भाग १ - विषयाची ओळख - मरण

सुधीर भिडे

No one wants to die. Even people who want to go to heaven don’t want to die to go there – Unknown

विषयाची मांडणी
मनोगत
मरणाबद्दल बोला कशाला?
मृत्यूचे शास्त्र
मन आणि शरीर
आयुर्मान आणि मृत्यू
संतांच्या दृष्टीतून
– – –

मनोगत
हे लिखाण मी का केले? पंधरा वर्षांपूवी निवृत्तीनंतर मी पुण्यात आलो. त्यापूर्वी पुण्याबाहेर माझे सामाजिक बंध सीमित होते. सामाजिक संबंधांत तरुण माणसे होती. पुण्यात आल्यावर हळूहळू म्हातारपण आणि मरण यांच्याशी ओळख होऊ लागली. म्हातारी माणसे आणि त्यांचे मरण पहात असताना एक गोष्ट लक्षात आली की त्यापैकी पुष्कळांनी जीवनाच्या या शेवटच्या टप्प्याची तयारी केली नव्हती. आता मी स्वत:च त्या टप्प्यावर आल्याने मी स्वत:ला प्रश्न करू लागलो – आपण तयारी केली आहे? काय तयारी केली पाहिजे याचे उत्तर शोधू लागलो. त्यातून झालेले हे लिखाण.

ही माहिती केवळ वृद्धांनाच उपयोगी आहे का? मला वाटते की तरुणांसाठीही या माहितीचे महत्त्व आहे. तरुण असो की वृद्ध, मरणाच्या अपरिहार्यतेची आपण दखल घेत नाही. एकदा मरणाची कल्पना मान्य केली की आपल्याला असलेला वेळ मर्यादित आहे हे लक्षात येते. मग त्या वेळात आपल्या क्षमतेला जमेल अशी सर्व कामे योजनाबद्ध रीतीने करावेसे वाटते. याशिवाय या वेळात दुसर्‍याला दुखवू नये, दुसर्‍याच्या मताचा आदर करावा आणि सर्वांशी आनंदाने रहावे याची जाणीव होते. मग आपल्याकडे दहा महिने आहेत किंवा दहा वर्षे आहेत याला महत्त्व नाही.

एक गोष्ट ध्यानात घ्यायला हवी – काही वृद्ध अचानक किंवा अल्पशा आजाराने मृत्यू पावतात. असे सुदैवी वृद्ध फारच थोडे असतात. त्यांना खालील लिखाणातील काही मजकूर लागू होत नाही, जसे की परावलंबित्व, पारतंत्र्य आणि डेथ झोन. परंतु तयारी सगळ्यांनाच करायला हवी. कारण आपली मृत्यूकडे वाटचाल कशी असेल हे कोणालाच सांगता येत नाही.

मरणाबद्दल बोला कशाला?
जीवनात मृत्यू या घटनेचे महत्त्वाचे काम असते. एकदा आपल्याला ही जाणीव झाली की या जगातील आपले आयुष्य सीमित कालापर्यंतच आहे तर त्या काळाचा सुयोग्य वापर कसा करावा याचा आपण विचार करतो. आपल्याला अनेक गोष्टी कराव्याशा वाटत असतात. मग त्याचा प्राधान्यक्रम आपण ठरवू शकतो. मृत्यू ही कल्पना काढून बघा तर! आयुष्य दिशाहीन पोकळी बनेल. आजचे काम उद्या आणि उद्याचे परवा हा प्रकार सुरू होईल.
‘महाराष्ट्र टाईम्स’मध्ये २३ जानेवारी २०२३ला मंगला नारळीकर यांचा एक लेख प्रसिद्ध झाला. त्यांना कर्करोगाचे निदान झाले होते. त्या लिहितात –

आपल्याला लवकरच मृत्यू येऊ शकतो, याची पहिल्या ऑपरेशननंतर जाणीव झाली. त्यानंतर माझ्या विचारांत आणि विविध गोष्टींचा अग्रक्रम लावण्यात फरक झाला. लोक काय म्हणतील, यापेक्षा मीच विचार करून काय अधिक महत्त्वाचे, अधिक चांगले ते ठरवू लागले. [...] स्वत: बुद्धिवादी असले, तरी अनेक प्रेमाच्या माणसांच्या अंधश्रद्धांकडे जास्त सहानुभूतीने पाहू लागले. [...] लहानशा गोष्टींचा फार बाऊ करू नये, असे वाटू लागले.

