मस्ग्रेव्हांचा रिवाज - २

"वॉटसन, हा सगळा घटनाक्रम मी किती उत्कंठेने ऐकला असेल हे तुला वेगळे सांगायला नकोच, मी हा गुंता सोडवून या सगळ्या घटनांच्या मागचे सूत्र शोधून काढायच्या प्रयत्नात होतो. मस्ग्रेव्हच्या घरातली मोलकरीण गायब होती. बटलर निघून गेला होता. मोलकरणीचे बटलरवर प्रेम होते, पण नंतर त्याचा दुस्वास करायला तिच्याजवळ सबळ कारण होते. ती वेल्श होती, भडक माथ्याची आणि सणकी. बटलर दिसेनासा झाल्यावर लगेच ती प्रमाणाबाहेर उत्तेजित झाली होती. शिवाय तिने एका पिशवीत विचित्र वस्तू भरून ती पिशवी तळ्यात फेकली होती. हे सगळे मुद्दे लक्षात घ्यायला हवे होते, पण यातला एकही मुद्दा या प्रकरणाच्या मुळाशी जाण्यासाठी उपयोगाला येत नव्हता. या सगळ्याची सुरुवात नेमकी कुठे झाली ते शोधून काढायला हवे होते, तरच हा गुंता सुटून एक सलग सूत्र हाती लागले असते. "

"मस्ग्रेव्ह, तुझ्या बटलरला आपली नोकरी पणाला लावावीशी वाटली, आपला वेळ खर्ची घालावासा वाटला असे त्या कागदात काय होते हे आपल्याला बघायलाच हवे. दाखव पाहू तो कागद मला, " मी म्हणालो.

"आमच्या घरात चालत आलेली ही प्रथा अगदी निरर्थक आहे. केवळ ती प्राचीन काळापासून चालत आलेली आहे एवढाच काय तो त्याला अर्थ. पण तुला बघायचे असेल तर ही पाहा. ती प्रश्नोत्तरे आहेत माझ्याजवळ, " मस्ग्रेव्ह म्हणाला.

"हा बघ हा इथे ठेवलाय ना तोच कागद त्याने माझ्या हातात ठेवला. मस्ग्रेव्ह कुटुंबातल्या प्रत्येकाला ज्या प्रश्नोत्तरांना तोंड द्यावे लागते ती ही इथे आहेत. थांब मी तुला वाचून दाखवतो.

"कोणाचे होते ते? "

"जो निघून गेला आहे त्याचे. "

"ते कोणाला मिळेल? "

"जो येणार आहे त्याला. "

"सूर्य कुठे होता? "

"ओक वृक्षाच्या शेंड्यावर. "

"सावली कुठे होती? "

"एल्म वृक्षाच्या खाली. "

"त्याची जागा कुठे आहे? "

"उत्तरेला दहा गुणिले दहा, पूर्वेला पाच गुणिले पाच, दक्षिणेला दोन गुणिले दोन, पश्चिमेला एक गुणिले एक आणि तेवढेच जमिनीच्या खाली. "

"आपण त्याच्यासाठी काय देणार आहोत? "

"जे आपल्याकडे आहे ते सगळे. "

"हे सगळे आपण का बरे देणार आहोत? "

"कारण आपल्यावर विश्वास ठेवला आहे. "

"मूळ कागदवर तो लिहिला गेला तेव्हाच्या सनाची काही नोंद नाहीत, पण लिहिण्याच्या पद्धतीवरून तो कागद साधारणपणे सतराव्या शतकाच्या मध्यात लिहिला गेला असणार. पण दुर्दैवाने याचा तुला हा गुंता सोडवायला फारसा उपयोग व्हायचा नाही, " मस्ग्रेव्ह म्हणाला.

"तू मला सोडवायला सांगितलेस त्यापेक्षा या कागदाचे रहस्य जास्त रंजक दिसत आहे. कदाचित एक रहस्य उलगडले की दुसरेही आपोआप उलगडेल. पण मस्ग्रेव्ह, तुझा बटलर खरोखरीच अतिशय हुशार माणूस होता आणि त्याच्या मालकांच्या गेल्या दहा पिढ्यांपेक्षाही जास्त सखोल विचारशक्ती त्याच्याकडे होती असे जर मी म्हटले तर तू राग मानू नकोस, " मी म्हणालो.

"तू काय म्हणतोयस ते आपल्या तर काही ध्यानात येत नाही बुवा. मला तर या प्रश्नोत्तरांमध्ये प्रत्यक्ष उपयोगी पडेल असे काहीच दिसत नाही, " मस्ग्रेव्ह म्हणाला.

