. घेतले पाहिजे हाही बहुतेकांचा आग्रह असतो.
डॉ. आनंद कर्वे व त्यांच्या विद्यार्थ्यानी गोळा केलेल्या सर्व मिश्रणांचा आणि कृतींचा तसेच शेतकऱ्यांना मिळणाऱ्या उत्पन्नातील फरकांचाही अभ्यास केल्यावर दोन गोष्टी लक्षात आल्या.
एक म्हणजे या मिश्रणांचा शेतावर अनुकूल परिणाम निश्चितच होतो आहे.
दुसरे म्हणजे या सगळ्या मिश्रणांचा जर ल.सा.वि. काढला तर तो आहे, कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपातील साखर.
थोडक्यात म्हणजे देशी किंवा कोणत्याही गायीचे शेण, दूध, तूप (किंवा इतर कोणत्याही जनावराचे काहीही) न घालता, नुसती साखर किंवा गुळाचे पाणी घातले तरी पुरेसे आहे. माझ्या वडिलांनी स्वतःच्या शेतात या पध्दतीने फक्त साखर वापरून (तीही कारखान्यात बनवलेली, आयुर्वेदिक गुणधर्म असलेला गूळही नाही) अमृतपाणी वगैर वापरणाऱ्या शेतकऱ्यांप्रमाणेच चांगले उत्पन्न काढले आहे. त्यासाठी त्यांनी कधीही कोणते मुहुर्त पाहिले नाहीत, किंवा स्रोत्रेही म्हटली नाहीत.
अर्थातच अमृतपाणी आणि तत्सम मिश्रणे वापरणारे शेतकरी आपल्या जमिनीतल्या जीवाणूंना पुरेसे गोडधोड खाऊ घालून सुखी ठेवत आहेत, आणि म्हणून जीवाणूंच्या कृपेने वनस्पतींना आवश्यक ती पोषणद्रव्ये आवश्यक तितक्या प्रमाणात मिळत आहेत, हे याआधीचे लेख वाचलेल्यांच्या लक्षात आले असेलच. या साध्या तत्वाला वैदिक ज्ञान, वैश्विक ऊर्जा वगैरे शब्द वापरून एक गूढतेचे वलय प्राप्त करून दिल्याने या तंत्रांचा प्रसार करणाऱ्यांना आधुनिक ऋषित्व प्राप्त झाले आहे. अलिकडेच पद्म पुरस्काराने सन्मानित झाल्यामुळे ज्यांचे नाव साऱ्यांना माहित झाले आहे, ते श्री. सुभाष पाळेकरही याच माळेतले एक मणी आहेत. अशास्त्रीय विधाने करून देशी गायीचे शेण म्हणजे जणू काही दैवी शक्ती लाभलेला पदार्थ आहे, अशी अंधश्रध्दा ही सारी मंडळी पसरवत आहेत, पण या नाट्यातले खरे नायक साखर आणि मातीतील सूक्ष्म जीव आहेत.
नैसर्गिक शेतीमागचे विज्ञान समजून घेणे महत्वाचे का आहे? कारण त्यातून आपल्या जमिनीत आपल्याला नेमके काय केले पाहिजे, हे शेतकरी आपले आपण जाणू शकतो. शेती ही स्थिती आणि स्थानसापेक्ष असते. एका ठिकाणी जो उपाय लागू पडतो, तोच सगळीकडे लागू पडेल असे नाही, पण त्यामागचे तत्व लक्षात आले, तर त्याप्रमाणे आपल्यासाठीचा पर्याय आपण शोधू शकतो. हे न झाले, तर कशी फसगत होते, याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे मासानोबू फुकुओका या जपानी नैसर्गिक शेतकऱ्याच्या अंधभक्तीचे झालेले परिणाम.
फुकुओका यांनी त्यांची नैसर्गिक शेतीची पध्दती पुस्तक लिहून प्रसिध्द केली, आणि हे पुस्तक भाषांतरित होऊन जगभर पसरले. वन स्ट्रॉ रेव्होल्युशन हे इंग्रजी भाषांतराचे नाव आहे. फुकोओकांची पध्दत काय आहे?
शेतात जेव्हा भाताचे पीक तयार होते, तेव्हा खाचरातले पाणी काढून टाकायचे, भाताच्या फक्त लोंब्या कापून काढायच्या, आणि शेतात गव्हाचे दाणे भिरकावून द्यायचे. भाताचा पेंढा वाळेपर्यंत गहू उगवून येतो. पेंढा तसाच शेतात पसरून द्यायचा. गहू तयार होऊन त्याची कापणी झाली की लगेच पुन्हा खाचरे पाण्याने भरायची, आणि भातलागण करायची. कोणतीही खते आणि तणनाशके न वापरता या पध्दतीने फुकोओका वर्षानुवर्षे शेती करत होते.
