’पॉप्युलर बुक हाऊस’ बंद होण्याच्या निमित्ताने

Popular Book House Pune

मुंबईच्या प्रसिद्ध ’स्ट्रॅंड’ पाठोपाठ पुण्यातील ’पॉप्युलर बुक हाऊस’ बंद होत असल्याची बातमी वाचायला मिळाली*.

मी मुंबईकर नसल्याने स्ट्रॅंडचा अनुभव नाही, पण जे वाचायला मिळते आहे त्यावरुन पारंपरिक पुस्तकविक्रीचे मॉडेल कालबाह्य झाल्याने अव्यवहार्य होऊन ते बंद करावे लागले असे दिसते. पॉप्युलरच्या सुनील गाडगीळांनीही हाच सूर आळवला आहे. स्ट्रॅण्ड बंद होण्याची दिलेली कारणे कितपत खरी हे तपासून पाहण्यासाठी माझ्याकडे पुरेसा डेटा नाही. पण पॉप्युलर बाबत मी थोडेफार बोलू शकतो.

दोन वेळचे अन्न मिळवण्याची भ्रांत होती तोवर पुस्तक विकत घेणे हा प्रकार संभवत नव्हता. खासगी क्लासेसमधून काही वर्ग घेणे सुरु केले, त्यांचे पेपर तपासून देण्यातून काही प्राप्ती होऊ लागली, तेव्हा दोन-तीन महिन्यांतून एखादे पुस्तक विकत घेणे परवडू लागले. तेव्हा पुस्तके विकत घेण्याचे ठिकाण होते ’पॉप्युलर बुक हाऊस’. त्याच्या शिवाय पुण्यात रसिक साहित्य आणि डेक्कनवरचे दीक्षितांचे ’इंटरनॅशनल बुक हाऊस’. बाकीची दुकाने प्रामुख्याने शालेय पुस्तकेच विकत असत. ’इंटरनॅशनल’ मध्ये पुस्तकांवर हवी तेवढी धूळ फ्री मिळत असल्याने तिथे मी फारसा पाऊल ठेवत नव्हतो. विद्यापीठातून परत येताना डेक्कन जिमखान्यावरुन बस बदलावी लागत असल्याने थेट अप्पा बळवंत चौकात रसिक’ला जाण्यापेक्षा तिथल्या तिथे पॉप्युलरमधे जाणे सोयीचे होता. इंटरनॅशनलच्या गलथान कारभाराच्या तुलनेत भरपूर लाईट्स आणि स्वच्छता असल्याने पावले तिकडेच वळत. (अर्थात उपलब्ध पुस्तकांची तुलना केली तर इंटरनॅशनल अधिक सोयीचे. पण तेव्हा मी प्रामुख्याने समकालीन पुस्तकेच अधिक वाचत असल्याने फार फरक पडत नव्हता.)

पुस्तकांच्या जाहिरातीसाठी ईमेल बुलेटिन वापरणारे गाडगील पहिलेच असावेत. ’या आठवड्यात आलेली पुस्तके’ अशा सब्जेक्ट लाईनची ईमेल दर आठवड्याला येई. इतकेच काय पण अमुक एक सीडी वा पुस्तक हवे आहे नि ते उपलब्ध नसेल तर ते मागवून घेऊन फोन करणारे दुकान असल्याने सोयीचेही ठरले.

काळ पुढे गेला तसे गाडगीळांनी बिजनेस मॉडेल हळूहळू बदलत नेले. दुकानाची मागची बाजू प्रथम इंग्रजी पुस्तकांनी भरली. मग काही रॅक्स केवळ महाविद्यालयीन उपयोगाची तांत्रिक पुस्तके आली. यथावकाश संगणकासंबंधी पुस्तके अवतीर्ण झाली. त्यांनी तर काही काळ इतका धुमाकूळ घातला की इंग्रजी साहित्याच्या पुस्तकांनाही एक रॅक रिकामी करुन देऊन माघार घ्यावी लागली. या सार्‍या प्रकारात मराठी पुस्तकांसाठी एका कोपर्‍यातील दोन रॅक्स तेवढ्या उरल्या होत्या. मग सीडीज आल्या. दुकानाच्या डोक्यावर खेळण्यांचे दुकान सुरु झाले. एकुणात पुस्तकांच्या दुकानाचा पुस्तके आणि इतर अनेक गोष्टींचा मॉल झाला.