"मला विचारशील तर ही प्रश्नोत्तरेच प्रत्यक्षात उपयोगाची आहेत आणि ब्रुंटनचेही असेच मत होते. तू त्याला पकडलेस त्यापूर्वीही हा कागद त्याने वाचलेला असणार. "

"सहज शक्य आहे. हा कागद लपवून ठेवायची आम्हाला कधी गरज वाटली नाही. "

"तू त्याला पकडलेस तेव्हा तो हा कागद उघडून त्याला उमगलेल्या अर्थाची उजळणी करत होता. तूच म्हणालास ना की त्याच्याकडे कसला तरी नकाशा होता आणि तो कागद त्याने आपल्या कोटाच्या खिशात ठेवून दिला म्हणून? "

"हो खरे आहे पण त्याचा आमाच्या घरातल्या या विचित्र प्रथेशी काय संबंध? आणि हे सगळे काय गौडबंगाल आहे? "

"आपण ते लवकरच शोधून काढू. तुला चालणार असेल तर आपण आत्ता लगेच रेल्वेगाडी पकडून ससेक्सला जाऊ या आणि प्रत्यक्ष घटनास्थळी जाऊनच या प्रकाराचा बारकाईने विचार करूया. " मी त्याला सांगितले.

"त्या दिवशी दुपारी आम्ही हर्लस्टोनला पोचलो. हर्लस्टोनचे फोटो आणि तिथली वास्तुरचना याबद्दल तुला ठाऊकच असेल. त्यामुळे पुनरावृत्ती टाळून मी एवढेच सांगतो, की हर्लस्टोनच्या त्या प्रसिद्ध वास्तूचा आकार रोमन L एल अक्षरासारखा आहे. या एल आकारातला जो लांबट भाग आहे तिथे इमारतीचा तुलनेने नवा भाग आहे आणि जो आखूड भाग आहे तिथे जुन्या भागाचे केंद्रस्थान आहे. जुन्या केंद्रस्थानातून नवीन भाग फुटला आहे. या जुन्या भागात मध्यवर्ती ठिकाणी या इमारतीचे ठेंगणे पण चांगले भक्कम असे मुख्य दार आहे. त्या दारावर १६०७ हे सन कोरलेले आहे. पण ही इमारत बांधण्यासाठी वापरलेल्या तुळया आणि दगड सतराव्या शतकापेक्षाही कितीतरी जुने आहेत यावर सर्व वास्तुविशारदांचे एकमत झालेले आहे. या जुन्या भागात असणाऱ्या चांगल्याच रुंद भिंती आणि चिमुकल्या खिडक्या यांना कंटाळून गेल्या शतकात मस्ग्रेव्ह मंडळी नव्या भागात राहायला आली. सध्या जुन्या घराचा वापर करायचाच झाला तर कोठीच्या खोलीसारखा किंवा तळघरासारखा केला जातो. घराभोवती एक अतिशय उत्कृष्ट अशी अनेक जुन्या वृक्षांनी नटलेली बाग आहे आणि तिथून जवळच साधारण दोनशे यार्डांवर ते तळे आहे. "

"वॉटसन, मला अशी पूर्णपणे खात्री वाटत होती की या केसमध्ये तीन वेगवेगळे प्रश्न नसून प्रत्यक्षात एकाच मोठ्या प्रश्नाचे तीन भाग होते आणि मस्ग्रेव्हांच्या रिवाजाचा मी जर योग्य प्रकारे अर्थ लावू शकलो असतो तर या सगळ्याच्या मुळापर्यंत पोचणारे सूत्र माझ्या हाती लागले असते आणि मग बटलर ब्रुंटन आणि मोलकरीण हॉवेल्स यांचे काय झाले हेही लक्षात आले असते. त्यामुळे हे सूत्र शोधायच्या कामाला मी सर्व शक्तीनिशी सुरुवात केली. ब्रुंटन या रिवाजातल्या प्रश्नोत्तरांमध्ये इतका रस का बरे घेत असावा? नक्कीच त्यात त्याला असे काहीतरी दिसले होते जे सरदार मस्ग्रेव्हांच्या अनेक पिढ्यांच्या नजरांतून निसटलेले होते आणि त्यातून त्याचा स्वतःचा निश्चित असा फायदा होणार होता. त्याला नेमके काय दिसले होते आणि त्यामुळे त्याच्यावर नेमकी काय परिस्थिती ओढवली होती? "

"त्या प्रश्नोत्तरांमध्ये कुठल्या तरी जागेचे वर्णन केलेले होते ही गोष्ट तर अगदी उघड होती. ती जागा जर का आम्हाला सापडली असती तर मस्ग्रेव्हांच्या पूर्वजांनी तिथे इतक्या खुबीने दडवून ठेवलेले ते रहस्यही उलगडले असते. ती जागा शोधण्यासाठी मदत म्हणून दोन गोष्टींपासून सुरुवात करायला हवी होती. त्या गोष्टी म्हणजे ते ओक आणि एल्मचे वृक्ष. ओकच्या झाडासाठी मला मुळीच शोधाशोध करावी लागली नाही. हर्लस्टोनमध्ये शिरणाऱ्या वाटेवरच आमच्या उजव्या हाताला ओकवृक्षांचा पितामह म्हणावा असा एक मोठा घेरदार वृक्ष उभा होता. त्याच्यासारखे प्रचंड वृक्षराज मी फार पाहिलेले नाहीत. "

"ती प्रश्नोत्तरे लिहिली गेली तेव्हा हे झाड इथे होते असे दिसत आहे, " त्याच्या शेजारून आमची गाडी जात असताना मी मस्ग्रेव्हला म्हणालो.

