एस्पेरांतोः सोपी, साधी परंतु अस्तंगत होत असलेली जागतिक भाषा

आपल्यातील बहुतेक एस्पेरांतो हे नाव प्रथमच ऐकत असतील. कदाचित ही भाषा ओळखणारे वा बोलणारे आपल्यापैकी कुणीही नसतील. परंतु एस्पेरांतो ही एक जागतिक भाषा आहे व त्याचा जन्म 130 वर्षापूर्वी झाला.

सामान्यपणे भाषेचा उगम अत्यंत पुरातन काळी झालेला असतो. कुठल्याही भाषेचे नेमके वयही नीटपणे सांगता येत नाही. लोक पिढ्यान पिढ्या त्या भाषेचा वापर करत असल्यामुळे ती भाषा जिवंत राहते. परंतु काही कारणामुळे भाषेचा वापर न झाल्यास वा भाषा पुढच्या पिढीपर्यंत नेणारे नसल्यास ती भाषा हळू हळू मृतवत पावते. काळाच्या पोटात अशा अनेक भाषा गायब झाल्या आहेत व त्यांचे पुनरुज्जीवन करण्याच्या भानगडीतही कुणी पडत नाही.

परंतु आधुनिक काळात प्रयत्नपूर्वकपणे एखाद्या भाषेला जन्म देणे ही एक अत्यंत दुर्मिळ व चमत्कारिक गोष्ट असू शकेल. विश्वास ठेवा अगर ठेऊ नका, असा एक प्रयत्न 1887 साली डॉ.लुड्विग झामेन्हॉफ यानी केला व एस्पेरांतो या जागतिक संपर्क भाषेला जन्म दिला.

आपल्या देशाप्रमाणे युरोपखंडात अनेक भाषा शेकडो वर्षे प्रचलित आहेत. केवळ भाषा वेगळी या कारणास्तव युरोपचे तुकडे पडलेले आहेत. भाषेच्यामुळे प्रादेशिकतेला लोकाधिष्ठान मिळत गेले. दंगली झाल्या. युद्धं पेटल्या. माणसं मेली. तरीसुद्धा आपली भाषा कशी श्रेष्ठ आहे व त्या तुलनेने इतर भाषिक किती असंस्कृत वा गावढळ आहेत, यासंबंधी वक्तव्ये करून आपली पोळी भाजून घेणाऱ्यांची कमतरता नाही.

लुड्विग झामेन्हॉफ याला युरोपियन युद्धांचा काळ्याकुट्ट इतिहासाची माहिती होती. व संबंध (युरोपभर) जगभर एकच जागतिक भाषा असल्यास सर्व प्रश्न चुटकेसरशी सुटतील या भाबड्या आशेने प्रेरित होऊन प्रत्येक युरोपियन भाषेतील चांगले चांगले अंश घेऊन त्यानी एस्पेरांतो भाषा तयार केली. झामेन्हॉफच्या या तथाकथित जागतिक भाषेची त्याच्या काळात भरपूर टर उडवली. तरीसुद्धा न डगमगता त्याने या भाषेच्या विकासासाठी मरेपर्यंत प्रयत्न केले.

एस्पेरांतोप्रमाणे गेली शेकडो वर्षे कुणी ना कुणी तरी नवीन भाषेला जन्म घालण्याचे प्रयत्न केले आहेत. लोज्बान ही भाषा तर्कशास्त्र समजून घेण्यासाठी, लाडान ही भाषा स्त्रीमुक्ती चळवळीला पूरक म्हणून जन्माला आल्या. क्लिंगॉन, एल्विश, डोथ्राकी, नावी यासारख्या काही भाषा केवळ मनोरंजनासाठी काही काळ प्रचारात आल्या व गेल्यासुद्धा. एस्पेरांतोच्या जनकाप्रमाणे त्यांच्यातही प्रचंड उत्साह होता.

एस्पेरांतोला कितीही जागतिक भाषा म्हणत असले तरी त्या कल्पनेपासून ती शेकडो कोस लांब आहे. तरीसुद्धा इतर शोधलेल्या भाषांच्या तुलनेत एस्पेरांतो सर्वात वरच्या क्रमांकावर आहे. एस्पेरांतो विकिपिडियात, 186000 लेख आहेत. व ही संख्या हिंदी वा हिब्रूभाषिकापेक्षा नक्कीच जास्त आहे. या भाषेचा नियमित वापर करणाऱ्यांची संख्या 87000 आहे. यातील अनेक जालावर गप्पा मारत असतात, वर्षाकाठी स्नेह संमेलनं भरवतात, शिबिरांचे आयोजन करत असतात, मैत्रीचा हात पुढे करत असतात (वा प्रेमातही पडत असतात). जगभर पसरलेले हे भाषिक आतिथ्यशील असतात. पास्पोर्टा सर्वो या एस्पेरांतो भाषिकांना सेवा पुरवणार्‍या संस्थेच्या मते 90 देशात पसरलेले हे भाषिक एकमेकांच्या घरी अतिथी म्हणून फुकट राहू शकतात. अरिका ओक्रेंट या लेखिकेनी याविषयी In the Land of Invented Languages हे पुस्तक लिहिले आहे. व यात एस्पेरांतो भाषिकांचा गौरव करण्यात आला आहे.