यातून दुकानाचा फोकस पुरा नाहीसा झाला. दुकानात सगळ्या प्रकारची पुस्तके आहेत, पण एखाद्या प्रकारचे नेमके हवे असलेले पुस्तक नाही हा प्रकार वारंवार घडायला लागला. आजच्या गुगलच्या नि व्हॉट्स अ‍ॅपच्या जमान्यात माणसांच्या माहितीचा विस्तार वाढला पण खोली कमी झाली आहे, अगदी तसेच ’पॉप्युलर’चे घडले. सर्व प्रकारची पुस्तके मिळतात म्हणून कोणत्याही पुस्तकाची गरज असलेल्या लोकांची पावले तिकडे वळू लागली, पण हवे ते पुस्तक मिळण्याची शक्यता कमी आहे हे ध्यानात आल्यावर पर्यायांच्या शोधात निघाली. महाविद्यालयीन गरजेची नि संगणकाची पुस्तके घेण्यासाठी लोक कॅम्प गाठू लागले. एकदा एक मराठी पुस्तक हवे होते म्हणून तिथे गेलो असताना, एरवी आवर्जून पुस्तके मागवून देणार्‍या गाडगीळांनी ’आम्ही मराठी पुस्तके फारशी ठेवत नाही’ असे किंचित आढ्यतेखोर स्वरात उत्तर दिल्यावर मी तिकडे जाणे बंद केले. माझी खात्री आहे मराठी पुस्तके नेण्यासाठी जाणारे अशाच कारणांसाठी दूर गेले असावेत.

पुढे अनेक प्रकाशकांनी आपापल्या बुक गॅलरीज काढल्या, अर्धा किलोमीटरवरील इंटरनॅशनलचे ’बुकगंगा इंटरनॅशनल’ होऊन त्याने कात टाकली, इंग्रजी पुस्तके डिस्काउंटसह ऑनलाईन खरेदी करुन घरपोच मिळू लागली, सीडी या प्रकाराला जवळजवळ घरघर लागली, प्रचंड इंटरनेट डेटाबेस मुळे संगणक शिकण्यासाठी कुणीही पुस्तक वाचेनासे झाले... एक एक करुन पॉप्युलरचा ग्राहक नाहीसा होत गेला.

थोडक्यात सांगायचे तर ’इफ यू वॉण्ट टु प्लीज एवरीवन, यू एण्ड अप डिस्प्लिझिंग एवरीवन’ हे पॉप्युलरला तंतोतंत लागू पडणारे आहे. न बदलणे हे स्ट्रॅण्ड्च्या पतनाचे कारण असेल तर फार बदलणे, वारंवार बदलणे आणि आपली ओळखच निर्माण न करणे हे पॉप्युलरच्या पतनाचे कारण आहे असे माझे प्रामाणिक मत आहे.

तेव्हा गाडगीळांनी दिलेल्या कारणाशी मी सहमत नाही. एखाद्या नवशिक्या कवीने जसे आपल्या कवितेत ’फेसबुक, ट्विटर, जागतिकीकरण’ वगैरे शब्द घुसवून आपली कविता नव्या जगाची, नव्या जाणीवेची वगैरे असल्याचा दावा करावा तसे काहीसे करण्याचा प्रयत्न ’पॉप्युलर’ने केला नि तो अपरिहार्यपणे फसला असे म्हणावे लागेल. स्ट्रॅण्ड आपल्या भूमिकेशी प्रामाणिक राहून लयाला गेले, पॉप्युलरचे मात्र ’गाढवही गेले नि ब्रह्मचर्यही’ अशी स्थिती झाली आहे.

असे असले तरी पुस्तक खरेदीच्या सुरुवातीच्या काळात हवी असलेली पुस्तके सीडीज आवर्जून आणून देणारे गाडगीळ आणि पॉप्युलरबद्दल सॉफ्ट कॉर्नर आहेच. तेव्हा ते बंद होणार म्हणून वाईट हे वाटणारच. पण बदल हवा म्हणताना बदलांचा अतिरेकी हव्यासही तुमच्या पतनास कारणीभूत होतो हे सांगण्यासाठी ही पोस्ट