"बहुतेक नॉर्मन विजयाच्या वेळीही हे झाड इथे असावे. त्याच्या बुंध्याचा घेर चांगला तेवीस फूट आहे. " तो म्हणाला.

"इथे जुनी एल्मची झाडे आहेत का रे? " मी विचारले.

"त्या तिथे एक प्राचीन एल्मचा वृक्ष होता खरा. पण दहा वर्षांपूर्वी त्याच्यावर वीज पडून तो जळाला आणि मग आम्ही त्याचा बुंधा कापला. " तो उत्तरला.

"ती जागा मला दाखवू शकशील का? "

"हो हो, का नाही? "

"त्याशिवाय इतर कुठली एल्मची झाडे आहेत का? "

"नाही एल्मची जुनी झाडे नाहीत पण बीचची बरीच झाडे आहेत, "

"तो एल्मचा वृक्ष जिथे होता ती जागा मला बघायची आहे. "

"आम्ही घोडागाडीतून आत आलो होतो. माझी ही मागणी ऐकताच घराकडे न जाता मस्ग्रेव्हने मला लगोलग बागेत जिथे तो एल्मचा एमचा वृक्ष एके काळी उभा होता त्या ठिकाणी नेले. ओकवृक्षापासून घरापर्यंत जेवढे अंतर होते त्याच्या साधारणपणे निम्म्या अंतरावर बागेतल्या हिरवळीवर जळालेल्या एल्म एमवृक्षाची खुणेची जागा होती. मी योग्य मार्गावरून पुढे जात होतो असे दिसले. "

"उंची किती होती रे या एल्मच्या झाडाची? सांगता येईल का? " मी विचारले.

"हो हो, सांगतो की. लगेच सांगतो. ते झाड चौसष्ट फूट उंच होते. "

"तू हे इतक्या अचूकपणे कसे काय सांगू शकतोस? " मी आश्चर्याने विचारले.

"माझे गणिताचे मास्तर त्रिकोणमिती शिकवायला लागल्यापासून मला कायम कसली ना कसली उंची मोजायला सांगायचे उदाहरण म्हणून. त्यामुळे मी आमच्या वाडीतल्या प्रत्येक इमारतीची आणि मळ्यातल्या, बागेतल्या प्रत्येक झाडाची उंची गणित वापरून काढलेली आहे. "

"एकुणात माझे नशीब जोरावर होते असेच म्हणायला हवे. माझ्याकडे माझ्या अपेक्षेपेक्षाही जास्त वेगाने माहिती गोळा होत होती. "

"मला सांग, तुमच्या बटलरने कधी याबद्दल तुला विचारले होते का? "

"रेजिनाल्ड मस्ग्रेव्ह आश्चर्याने माझ्याकडे बघायला लागला. 'आत्ता तू म्हणाल्यावर मला आठवले, की काही महिन्यांपूर्वी ब्रुंटनने मला हाच प्रश्न विचारला होता. त्याचा म्हणे तबेल्यात काम करणाऱ्या पोऱ्याशी यावरून काहीतरी वाद झाला होता. "

"वॉटसन, ही गोष्ट फार उत्तम झाली होती कारण मी योग्य मार्गावर असल्याची आता तर माझी खात्रीच झाली. मी मान वर करून सूर्याचा अंदाज घेतला. सूर्य माथ्यावर होता आणि मी असा हिशोब केला की साधारणपणे एक तासाभरात तो ओकाच्या झाडाच्या शेंड्यावर आला असता. म्हणजेच त्या प्रश्नोत्तरांमध्ये सांगितलेली एक गोष्ट पूर्ण झाली असती. त्या एल्मच्या झाडाची सावली म्हणजे तिचे समोरचे टोक असणार कारण तसे नसते तर एल्मच्या खोडाचा खूण म्हणून वापर केला गेला असता. त्यामुळे, सूर्य ओकाच्या शेंड्यावर आल्यावर एल्मची सावली कुठे संपत असे हे आता शोधायला हवे होते. "

"होम्स, एल्मचे झाडच जागेवर नाही म्हटल्यावर हे काम बरेच अवघड गेले असेल ना? "