एस्पेरांतोच्या यशामागे त्या भाषेचा सोपेपणा सर्वांना भावतो, हे एक मुख्य कारण आहे. झामेन्हॉफला या भाषेचा जगभर प्रसार होण्यासाठी सोपी भाषा असणे ही अट पूर्ण करावीशी वाटली. या भाषेतील शब्दांचा संग्रह युरोपियन भाषेतून घेतलेला आहे. त्याच्या व्याकरणात अजिबात क्लिष्टता नाही. शब्दांच्या शेवटचे अक्षर -o असल्यास नाम, -a असल्यास विशेषण, -e असल्यास क्रियाविशेषण व -j असल्यास बहुवचन. अशाप्रकारचे केवळ 16 नियमांनी बंदिस्त केलेल्या भाषेत नवीन शब्द आणण्यास अडचण भासत नाही. जालावर ही भाषा शिकविणारे अनेक अनुभवी विना मोबदला उत्साहाने पुढे येतात. भाषा शिकण्यासाठी उत्तेजन देतात. एका सर्वेक्षणानुसार हजारेक जण ही भाषा अस्खलितपणे बोलू शकतात. ध्येयवादी व आदर्शवादी असलेल्या कुटुंबातील पाल्यांना जन्मापासून या भाषेचा परिचय असल्यामुळे मुलं मोठी झाल्यावर ही भाषा शिकण्याकडे त्यांचा कल वाढतो.

तरीसुद्धा ही भाषा जागतिक भाषा होऊ शकत नाही, हेही तितकेच खरे. याचे एक साधे, सोपे कारण म्हणजे याचा जन्म अगदी अलिकडचा आहे. या भाषेच्या पेक्षा कित्येक संघ - संस्था भरपूर जुन्या आहेत. परंतु ही भाषा तळागाळापर्यंत पोहोचण्यासाठी भरपूर प्रयत्न व अजून शेकडो पिढ्या जाव्या लागतील. परंतु आजतरी ही भाषा अपरिचित आहे. मुळात कुठलीही भाषा संपर्क भाषा असल्यास लाखो लोकापर्यंत पोचते, वाढते. जास्तीत जास्त लोक भाषा बोलायला लागले की ती भाषा त्यांना आवडू लागते. व त्यामुळे त्यात बोलणार्‍यांची आणखी भर पडते. हाच विचार डोळ्यासमोर ठेऊन एस्पेरांतोचे समर्थक प्रयत्न करत असतात. व जास्तीत जास्त लोकापर्यंत पोहोचण्यासाठी मदत करत असतात.

परंतु भाषेचा विकास केवळ किती मोठ्या संख्येने ती भाषा बोलली जाते यावर सर्वस्वी अवलंबून नसते. मानवी संस्कृतीची ओळख व जीवन जगण्यासाठी उभारी भाषा देत असते. त्यातच एस्पेरांतो मागे पडत आहे. त्याचप्रमाणे भाषेचा वापर फक्त संस्कृतीच्या परिचयासाठी नसतो. भाषेचा उपयोग नोकरी, व्यवसाय, प्रवास, खाणे - पिणे, खेळ, मनोरंजन, साहित्य, कलास्वाद यासाठीसुद्धा होत असतो. यात ही भाषा मागे पडते.

एस्पेरांतो शिकण्यासाठी केवळ संस्कृती नव्हे तर आंतरराष्ट्रीय बंधुभाव जोपासण्याची प्रेरणा असावी लागते. मग त्यातून फ्रेंच फूड, इटॅलियन फॅशन, ब्राझिलियन संगीत, स्पॅनिश नाइटलाइफ, अमेरिकन रॉक अँड रोल, जपानीज फिल्म्स, भारतीय अध्यात्म .... यांची मजा अनुभवता येते.

कदाचित काही नावाजलेले वलयांकित सेलिब्रिटीज ही भाषा बोलू लागल्यास त्याचा प्रसार मोठ्या प्रमाणात होईल. सेलिब्रिटीजच्या पार्टीमध्ये हीच भाषा बोलत असल्यास नवागतालासुद्धा ही भाषा शिकाविशी वाटेल. परंतु तशी स्थिती आता नाही. प्रसिद्ध एस्पेरांतो भाषिक याबद्दल गूगलवर शोध घेतल्यास, लॉर्ड ऑफ रिंग्सचे लेखक, जे आर आर टॉल्किन यांचा सन्माननीय अपवाद वगळता, एकाही प्रसिद्ध व्यक्तीचे नाव त्या यादीत सापडणार नाही.

ज्याप्रकारे जागतिक भाषा म्हणून इंग्रजीची घोडदौड चालू आहे त्याप्रकारे एस्पेरांतोचा विकास कधीच होऊ शकणार नाही, हे आपल्याला मान्य करावे लागेल!

संदर्भ: Economist, 26 Sept 2013