---
*या दोन नावांना एकत्र घेतल्याने ज्या स्ट्रॅण्ड प्रेमींच्या अस्मिता उफाळून आल्या असतील त्यांना आगाऊच फाट्यावर मारतो आहे. अस्मिता या काय अशिक्षित, अडाण्यांनाच असतात असे नव्हे. शिकलेल्यांना, विचार करणार्‍यांना, आपण खूप पुस्तके वाचतो म्हणून आपण हुशार आहोत असे समजणार्‍यांनाही असतातच. आमच्या गावची मिसळ भारी हा अस्मितेचा होऊ शकतो, कुठलेसे मसणे केकचे दुकान हा अस्मितेचा विषय होऊ शकतो तर पुस्तकाचे दुकान का नाही? असे समर्थन देता येईल नि ते मला मान्यच असेल. पण मी मिसळवाल्यांना, मटणवाल्या अस्मितेच्या ठेकेदारांना फाट्यावर मारतो तर पुस्तकाच्या दुकानाची अस्मिता वाल्यांनाही तोच न्याय लावतो हे माझे उत्तर असेल. त्यातच ही दोन दुकाने म्हणजे मुंबई आणि पुणे हा प्रादेशिक अस्मितेचा आणखी एक रंग मिसळणार त्यात. याखेरीज आणखीही काही निकष आहेत... पण ते सध्या राहू दे.

लेखाचा फेसबुक दुवा

ललित लेखनाचा प्रकार: 
field_vote: 
5
Your rating: None Average: 5 (1 vote)

प्रतिक्रिया

कंटाळा आला असेल त्यांना

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

प्रकाश घाटपांडे
http://faljyotishachikitsa.blogspot.in/

काही फरक पडत नाही.

पुस्तकांची दुकाने बंद पडणे आजच्या काळाशी सुसंगत आहे.
भविष्यात नवी चालू होतील किंवा कसेही.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

सहमत.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

स्ट्रॅण्ड बंद होण्याची दिलेली कारणे कितपत खरी हे तपासून पाहण्यासाठी माझ्याकडे पुरेसा डेटा नाही

स्ट्रॅन्डमध्ये २९ वर्षे काम केलेले एक दूरस्थ नातेवाईक गेल्याच रविवारी एका समारंभात भेटले. त्यांच्या मते, लोकांची वाचनाची आवड कमी झाली आहे किंवा वाचण्याची पद्धत (किंडल वगैरे) बदलली आहेत, ही कारणे नाहीत.

मुख्य कारण प्रचंड सवलतीत मिळणारी ऑनलाईन पुस्तक विक्री सेवा (उदा. अमेझॉन). दुसरे कारण म्हणजे मुंबईची बदलेली डेमॉग्राफी. उत्तर आणि पूर्व दिशांना दूरवर पसरलेल्या लोकसंख्येला, दक्षिणेतील एका टोकाला येणे तसे दूरापास्तच. आणि तिसरे कौटुंबिक कारण (मुलगा अमेरिकेत स्थायिक इ.)

मला स्वत:ला हे तिसरे कारण फारसे महत्त्वाचे नसावे, असे वाटते. पण पहिल्या दोन कारणांत तथ्य असावे.

या दोन नावांना एकत्र घेतल्याने ज्या स्ट्रॅण्ड प्रेमींच्या अस्मिता उफाळून आल्या असतील त्यांना आगाऊच फाट्यावर मारतो आहे

ह्या वाक्याचा अर्थ आणि प्रयोजन दोन्ही उमगले नाहीत.

एक व्यवसाय, ज्यात तुमचा स्वत:चा हिस्सा, एक ग्राहक वगळता, काहीही नाही. तो व्यवसाय सुरू राहण्यात (किंवा बंद पडण्यात), अस्मिता उफाळून येण्याचा (अथवा अस्मितेला धक्का बसण्याचा) काय संबंध असू शकतो?

काळाबरोबर न राहणारे जाणाराच. मग ती कोडॅक असो वा स्ट्रॅन्ड!