"ज्या अर्थी ब्रुंटनला जमले होते त्या अर्थी मलाही ते जमायला काही अडचण आली नसती. प्रत्यक्षातही ती गोष्ट काही खास अवघड गेली नाही. मी मस्ग्रेव्हबरोबर त्याच्या अभ्यासिकेत गेलो आणि तिथून ही खुंटी पैदा केली. मग या खुंटीला एकेक यार्डावर एकेक गाठ मारलेली ही लांब दोरी बांधली. मग मी नेहमीपेक्षा दुप्पट लांबीचा एक मासे पकडायचा एक गळ घेतला आणि मस्ग्रेव्हबरोबर मी एल्मचे झाड जिथे उभे होते त्या ठिकाणी पोचलो. सूर्य आता ओकच्या शेंड्यावर येऊन पोचला होता. मी तिथे माझ्या गळाची दांडी उभी केली आणि त्याच्या सावलीची दिशा तपासून मग तिची लांबी मोजली. गळाच्या दांडीची उंची सहा फूट होती. सावलीची लांबी नऊ फूट भरली. "

"आता यापुढचे गणित अगदीच सोपे होते. जर सहा फुटाच्या काठीची सावली नऊ फूट लांबीची असेल तर चौसष्ट फूट उंचीच्या झाडाची सावली शहाण्णव फूट लांब पडली पाहिजे आणि ज्या दिशेने माझ्या काठीची सावली पडली त्याच दिशेने झाडाचीही सावली पडत असली पाहिजे. मी त्या जागेपासून शहाण्णव फूट अंतर मोजले तर मी घराच्या भिंतीपाशी येऊन पोचलो. त्या ठिकाणी मी माझी खुंटी ठोकून बसवली. माझ्या खुंटीपासून अवघ्या दोन इंच अंतरावर मला जमिनीला पडलेला शंक्वाकृती खळगा दिसला. माझ्या लक्षात आले की तो खळगा ब्रुंटनने जेव्हा या जागेची शोधाशोध केली तेव्हा पाडला पडला असला पाहिजे. वॉटसन, मी त्याचा अचूक माग पकडला आहे हे कळल्यावर मला किती आनंद झाला असेल याची तुला सहज कल्पना येऊ शकेल. "

"मी माझ्याकडचे होकायंत्र बाहेर काढले आणि त्याच्या मदतीने मोजून पावले टाकायला सुरुवात केली. भिंतीला समांतर रेषेत दहा पावले चालल्यावर मी पुन्हा एकदा जमिनीत एक खुंटी ठोकली. मग मी काळजीपूर्वक पूर्वेकडे पाच पावले चालत गेलो आणि मग दक्षिणेकडे दोन पावले टाकली. आता मी जुन्या घराच्या उंबऱ्यापाशी येऊन पोचलो. पश्चिमेला दोन पावले चालायचे म्हणजे त्या दारातून आत जाणाऱ्या दगडी बोळकांडीत प्रवेश करायला हवा होता. त्या प्रश्नोत्तरांमध्ये वर्णन करून सांगितलेली जागा ती हीच होती. "

"वॉटसन, तिथे पोचल्यावर नैराश्याने माझे हातपाय गारठूनच गेले. मला वाटले माझ्याकडून काहीतरी चूक होत आहे. मावळतीच्या तिरक्या सूर्यकिरणांनी त्या दगडी बोळकांडीची फरशी उजळून निघाली होती. वर्षानुवर्षे वापरात असल्यामुळे गुळगुळीत झालेल्या त्या करड्या रंगाच्या दगडी फरश्या आपापल्या जागी अगदी घट्ट होत्या. शेकडो वर्षांमध्ये त्यातली एकही फरशी आपल्या जागेवरून हललेली नव्हती. जमिनीवर कुठेही खळगा किंवा भेगा दिसत नव्हत्या. मी सगळ्या फरश्या हाताने वाजवून पाहिल्या पण कशाच्या खाली एखादी पोकळी वगैरे आहे असे वाटले नाही. याचा अर्थ ब्रुंटनने इथे काहीच शोधाशोध केली नव्हती. पण एव्हाना मस्ग्रेव्हच्या डोक्यात उजेड पडायला लागला होता. मी नेमके काय करायचा प्रयत्न करत होतो हे लक्षात आल्यामुळे त्याच्या अंगातही उत्साह संचारला होता. त्यामुळे त्यानेही ती प्रश्नोत्तरे लिहिलेला कागद बाहेर काढला. "

"जमिनीच्या खाली! आपण यातली 'खाली'ची खूण विसरलो की, " तो एकदम म्हणाला.

