विज्ञान

पृथ्वीच एखाद्या मोठ्या ग्रहाचे उपग्रह असल्यास....

millions of sleepless people staring in helpless terror at the incandescent sky; and then, low and growing, came the murmur of the flood. And thus it was with millions of men that night – a flight no whither, with limbs heavy with heat and breath fierce and scant, and the flood like a wall swift and white behind. And then death.

—H. G. Wells, “The Star”

तुम्हाला मनातून अंतराळ वीरांचा हेवा वाटत असेल. लहानपणी अनेक स्वप्ने असतात. त्यापैकी एक म्हणजे अंतराळवीर होण्याचे! जुल व्हर्नचे ‘चंद्रावर स्वारी’ पुस्तक वाचले असणारच. पण पुढे मोठे झाल्यावर तुम्ही अंतराळवीरांच्या ट्रेनिंगची चित्रफित बघितली असेल किंवा हॉलीवूडचे चित्रपट बघितले असतील. मनातल्या मनात तुम्ही विचार केला असेल, “नको रे बाबा, त्यापेक्षा आपला ९ ते ५ जॉब चांगला आहे.”
पण....
तुम्हाला कदाचित कल्पना नसेल पण आपण सगळेच अंतराळवीर आहोत! तुम्ही, तुमची प्रिया पत्नी, चिरंजीव गोट्या, शेजारचे काका-काकू, सोसायटीचा वॉचमन? येस, तो सुद्धा.
आणि आपले अंतराळयान आहे पृथ्वी.

मागच्या शतकातील प्रसिद्ध विज्ञानकथा लेखक, एच. जी. वेल्सची The Man Who Could Work Miracles या नावाची एक अद्भुत कथा आहे. त्या कथेतील जॉर्ज फॉदरिंगे (Fotheringay.) या व्यक्तीकडे अतींद्रिय शक्ती असल्यामुळे तो गंमतीशीर चमत्कार करून लोकांचे मनोरंजन करत असतो. परंतु त्याची ही शक्ती फक्त रात्रीच्या काळातच जागृत होत असते. तरीसुद्धा त्याला आपल्या या अतींद्रिय शक्तीपासून गावाचे भले करावे, गाव सुधारावे असे वाटू लागते. त्याच गावातील पाद्रीच्या मदतीने तो रातोरात गावातील पडकी घरं दुरुस्त करतो. गावातील दारूच्या गुत्त्यातील व्हिस्की, रम यांचे दुधात रूपांतर करून दारुड्यांच्यात सुधारणा घडवतो.

सरळ रेषा एक मितीची, प्रतल दोन मितींचे आणि जिथे आपला वावर असतो ते अवकाश तीन मितींचे असे आपण मानतो. मग यापेक्षा जास्त म्हणजे चार मितींचे विश्व कसे असेल? आणि त्यातले पायथागोरसचे प्रमेय कसे असेल?

पहिल्या भागात पाहिलेले पायथागोरसचे प्रमेय आयताच्या किंवा काटकोन त्रिकोणाच्या कर्णासंबंधी आहे. या दोन्ही आकृती दोन मिती असलेल्या प्रतलावर काढता येतात. तीन मिती असलेल्या अवकाशात या द्विमितीय प्रमेयाची दोन वेगवेगळी प्रतिरूपे होऊ शकतात.

पायथागोरसचे प्रमेय – भाग १ हा लेख संपवण्याच्या बेतात होतो तेवढ्यात कुणी निनावी माणसाने मला एक निरोप अग्रेसर (Forward) केला, कायप्पा (व्हॉट्सॅप, WhatsApp) या तत्काळ संदेश पाठवणाऱ्या सेवेवरून. निरोपाचे शीर्षक होते : 'कर्णाची लांबी शोधून काढण्याची वैकल्पिक पद्धत'! मी साशंक झालो, आपल्या लेखात बदल करावा लागणार की काय अशा काळजीने.

भूमितीमधील एक मूलभूत प्रमेय पायथागोरसच्या नावाने ओळखले जाते. ते आहे काटकोन त्रिकोणासंबंधी. प्रा. बालमोहन लिमये यांची ही त्याविषयीची लघुलेखमाला.

काल खगोलशास्त्रज्ञांच्या एका गटाने Event Horizon Telescope वापरून आपल्या आकाशगंगेच्या केंद्रस्थानी असलेल्या महाकाय कृष्णविवराचा (ज्याचं वस्तुमान सूर्याच्या चाळीस लाखपट आहे!) फोटो प्रसिद्ध केला. त्यानिमित्ताने हे कसं केलं आणि ह्याचा अर्थ कसा लावायचा ह्याच्याबद्दलच्या काही प्रश्नांची उत्तरं द्यायचा इथे प्रयत्न करतो.

आपल्या मेंदूत संदेशवहन दोन प्रकारे होते: पेशींमधून निघणाऱ्या "धाग्यांमधून " सरळ विद्युतप्रवाहच जातो. पण या धाग्यांच्या मध्ये गॅप असते, जिला सायनॅप्स असे नाव आहे. या गॅप मध्ये एका बाजूने लहान रासायनिक संयुगे सोडली जातात, जी दुसऱ्या बाजूच्या रिसेप्टर नावाच्या खोबणीला चिकटून पुढचा विद्युतप्रवाह निर्माण करतात. या संयुगांना "न्यूरो-ट्रान्समीटर" असे नाव दिले जाते. मेंदूत किमान सत्तर अशी संयुगे सापडली आहेत, पण त्यातले एक अत्यंत महत्वाचे संयुग म्हणजे डोपामीन .