तर्कशास्त्र आणि विज्ञान - घनिष्ठ संबंध पण एकच क्षेत्र नव्हे

विज्ञानाच्या पद्धतीत तर्कशास्त्राच्या कसोट्या मूलभूत असल्या, तरी विज्ञान आणि तर्कशास्त्र एकच क्षेत्र नव्हे. (वाटल्यास तर्कशास्त्र आणि शुद्ध गणित हे एकच क्षेत्र असल्याचे मानता येते.) युक्तिवादांची आकृती अथवा सांगाडा (फॉर्म) हे तर्कशास्त्राचे क्षेत्र. त्या सांगाड्यात ज्या संकल्पना वावरणार आहेत, त्यांच्या तथ्यतेबाबत काहीच विचार नसतो. उदाहरणार्थ, शालेय तर्कशास्त्रात "(अ) सॉक्रेटिस मानव आहे, (आ) सर्व मानव मर्त्य आहेत, (इ) तस्मात् सॉक्रेटिस मर्त्य आहे" हा युक्तिवाद शिकवतात. हे जीवशास्त्राबाबत किंवा नश्वर आयुष्यात काय धोरण असावे, त्याबाबत नाही. "सॉक्रेटिस" "मानव" आणि "मर्त्य" या तीहींच्या ठिकाणी वाटेल त्या संकल्पना आपण भरू शकतो. जर (अ) आणि (आ) सत्य असेल, तर (इ) सत्यच असेल : हे तर्कशास्त्राचे क्षेत्र. तर्कशास्त्र शिकताना उदाहरणांच्या संकल्पनांत गुंतलो, तर त्याच्या चौकटीकडे दुर्लक्ष होण्याची शक्यता असते. क्वचित "सॉक्रेटिस""मानव" आणि "मर्त्य" यांच्या ठिकाणी अर्थ-नसलेली चिन्हे p q r घालता येतात.

विज्ञानाच्या क्षेत्रात गोचरता (manifestation), गोचर-व्याख्येइतपत अस्तित्व वा तथ्य .. हे सगळे येते. "सॉक्रेटिस"ची व्याख्या काय, ... "मर्त्य"ची व्याख्या काय : या गोष्टी गोचर (manifest) असल्याची पडताळणी व्याख्यांमध्ये येते.

तर्कशास्त्रात किंवा गणितात आपण म्हणतो "जर (अ) आणि (आ) मानले तर...", "suppose ABC is a right angle triangle with B as the right angle on a Euclidean plane"... वगैरे. त्यापुढचे तर्क काहीतरी असतात - त्या त्रिकोणाबाबत पायथागोरास चा सिद्धांत लागू करणे वगैरे. परंतु सुरुवातीचे गृहीतक मानण्याची सक्ती अशी काही नसते. उलट "अमुक मानले तर" म्हटल्यामुळे अमुक न-मानण्याचा पर्याय स्पष्टपणे पुढे ठेवला जातो. काटकोन त्रिकोण नसलेला ABC, युक्लिडियन प्रतलावर नसलेला काटकोन त्रिकोण, ... हे सर्व पर्याय सुरुवातीला ठेवलेले असतात. अर्थात हे पर्याय निवडल्यास पुढील युक्तिवाद नि:संदर्भ होतो.

गोचर त्रिकोण कसा ओळखायचा, कोनाचे मोजमाप कसे करायचे... ही बाब विज्ञानाच्या कक्षेतली.

अनावधानाने असा गोंधळ आपण कधीकधी करतो : तर्कशास्त्र किंवा शुद्ध गणित हे युक्तिवादाच्या आकृतीबाबत नसून अस्तित्वाबाबत आहे, असे समजून बसतो. अंकगणितातले उदाहरण घेऊया : "पृथक्त्व" हे गृहीतक असल्यास (आणखी काही गृहीतके असल्यास) १+१=२, हा नॅचरल संख्या अंकगणिताचा पूर्ण युक्तिवाद होय. परंतु १+१=२ ही बाब विवक्षित गृहीतक-चौकटीत नव्हे, तर सदैव खरी असल्याचा विचार घिसाडघाईमुळे करतात. सुदैवाने बहुतेक लोक व्यवहारात हा गोंधळ करत नाहीत : कारण अनुभवामुळे गृहीतके लक्षात घेण्याची सवय झालेली असते. पाण्याचा १ थेंब अधिक पाण्याच्या आणखी एक थेंब = (२ थेंब नव्हे) पाण्याचा एक [मोठा] थेंब. हे बहुतेक लोकांना समजते. "पृथक्त्व असतेच" अशी काही नॅचरल संख्या अंकगणिताची सक्ती नाही. पृथक्त्व नसल्यास १+१=२ युक्तिवाद नि:संदर्भ होतो. त्यामुळे "suppose..." अशी सुरुवात केल्यामुळे गृहीत धरलेल्या गोष्टी अस्तित्वात आहेत, असे गणित म्हणत नाही. अस्तित्व पडताळणे हे गणिताच्या क्षेत्राच्या बाहेर असते.

शालेय शिक्षणात आपण पुष्कळदा तर्कशास्त्र/शुद्ध गणित आणि विज्ञान एकाच तासात शिकलेलो आतो. त्यामुळे तर्कशास्त्रातील वा गणितातील "suppose premises...symbol manipulation... conclusion" आणि विज्ञानातील "observe premises... follow logical constructs, constructs are unobservable ... come to observable prediction" यांच्यात कदाचित गोंधळ होत असेल. परंतु ते दोन समसमान नाहीत. आणि त्या दोहोंमध्ये परस्परविरोधही नाही. विज्ञानात गृहीतकांचे निरीक्षण होते आणि भाकितांचे निरीक्षण होते, म्हणजे मधल्या तर्कशास्त्रिय पायर्‍यांचेही निरीक्षण होत असावे अशी चुकीची कल्पना मनात येऊ शकते. चुकीच्या कल्पनेला चिकटून राहिलो, तर विज्ञानाची पद्धतही कळत नाही, तर्कशास्त्राचीही कळत नाही. परंतु तर्कशास्त्र आणि विज्ञानाचा वापर करताना असा भ्रम शिल्लक राहत नाही. भ्रम बाजूला सारण्याकरिता अद्ययावत औद्योगिक प्रयोगशाळेची आवश्यकता नाही. स्वयंपाकविज्ञानाची उत्तम प्रयोगशाळा आपल्या हाताशी असते. शेंगदाणे अलगद एकमेकांजवळ आणले तर पृथक्त्व टिकते (१+१=२ युक्तिवाद सुसंदर्भ होतो), चटणी करताना खलबत्त्याने जोरात शेंगदाणे एकत्र आणले, तर पृथक्त्व टिकत नाही (१+१=२ युक्तिवाद नि:संदर्भ होतो) वगैरे, या गोष्टी तर्कशास्त्र/शुद्ध गणिताच्या कक्षेतून विज्ञानाच्या क्षेत्रात येतात. शेंगदाणे मोजून वा कुटून अंकगणिताचा भौतिकशास्त्राशी संबंध नीट समजून घेता येतो.

---
(फेसबुकावरील एका बंद गटात पूर्वप्रकाशित - म्हणून लिंक-दुवा नाही)