"जमिनीच्या खाली म्हणजे काहीतरी खणाखणी करावी लागेल असे मला वाटले होते पण इथे पोचल्यावर ती शक्यता मावळली. 'मस्ग्रेव्ह, इथे खाली तळघर असले पाहिजे' मी ओरडलो. "

" हो! हो! तळघर आहे. तेही या घराइतकेच जुने आहे! चल या दारातून तिथे जायला वाट आहे. "

"आम्ही एका गोल जिन्याने खाली गेलो. मस्ग्रेव्हने तिथे कोपऱ्यात एका पिंपावर ठेवलेला एक मोठा कंदील पेटवला. उजेड पडल्यावर आम्ही अखेरीस योग्य जागी येऊन पोचलो आहोत हे माझ्या लक्षात आले. शिवाय तिथल्या खुणांवरून गेल्या काही दिवसांत तिथे येणारे आम्हीच एकटे नव्हतो हेही अगदी उघड होते. "

"त्या तळघरात लाकूडफाटा साठवून ठेवला जात होता. त्यामुळे जमिनीवर सगळीकडे पसरलेल्या लाकडाच्या कपच्या आता एका कोपऱ्यात ढीग करून ठेवल्या होत्या आणि मधली जागा स्वच्छ केलेली होती. त्या मोकळ्या जागेवर एक चांगला लांबरुंद आणि जडजंबाळ असा दगड होता, त्याला मधोमध बसवलेल्या धातूच्या गोल हॅंडलला चौकड्या चौकड्यांचा एक मफलर बांधलेला होता. "

"अरेच्चा! हा तर ब्रुंटनचा मफलर आहे कितीतरी वेळा मी त्याला हा मफलर गुंडाळलेला पाहिला आहे. मी अगदी शपथेवर सांगतो. पण हा हलकट माणूस इथे काय करत होता? "

"मी मस्ग्रेव्हला सुचवल्याप्रमाणे त्याने पोलिसांना पाचारण केले. दोन पोलिस हवालदार आमच्याबरोबर त्या तळघरात आल्यावर मी तो दगड उचलायच्या खटपटीला लागलो. माझ्या एकट्याच्या जोराने तो दगड जरासा हलला पण उचलला गेला नाही. मग त्या हवालदारांपैकी एकाची मदत मला घ्यावी लागली. त्याच्या मदतीने अखेरीस तो दगड जागेवरून हलवून आम्ही उभा केला. त्याच्या खाली एक खोल आणि अंधारा खड्डा आमची वाट पाहत होता. आम्ही सगळेच आत डोकावलो आणि मस्ग्रेव्हने एका बाजूने त्याचा कंदील आत सोडला. "

"सात फूट खोल आणि चार चौरस फूट क्षेत्रफळाची एक खोली आमच्याकडे आ वासून बघत होती. आत एका बाजूला एक ठेंगणी, पितळेच्या कड्यांनी मढलेली लाकडी पेटी होती. तिचे झाकण उतासलेले होते आणि एक जुन्या धाटणीची किल्ली पेटीच्या अंगच्या कुलुपातून बाहेर डोकावून पाहत होती. पेटीच्या बाहेरच्या बाजूला वर्षानुवर्षे साठलेला धुळीचा प्रचंड थर होता. जमिनीला आलेली ओल आणि वाळवी यांनी लाकडाची पुरती वाट लावलेली होती आणि आता त्या पेटीमध्ये कुरूप बुरशीचे साम्राज्य पसरलेले होते. या इथे माझ्याकडे आहेत तशा अनेक गंजक्या चकत्या - जुनी नाणी असणार ती - त्या पेटीत होत्या पण तिथे या नाण्यांशिवाय दुसरे काहीच नव्हते. "

"पण आम्हाला त्या पेटीकडे लक्ष द्यायला वेळच नव्हता कारण त्या पेटीशेजारच्या एका गोष्टीवर आमचे डोळे खिळून राहिले होते. त्या पेटीच्या झाकणावर डोके टेकलेल्या अवस्थेत एक माणूस ओणवला होता आणि त्याचे दोन्ही हात त्याच्या दोन्ही बाजूंना लांब केलेले होते. त्याच्या अंगावर काळा कोट होता. त्याच्या अंगातले आता वाहायचे थांबलेले सगळे रक्त त्याच्या चेहऱ्यात गोळा होऊन साखळले होते. त्याचा चेहरा अगदी काळपट लाल झाला होता. त्याच्या चेहऱ्यावरून त्याला ओळखणे अशक्य होते. त्याचा मृतदेह वर काढल्यावर त्याची उंची, त्याचे केस, त्याचे कपडे या सगळ्यावरून तो मस्ग्रेव्हचा नाहीसा झालेला बटलरच आहे अशी त्याची खात्री पटली. त्याचा मृत्यू होऊन काही दिवस लोटले होते पण त्याचा इतका भयंकर मृत्यू नेमका कसा झाला हे दर्शवणारी एकही जखम त्याच्या अंगावर नव्हती. त्याचा मृतदेह त्या तळघरातून बाहेर नेल्यावर माझ्या असे लक्षात आले की हा प्रश्न सोडवायला मी जिथून सुरुवात केली होती तिथेच अजूनही होतो आणि आता हे रहस्य आणखीच गडद झाले होते. "