यातून लोकांनी असा अर्थ घेतला, की शेतातले तण काढायचे नाही, का तर त्याचेच खत होणार आहे. या तत्वामागे लागून पुष्कळ शेतकऱ्यांनी आपले हात पोळून घेतले.
मुळात आपल्याकडे भात आणि गहू ही पिके एकाच शेतात घेतली जात नाहीत. त्यामुळे फुकोओका जे करत होते, त्यातून नेमके काय घडते आहे, हे समजून घेणे महत्वाचे होते. भाताच्या पेंढ्यातून मातीतल्या जीवाणूंना थोडेफार पोषण मिळत असेल, पण हा पेंढा शेतातच कुजून त्यातली पोषणमूल्ये तिथेच रहात होती. म्हणजे हा भाग बराचसा सेंद्रीय शेतीसारखा होता.
पण फुकोओकांच्या पध्दतीत आणखी एक महत्वाची गोष्ट घडत होती – त्यांची जमीन सतत आच्छादनाखाली होती. गहू शेतात उगवत असताना भाताच्या पेंढ्याचे आच्छादन होते, आणि भातशेती करताना तर जमीन पाण्याच्या आच्छादनाखाली असते. आपण ज्या धान्यांची बियाणे पेरून शेती करतो, त्या एकदल वनस्पती आहेत. ही सर्व बियाणे अंधारातही रूजून येतात. पण ज्यांना आपण तण म्हणतो, त्या सर्व द्विदल वनस्पती आहेत. या वनस्पतींच्या बीजांना सूर्यप्रकाश मिळाला तरच ती रूजून येतात. शेतात भाताची धाटे दाटपणे उभी असताना जमीन पूर्णतः आच्छादित होती. या स्थितीत गहू उगवून येऊ शकत होता, पण तणे उगवून येणे शक्य नव्हते. पेंढा वाळून विरळ होईपर्यंत गहू इतका वाढत होता की त्याची सावली आणि पेंढा यांमुळे जमिनीवरचे आच्छादन कायम रहात होते. भाताच्या पाण्याने भरलेल्या खाचरात तणे वाढण्याचा प्रश्नच नव्हता. म्हणजेच फुकोओकांच्या शेतीप्रमाणे आपण आपल्या शेतातही जमीन सतत झाकलेली कशी राहील असे पाहिले, तर आपल्यालाही तणनाशकांची गरज पडणार नाही. फुकोओकांच्या पुस्तकातून हा संदेश घेतला जाणे महत्वाचे होते. पण विज्ञान समजून न घेता केवळ कृतीचे अनुकरण करण्यामागे धावून बऱ्याच शेतकऱ्यांनी आपल्या पायावर धोंडा पाडून घेतला. हे अंधानुकरण किती टोकाला पोहोचले होते, याच हे एक उदाहरण. माझ्या वडिलांनी फुकोओकांच्या पध्दतीमागील वरील वैज्ञानिक सत्य विशद करणारा लेख लिहून त्यावेळच्या (1990च्या दशकातील ही गोष्ट आहे) आघाडीच्या शेतीविषयक मासिकाला पाठवला असता, फुकोओकांच्या पध्दतीचा पुरस्कार करण्याचे संपादकीय धोरण असल्यामुळे त्यांच्या पध्दतीवर टीका करणारा लेख आम्ही प्रसिध्द करणार नाही, असे उत्तर देऊन संपादकांनी तो साभार परत पाठवला होता.
थोडक्यात म्हणजे नैसर्गिक शेती वैज्ञानिक तथ्य समजून उमजून करा. त्यासाठी अशास्त्रीय दाव्यांचा आणि पुराणातल्या वानग्यांचा आधार घेण्याची काहीही गरज नाही. उलट वैज्ञानिक सत्यांकडे दुर्लक्ष करून आपण रासायनिक खते, कीटकनाशके, तणनाशके, इ. च्या निर्मात्यांच्या हातात कोलित देत आहोत, हे आपण लक्षात घेतले पाहिजे.

लेखमालेचा इथेच शेवट करते आहे. शेवटच्या या एका लेखाला बराच वेळ लागला, त्याबद्दल क्षमस्व. मध्येच काही महत्वाची कामे, प्रकल्पांशी संबंधित दौरे इ. आल्यामुळे एवढा खंड पडला. ज्यांनी ज्यांनी लेखांवर प्रतिक्रिया दिल्या आहेत, आणि याही लेखावर देतील, त्या सर्वांचे आभार.