  • ‌मार्मिक1
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

स्ट्रँड’चं इच्छामरण' हा नीतीन रिंढे ह्यांचा लेख 'स्ट्रॅन्ड' बंद होण्यामागच्या कारणांचा ऊहापोह करतो.
--
पॉप्युलर बुक हाऊस’ (PBH) बंद करावं लागतंय…' हे मालकद्वयीचं निवेदन; ज्यात कसलीही कारणं दिलेली नाहीत. निवेदनातून -
पण ....
परिस्थिती बदलली... आवड बदलली, प्रायोरिटीज बदलल्या आणि एक वेळ अशी आली की, ‘पॉप्युलर बुक हाऊस’ बंद करावं लागणार या कटू सत्याला सामोरं जाण्यासाठी आम्ही मनाची तयारी केली…

--
अवांतर: मुंबईकरांसाठी PBH म्हणजे फोर्टातलं पीपल्स बुक हाउस. Smile

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

गल्ला जमत नाही हे खरं कारण आहे. तो जमावा - म्हणजे आहे त्याच जागा आणि लायसन्सच्या अंतर्गत पुस्तक विक्रेत्यांनी स्वत:चे नवीन प्रयोग अथवा इतरांचे बघून केलेले असणारच. ते संपल्यावर दुकान बंद करणे हाच पर्याय उरतो.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

ररा, बऱ्याच दिवसांनी इकडे आलात ओ. बियर प्यायला या. सोबत चखणा (खारावलेले पिस्ते, काजू, मुर्गी) पण आहे.

पुस्तकाचं दुकान बंद झाल्यानंतर वाईट वाटतं. इकडे बॉर्डर्स नावाचं एक दुकान होतं. शृंखलाच होती. २००० ते २००६ च्या दरम्यान मी तिकडे नेहमी जायचो. आठवड्यातून किमान दोन वेळा तरी. २००२ मधे तिथे एक जण भेटला होता तो आजही झक्कास मित्र आहे. आम्ही एकत्र एम्बीए ॲडमिशन ची तयारी करत असू. बंद पडलं तेव्हा लई वाईट वाटलं. हजारों यादे लिपट कर रोती है .... जब कोई शख्स घर बदलता है - हे बदलून - हजारों यादे लिपट कर रोती है .... जब कोई दुकान बंद हो जाता है - असं म्हणावंसं वाटतं.
.
.
जहाँ ज़िदें किया करता था बचपना मेरा
कहाँ से लाऊँ खिलौनों की उन दुकानों को
.
आता ॲमेझॉन ने आपले स्वत:चे दुकान शहराच्या एका पॉश भागात थाटले आहे.
.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

पॉप्युलर "गेल्याने" निर्माण झालेली सांस्कृतिक "पोकळी" भरुन काढण्याची शक्ती पुणेकरांना लवकरच लाभो
या सदिच्छेसह
शोकाकुल मारवा
जानेवाले नही आते
उनकी याद आती है
ताजा कलम - ररा यांनी लेख लिहुन सांस्कृतिक पोकळी चे विवर भरण्यास स्रुरुवात करुनच दिलेली आहे. जसे सुभाष अवचट स्मिता,,,श्रीदेवी
असो

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण1
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

अमेरिकेतलं 'बॉर्डर्स' बंद पडण्याचा उल्लेख गब्बर सिंग यांनी केला आहेच. अमेरिका आणि भारत या तुलनेत मला एक मोठा फरक दिसतो, तो म्हणजे भारतातला नव-वाचकवर्ग. साक्षरता, आर्थिक पत, तरुणांची संख्या/प्रमाण यांचा विचार करता भारतात नव-वाचक-गिऱ्हाईकांची वाढती संख्या आहे.

श्रद्धा कुंभोजकरांनी या लेखात म्हटल्यानुसार, आंबेडकरी जनता मोठ्या प्रमाणात पुस्तकखरेदी करते. पण ही पुस्तकं फक्त आंबेडकरी दुकानांमध्येच दिसतात. उदाहरणार्थ, तीनेक वर्षांपूर्वी नागपूरला चैत्यभूमीच्या (बरोबर ना?) परिसरातल्या दुकानात जी आंबेडकर, फुल्यांची आणि त्यांच्याशी संबंधित पुस्तकं दिसली ती ठाण्या-पुण्यात सहज दिसलीही नाहीत.

त्यामुळे नव-वाचक फक्त तंत्रज्ञानामुळेच पुस्तकांच्या दुकानात येत नाहीत, हे मला तेवढंसं पटलं नाही. आंबेडकरी, ब्रिगेडी, अंनिस अशा निरनिराळ्या गटातटांच्या साहित्यविक्रीचे आकडे या संदर्भात कोणी तपासले तर आणखी काही समजू शकेल असं वाटतं.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

---

सांगोवांगीच्या गोष्टी म्हणजे विदा नव्हे.