"वॉटसन, आत्तापर्यंत माझ्या शोधमोहिमेत मला अपयश आले होते हे कबूल केलेच पाहिजे. कारण माझा असा अंदाज होता की एकदा मी त्या खुणेच्या जागी पोचलो की हे रहस्य उलगडेल. पण आता आम्ही तिथे पोचलो तरीही मस्ग्रेव्हांच्या त्या इतक्या खुबीने दडवलेल्या रहस्याचा पत्ता लागायची चिन्हे दिसतच नव्हती. जमेची बाजू एवढीच होती की ब्रुंटनचे काय झाले हे शोधून काढण्यात मला यश आले होते. पण त्याच्यावर असा प्रसंग नेमका कसा ओढवला याचे गूढ अजूनही तसेच होते. शिवाय, नाहीशा झालेल्या मोलकरणीचे काय झाले आणि ब्रुंटनच्या मृत्यूप्रकरणात तिचा काय हात होता हे शोधून काढायचे होते. मी एका कोपऱ्यात एका पिंपावर बसून या सगळ्या प्रकरणाचा पुन्हा एकदा नीट विचार केला. "

"वॉटसन, अशा वेळी मी काय करतो हे तर तुला ठाऊकच आहे. मी स्वतःला त्या माणसाच्या जागी ठेवतो आणि साधारणपणे त्याच्या बुद्धिमत्तेचा अंदाज घेऊन त्या परिस्थितीमध्ये मी कसा वागलो असतो याचा विचार करतो. या प्रकरणामध्ये ब्रुंटन हा खरोखरच अतिशय हुशार माणूस असल्यामुळे गोष्टी जराशा सोप्या झाल्या होत्या. इथे काहीतरी मौल्यवान गोष्ट दडवून ठेवलेली आहे हे ब्रुंटनला ठाउक होते. तिथला दगड इतका जडजंबाळ होता की कुणाच्याही मदतीशिवाय एकट्या माणसाला तो दगड उचलणे अशक्य आहे हेही त्याच्या लक्षात आले होते. अशा वेळी तो काय करेल? पकडले जाण्याच्या भीतीने ब्रुंटन बाहेरच्या एखाद्या विश्वासातल्या माणसाकडून किंवा ओळखीतून मदत मिळवू शकत नव्हता. त्याऐवजी त्याला घरातूनच जर मदत मिळाली असती तर बरे झाले असते. कोणाला बरे विचारले असेल त्याने? एके काळी रेचल हॉवेल्स त्याच्या अगदी भजनी लागली होती. पण एखाद्या स्त्रीला कितीही वाईट वागणूक दिली असली तरीही आपण तिचे प्रेम कायमचे गमावून बसलो आहोत हे एखाद्या पुरुषाच्या लक्षात यायला बराच वेळ लागतो. ब्रुंटनने गोड बोलून हॉवेल्सचे मन वळवले असणार आणि तिला आपली हस्तक बनवले असणार. ते दोघे मिळून रात्री इथे आले असणार आणि त्यांच्या दोघांच्या प्रयत्नानंतर तो दगड जागचा हलला असणार. एवढ्या गोष्टी माझ्या डोळ्यांसमोर घडलेल्या असाव्यात इतक्या स्पष्ट होत्या. "

"पण ते दोघे जण जरी असले तरी त्यातील एक व्यक्ती स्त्री होती आणि तिच्यासाठी तो दगड उचलणे खूप अवघड गेले असणार. आम्हाला दोघांना – एक चांगला हट्टाकट्टा ससेक्समधला पोलिसगडी आणि मी - तो दगड उचलायला बरेच कष्ट पडले होते. मग त्या दोघांनी हे काम सोपे जावे यासाठी काय बरे केले असेल? अशा परिस्थितीमध्ये मी जे केले असते तेच बहुधा त्यांनीही केले असावे. मी जागेवरून उठलो आणि जमिनीवर पसरलेल्या लाकडाच्या ढलप्यांची बारकाईने तपासणी केली. मला अपेक्षित असलेली वस्तू मला तिथे सापडली. एका बाजूला विशिष्ट पद्धतीने चेपले गेलेले एक तीन फूट लांबीचे लाकडाचे कांडके आणि दोन्ही टोकांना चेपलेली इतर अनेक फळकुटेही तिथे होती. या लाकडांच्या मदतीने तो दगड उचलला होता. उचललेल्या दगडाच्या फटीत एकेका लाकडाची लांबीकडची बाजू घालून त्यांनी ती फट एक माणूस सरपटत तिच्याखालून जाऊ शकेल इतकी मोठी केली होती आणि त्या दगडाचे जवळजवळ सगळे वजन पडल्यामुळे ती फळकुटे अशी चेपली गेली होती. इथपर्यंत मी अगदी ठामपणे सांगू शकत होतो. "