एका तरुण डॉक्टरला कॅन्सरने ग्रस्त केले. उपचारातून बरे झाल्यावर ते लिहितात – तुमच्या आयुष्यात ‘अ’ दिवस उरले आहेत. ‘अ’ हा आकडा कितीही लहान किंवा मोठा असू शकतो. तुमच्या समोर दोन पर्याय आहेत. – उरलेले दिवस उदासीनतेत घालवा अथवा जीवन आनंदाने जगा. कालच्या पेक्षा आज आपण मृत्यूच्या एक दिवस जवळ गेलेलो असतो. आपण किती जगलो यापेक्षा जीवनाची गुणवत्ता काय होती ते महत्त्वाचे आहे.
(Quoted from Death, The final stage of growth by Elizabeth Kubler Ross, M.D.)

एका पाहणीनुसार ५०% लोकांना मृत्यूविषयी काही बोलायचे नसते, तर ३०% लोक मृत्यूविषयी बोलताना अस्वस्थ होतात. मृत्यू हा विषय एक टाबू – निषिद्ध विषय असतो. मृत्यूविषयी का बोलावे? मृत्यूच्या कल्पनेविषयी एक अनामिक भीती असते. बोलून, विचार करून ही भीती जाऊ शकते. आणि ते महत्त्वाचे आहे. इंग्लंडमध्ये ज्या परिचारिका वृद्धाश्रमात काम करतात त्यांना वृद्धांशी मृत्यूविषयी कसे बोलावे याचे शिक्षण दिले जाते. बाळ सामंत यांच्या म्हणण्याप्रमाणे – ‘मृत्यूचा विचार करणे ही विकृती नव्हे, मृत्यूचा विचार न करणे ही विकृती आहे’ – बाळ सामंत, मरणात खरोखर जग जगते

थॅनॅटोलॉजी – मृत्यूचा वैज्ञानिक अभ्यास
मरणाचे पण शास्त्र आहे, त्याचे नाव थॅनॅटोलॉजी. ग्रीक शब्द thanatos म्हणजे मृत्यू. मृत्यूचे शास्त्र मृत्युकल्पनेचा सर्व बाजूंनी विचार करते. पारंपरिक वैद्यकात मृत्यूचा विचार होत नाही. रोग्याला कसेही करून जगवावे कसे हा विचार असतो. हिपोक्रॅटसच्या शपथेमध्ये एक वाक्य असते – I will never give a deadly drug to anybody, even if asked for, nor I will make suggestion to that effect. (माझ्याकडे आलेल्या रोग्यास, त्याने सांगितले तरी, मी असे औषध देणार नाही ज्यामुळे रोग्याचे मरण ओढवू शकते.)

आता व्यक्तीच्या मृत्यूचा विचार करणे हे जरूर आहे हे लक्षात आले आहे. थॅनॅटोलॉजी या शास्त्रात मृत्यूचा अभ्यास होत आहे. आता काही विश्वविद्यालये मृत्यूच्या शास्त्राचे पदव्युत्तर शिक्षण देत आहेत.

मृत्यूच्या शास्त्राचे शिक्षण घेतलेल्या डॉक्टरांची आता हॉस्पिसमध्ये नेमणूक केली जाते. भारतात हॉस्पिस ही कल्पना एवढी रुजलेली नाही. पण पाश्चिमात्य देशांत हॉस्पिस हे पुष्कळच सामान्य झाले आहे. हॉस्पिसमध्ये दाखल झालेल्या रोग्यास त्याचे मरण कसे कमी त्रासदायक करता येईल याची काळजी घेतली जाते. थॅनॅटोलॉजिस्ट हे काम करतात.

जैविक थॅनॅटोलॉजिस्ट (biological thanatologist) फॉरेन्सिक डॉक्टर्स म्हणून काम करतात. याशिवाय इच्छामरण ज्या देशांत कायदेशीर आहे, त्या देशांतून अशा संस्थांतून थॅनॅटोलॉजिस्ट काम करतात.