"आता प्रश्न असा होता की मध्यरात्री इथे नेमके काय घडले असावे? दगडाखालची फट इतकी लहान होती की एकच माणूस त्यातून आत गेला असता. म्हणजे ब्रुंटन खाली गेला असणार आणि ती मुलगी वर उभी राहून त्याची वाट पाहत असणार. ब्रुंटनने पेटीचे कुलूप उघडले असणार आणि ज्या अर्थी आम्ही पोचलो तेव्हा पेटी रिकामी होती, त्या अर्थी ब्रुंटनने आतल्या चीजवस्तू वर दिल्या असल्या पाहिजेत. पण त्यानंतर काय झाले असावे? "

"ही मुलगी वेल्श होती, सणकी होती, शिवाय ब्रुंटनने तिला प्रचंड दुखावले होते. कदाचित आम्हाला सगळ्यांना वाटले होते त्यापेक्षाही ती जास्त दुखावली गेली असावी. त्याच माणसाचे भवितव्य अशा तऱ्हेने आपल्या हाती आलेले पाहून तिच्या मनात सूडाची ज्वाळा भडकून उठली की काय? का अचानक त्या दगडाखालचे लाकूड सटकले आणि ब्रुंटन आत अडकला आणि त्या गुप्त पोकळीचे रूपांतर त्याच्या थडग्यात झाले? या प्रकरणात ती मूग गिळून गप्प बसली एवढाच तिचा दोष होता की तिनेच आपल्या हाताने ते लाकूड काढून घेतले आणि तो दगड खाली पडला? कारण काहीही असले तरी ती मुलगी तो खजिना हातात घेऊन तिथल्या गोल जिन्याने धावत वर जाते आहे, त्या दगडामुळे दबलेले किंकाळ्यांचे आणि हातांनी दगडावर थापट्या मारल्याचे आवाज तिच्या कानावर पडत आहेत, आणि तिच्या त्या बेईमान प्रियकराचा कणाकणाने मृत्यू होत आहे, असे दृश्य माझ्या मनःचक्षूंपुढे उभे राहिले. "

"दुसऱ्या दिवशी सकाळी रेचलचा चेहरा पांढराफटक पडला होता, ती प्रचंड बावचळलेली होती आणि मधूनच भ्रमिष्ट झाल्यासारखी ती खदाखदा हसत सुटत होती त्यापाठीमागे हे कारण होते तर. पण त्या पेटीत होते काय? मस्ग्रेव्हला तळ्यात सापडलेल्या चकत्या आणि गोटे हाच तो खजिना असला पाहिजे. आपल्या अपराधाचे पुरावे नष्ट करण्याची पहिली संधी हाती येताच तिने तो खजिना तळ्यात फेकला असणार. "

"साधारण वीसेक मिनिटे मी या सगळ्याचा विचार करत बसलो होतो. मस्ग्रेव्ह मात्र अजूनही फिकुटलेल्या चेहऱ्याने त्या गुप्त पोकळीत कंदील सोडून आत डोकावून पाहत होता. "

"ही सगळी नाणी पहिल्या चार्ल्स राजाने पाडलेली आहेत. हा रिवाज सुरू झाला त्या काळाबद्दल आम्ही केलेला अंदाज अगदी बरोबर होता. "

"अचानक त्या प्रश्नोत्तरांमधले पहिले दोन प्रश्न आणि त्यांची उत्तरे मला आठवली आणि माझ्या डोक्यात प्रकाश पडला. 'आपल्याला पहिल्या चार्ल्स राजाच्या आणखीही काही वस्तू मिळतील. तुला तळ्यात सापडलेली पिशवी पाहू बरे मला' मी जवळजवळ ओरडूनच मस्ग्रेव्हला सांगितले. "

"आम्ही वर चढून त्याच्या अभ्यासिकेत गेलो आणि त्याने त्या पिशवीतला कचरा माझ्यासमोर मांडला. त्यातले धातूचे तुकडे काळे पडले होते आणि गोट्यांची चमक नाहीशी झाली होती. त्यामुळे त्या वस्तूंचे महत्त्व मस्ग्रेव्हच्या लक्षात आले नव्हते हे मी समजू शकत होतो. त्यातला एक तुकडा घेऊन तो मी माझ्या बाहीवर जोराने घासला तर माझ्या तळहाताच्या ओंजळीत तो एखाद्या ठिणगीसारखा तेजाने झळाळून उठला. त्यात एक धातूचे दुहेरी कडे होते पण ते ठिकठिकाणी वाकले होते आणि पिळवटले होते त्यामुळे त्याचा आकार बिघडला होता. "

"एक गोष्ट लक्षात घे, की पहिल्या चार्ल्स राजाचा मृत्यू झाल्यावरही त्याचा राजपरिवार इंग्लंडमध्येच होता आणि अखेरीस जेव्हा त्यांना इंग्लंड सोडून पळ काढावा लागला तेव्हा त्यांनी आपला बराचसा मौल्यवान खजिना इथेतिथे दडवून ठेवला होता आणि सगळे काही आलबेल झाल्यावर परत येऊन तो खजिना पुन्हा ताब्यात घेण्याचा त्यांचा मानस होता. "

"माझ्या पूर्वजांपैकी सर राल्फ मस्ग्रेव्ह दुसऱ्या चार्ल्सच्या प्रमुख सरदारांपैकी एक होते. ते अत्यंत कुशल घोडेस्वार होते आणि राजाचा उजवा हात असा त्यांचा लौकिक होता. दुसऱ्या चार्ल्सच्या बरोबर तेही रानोमाळ भटकलेले आहेत. " मस्ग्रेव्ह म्हणाला.

"खरे की काय? याचा अर्थ आपल्याला हवा असलेला या साखळीतला शेवटचा दुवाही आपल्या जागी अगदी अचूकपणे बसला आहे. एका अतिशय मौल्यवान आणि त्याहूनही जास्त मोलाचे असे ऐतिहासिक महत्त्व असलेल्या वस्तूचा अशा दुर्दैवी पद्धतीने का होईना, पण तू मालक झाला आहेस याबद्दल मला तुझे अभिनंदन केले पाहिजे. "

"ही वस्तू आहे तरी कुठली? " आश्चर्याने त्याने विचारले.

"इंग्लंडच्या राजघराण्याचा जुना राजमुकुट आहे हा! "

"राजमुकुट! "

"हो राजमुकुट. असे बघ, त्या रिवाजातली प्रश्नोत्तरे काय सांगतात? 'ते कोणाचे होते? ' 'जो निघून गेला आहे त्याचे' यातला हा 'तो' म्हणजे पहिला चार्ल्स आणि तो 'निघून गेला' म्हणजे त्याचा शिरच्छेद करण्यात आला. 'कोणाला मिळेल ते? ' 'जो येणार आहे त्याला' यातला 'तो' म्हणजे दुसरा चार्ल्स. त्याचा उदय होणार आहे ही गोष्ट आधीच ठाऊक होती. त्यामुळे हा वेडावाकडा झालेला किरीट एके काळी राजांच्या माथ्यावर विराजमान होत असे यात काही शंकाच नाही. "

"मग हा तळ्यात कसा काय येऊन पोचला? "

"हां, ते सांगायला जरा वेळ लागेल. " असे म्हणून मी त्याला सगळे पुरावे दाखवले आणि मी जुळवलेला सगळा घटनाक्रम समजावून सांगितला. माझे बोलणे संपले तेव्हा संधिप्रकाश लोप पावला होता आणि आकाशात चंद्र तेजाने झळाळत होता. "

"मग चार्ल्स राजाने आपला मुकुट परत का बरे नेला नाही? " त्याने सगळ्या वस्तू पुन्हा पिशवीत भरून ठेवता ठेवता विचारले.

"हां, या प्रश्नाचे उत्तर मात्र आपल्याला कदाचित कधीच मिळायचे नाही. कदाचित असे झाले असेल की या मुकुटाचे रहस्य ज्याला ठाउक होते तो मस्ग्रेव्हांचा पूर्वज दुसरा चार्ल्स परतून येईपर्यंतच्या काळात देवाघरी गेला असेल. त्याने आपल्या वारसाकडे हा कागद सोपवला असेल पण त्याचा अर्थ सांगितला नसेल. त्यानंतर वडिलांकडून मुलाकडे असा याचा प्रवास चालत राहिला. शेवटी एका बुद्धिमान माणसाने त्याचा अर्थ लावला आणि त्याच्या पाठीमागे दडलेले रहस्य शोधून काढले आणि या प्रयत्नात आपले प्राण गमावले. "

"तर वॉटसन ही आहे मस्ग्रेव्हांच्या रिवाजाची कहाणी. काही कायदेशीर बाबी पूर्ण केल्यानंतर आणि बरीच मोठी रक्कम भरल्यावर तो मुकुट आपल्याकडेच ठेवायला मस्ग्रेव्ह कुटुंबाला परवानगी मिळाली. आजही हर्लस्टोनला तो मुकुट ठेवलेला आहे. तू जर त्यांना माझे नाव सांगितलेस तर ते आनंदाने तुला तो मुकुट दाखवतील. त्या मुलीचे पुढे काय झाले हे मात्र कधीच कोणालाच कळले नाही. बहुतेक आपल्या अपराधाच्या आठवणी बरोबर घेऊन तिने इंग्लंडमधून पोबारा केला आणि समुद्रापलीकडल्या कुठल्या तरी खंडात आश्रय घेतला. "

अदिति
५ ऑक्टोबर २०१२
भाद्रपद वद्य ५ शके १९३४