तत्त्वज्ञान आणि ब्रह्मविद्या
मृत्यू या विषयावर तत्त्वज्ञान आणि ब्रह्मविद्या या सदरात मोडणारे बरेच लिखाण झाले आहे. हिंदू धर्मामध्ये अशा विचारांची परंपरा फार जुनी आहे. आपले एक उपनिषद – कठोपनिषद – या विषयाला वाहिलेले आहे. एक तरुण – नचिकेत आणि यम यांतील संवादरूपात उपनिषदकारांनी मृत्यू कल्पना विषद केली आहे. ज्यांना अशा गहन विषयात रस असेल त्यांनी Stanford Encyclopedia of Philosophy मधील Death हा इंटरनेटवर उपलब्ध असलेला लेख जरूर वाचावा. प्रस्तुत लिखाण अशा स्वरुपाच्या गहन विषयांवर लिहिलेले नाही. एका सामान्य माणसाने मृत्यू या घटनेकडे, तत्त्वज्ञानात न शिरता, व्यावहारिकदृष्ट्या कसे पाहण्याची गरज आहे यासंबंधीचे थोडे विवेचन.

मन आणि शरीर
आपल्या जीवनात बहुतेक निर्णय आपले मन करते. मनाला जे करावेसे वाटेल ती गोष्ट मन शरीराकडून करून घेते. मनाला वाटले की घरात असलेले पुस्तक वाचावे तर शरीर पलंगावर बसून पुस्तक उघडून वाचायला सुरुवात करते. मनाला वाटले की आता कंटाळा आला तर शरीर पुस्तक बंद करून पलंगावर पाय पसरते.
ज्या व्यक्ती आत्महत्या करायला उद्युक्त होतात त्यांच्या शरीराकडून मन ते कर्म करून घेते.

परंतु बहुतेक व्यक्तींच्या बाबतीत मृत्यूचा निर्णय शरीर घेते. कोणत्याच मनाची केव्हाच मरण्याची इच्छा नसते. (आत्महत्या करणाऱ्या व्यक्ती सोडून) मरणाचा निर्णय शरीर घेते आणि मनाची पर्वा न करता त्या दिशेने पावले टाकायला सुरवात करते. जे शरीराला कळते ते मनाला कळत नाही .

असा प्रश्न उद्भवतो की मन आणि शरीर हे निरनिराळे असतात का? मनाचे घर मेंदू असते, जो शरीराचा भाग आहे. आपल्या समाधानासाठी असे म्हणू की जे इतर शरीराला कळते ते मेंदूला रुचत नाही.

आयुर्मान आणि मृत्यू
१८०० साली भारतात सरासरी आयुर्मान २५ वर्षे होते. (Life expectancy in India 1800-2020, Statista, Aaron O'Neill, Apr 8, 2020). आता सरासरी आयुर्मान सत्तरच्या वर गेले आहे आणि २०२५ पर्यंत ७५च्या आसपास राहील. याचा अर्थ असा होतो की काम करण्याचे वय संपल्यानंतर बरीच वर्षे माणसे जगत आहेत. याचे सामाजिक आणि आर्थिक परिणाम काय होतात याचा शेवटच्या भागात विचार करू. एवढेच म्हणता येईल की साधारणपणे माणसे ज्या वयात मरतात ती घटना आता धक्कादायक राहिली नाही. सधन घरातून बरीच माणसे मृत्यूची वाट पहात असतात.

सधन देशांत काय स्थिती आहे? WHOच्या अहवालाप्रमाणे हृदयविकार, पक्षाघात, कर्करोग, मूत्रपिंडे काम न करणे, मधुमेह, अल्झायमर (स्मृतिभ्रंश) ही मृत्यूची महत्त्वाची कारणे आहेत. हे सर्व आजार degenerationने होणारे आजार आहेत. संसर्गाच्या आजाराने – इन्फेक्शनने – मृत्यूचे प्रमाण कमी झाले आहे. माणसे फार म्हातारपणापर्यंत जगत आहेत आणि म्हातारपणाच्या आजाराने मरत आहेत.

लेखमाला चार भागांची आहे. येणार्‍या भागांतून आपण खालील पैलूंचा विचार करू –

• स्वत:ची तयारी
• मृत्युपूर्व प्रक्रिया
• मृत्यूची घटना
• धर्म, समाज आणि मृत्युकल्पना

प्रत्येक भागाच्या शेवटी संतांच्या आणि कवींच्या दृष्टीतून मरणकल्पना विषद केली आहे.
– – –

संतांच्या दृष्टीतून

तुकाराम महाराजांचा अभंग मृत्यूकडे योग्य रीतीने पाहण्याची शिकवण देतो –

आम्ही जातो आपुल्या गावा, अमुचा रामराम घ्यावा,
तुमची अमुची हेची भेटी , येथुनिया जन्म तुटी II
सकळही माझी बोळवण करा, परतोनि घरा जावे तुम्ही I
कर्म धर्मे तुम्हा असावे कल्याण, घ्या माझे वचन आशिर्वाद II
वाढविता लोभ होईल उसीर, अवघीच स्थिर करा ठायी I
तुका म्हणे आता जाहली हेची भेटी, उरल्या त्या गोष्टी करावया II
याजसाठी केला होता अट्टहास शेवटचा दिस गोड व्हावा II
तुका म्हणे मुक्ती परिणिली नोवरी, आता दिवस चार खेळी मेळी II

तुकारामांच्या अभंगातील ‘आता दिवस चार खेळीमेळी ‘ ही ओळ महत्त्वाची आहे. महाराज सांगतात ‘उरलेले दिवस रडत कढत काढू नका, खेळीमेळीत घालावा’.

रामदासांनी मनाच्या श्लोकात मृत्यूविषयी लिहिले आहे -

जिवा कर्मयोगे जनी जन्म झाला, परी शेवटी काळमुखी निमाला I
महाथोर ते मृत्यू पंथेची गेले , किती एक ते जन्मले आणि मेले II
मना पाहता सत्य हे मृत्युभूमी, जिता बोलतो सर्वही जीव मी मी I
चिरंजीव हे सर्वही मानिताती, अकस्मात सोडूनिया सर्व जाती II
मरे एक त्याचा दुजा शोक वाहे, अकस्मात तोही पुढे जात आहे I
पुरेना जनी लोभ ते क्षोभ त्याते, म्हणोंनी जगी मागुता जन्म घेते. II

अनुप जलोटा यांनी गायलेले नारायणस्वामी यांचे भजन -

सुधी होवे नाही तनकी, तैयारी हो गमनकी
लकडी हो ब्रजके वनकी, जब प्राण तनसे निकले
होटोपे कुछ हँसी हो, जब प्राण तनसे निकले
इतना तो करना स्वामी जब प्राण तनसे निकले

मृत्यूपूर्वी काही महिने साने गुरुजींनी या विषयावर लिखाण केले. त्यातील काही भाग -

रात्रंदिवस वडवानलाप्रमाणे अशांती मला जाळीत असते. या जगात मला अपरंपार प्रेम आणि सहानुभूती मिळाली आहे. असे असूनही या जगाचा मला कंटाळा का येतो? ते प्रेमच मला ‘मर’ सांगते. कोणीकडूनही पहा, उत्तर एकच – मरण ! ये काळे सावळे मरण माई. थकलेल्या मुलास मागून येऊन आई हळूच उचलते त्याप्रमाणे हे मृत्युमाते थकलेल्या जीवांना तू जवळ घेतेस. माते लोकांना तुझी भीती वाटते. वेडे आहेत ते!

मृत्यू म्हणजे काही फार भयंकर गोष्ट नव्हे. जीवनाला मरणाचे फळ येते आणि मरणाला जीवनाचे कोंब फुटतात. मृत्यू म्हणजेही जीवनच आहे. उपनिषदांनी ‘मृत्यूसुध्दा प्राणच आहे’ असे लिहिले आहे. मृत्यू म्हणजे जीवनाच्या वृक्षाला लागलेले गोड फळ.

महाप्रयाणाच्या दिवशी गुरुजींनी आंघोळ केली, नवीन खादीचे कपडे घातले, खिशात तीस रुपये आणि एक चिठ्ठी ठेवली होती – अंत्यविधीसाठी वापरा, अंगावरच्या कपड्यातच न्या. त्यानंतर ते झोपले ते उठलेच नाहीत. विनोबांनी लिहिले – अमृतस्य पुत्र:
---
(क्रमशः)