सन्जोपरावांची यनावाला संदर्भातील पोस्ट

सन्जोप रावांनी किम्वा इतर कुणी पत्र वगैरे लिहिल्यास सही करणार आहेच.
उदाहरण ड्राय्व्हिंग सीट- पिलियन चे उदाहरण आवडले.

मनोबाशी सहमत.
माझ्यासाठी विज्ञान व देव अगदीच दोन टोकावरच्या कल्पना आहेत. त्यात काहीच इंटरसेक्टिंग नाही

जरा लिंक द्या की!

सन्जोपराव यांनी स्वत: टंकून ती पत्रं दिली आहेत. ती खालीलप्रमाणे:

आस्तिक वैज्ञानिक व संस्कार
'काही वैज्ञानिक आस्तिक का?' या 'वैज्ञानिक आस्तिक असू शकतात' या माझ्या पत्राला दिलेल्या उत्त्तरात प्रा. य.ना. वालावलकर यांनी असे प्रतिपादन केले आहे ,'बालपणात आईने आणि इतरांनी देवा-धर्माबद्दल केलेले संस्कार इतके पक्के रुजतात की जन्मभर ते पुसले जात नाहीत.' पण मग नंतरच्या काळात ज्ञान-विज्ञान शिकून प्रगल्भ होता येत नसेल, वेगळा विचार करण्याची क्षमता निर्माण होत नसेल, तर त्या शिकण्याचा काय उपयोग झाला असे म्हणावे लागेल. पण तसे नसावे. काही वैज्ञानिकांच्या बाबतीत मिळवले त्यापेक्षा अजूनही ज्ञान मिळवणे बरेच बाकी आहे, असेही वाटत असण्याची शक्यता असू शकते. ज्ञानाचा शेवट आणि अज्ञाताची ओढ वैज्ञानिक, शास्त्रज्ञ यांनाही आस्तिकतेकडे, बुद्धीच्या आकलनापलीकडील अनामिक श्रद्धेकडे वळवत असावी. याबाबत जागतिक कीर्तीच्या अनेक वैज्ञानिकांचे अनुभव व विचार लिखित स्वरुपात आढळतात. सर्व विज्ञान शाखांच्या ज्ञात अभ्यासाचा शेवट पी.एच.डी. ने (डॉक्टर ऑफ फिलॉसॉफी- तत्त्वज्ञान) होतो, हे बरेच काही सांगून जाते. खरा शास्त्रज्ञ नकारज्ञ नसतो. शेवटी प्रा.वालावलकर यांनी पुष्टीसाठी म्हणुन रिचर्ड डॉकिन्स या प्रसिद्ध पाश्चिमात्य नास्तिकाचे 'बाळाला देवा-धर्माच्या संस्काराचे विष आई आपल्या मुखाने पाजते, त्याचा परिणाम आयुष्यभर टिकू शकतो' हे वाकुअ उद्धृत केले आहे. भारतीय संस्कृतीत आईबद्दलच्या भावना पवित्र व संवेदनशील असतात. त्यांचा असा अधिक्षेप आवेशाच्या भरातही करणे हे निश्चितच गैर आणि दु:खद आहे. हे टाळूनही मुद्दा मांडता आला असता.
चिदानंद पाठक, पाषाण
उगाच विरोध कशाला?
'काही वैज्ञानिक आस्तिक का?' हे पत्र (मटा, २० नोव्हेंबर) वाचले. वाचून असे वाटले की वैज्ञानिक आस्तिक असूच नयेत असा प्रा. वालावलकरांचा हट्टाग्रह का? जगाच्या घटनांपाठीमागे कोणीतरी एक नियामक शक्ती आहे, असे आस्तिकवादी मत तर विख्यात शास्त्रज्ञ आईन्स्टाईन यांचेही होते. पूर्वीची माणसे अडाणी होती. त्यांना निसर्गनियमांचे काहीच ज्ञान नव्हते; भूकंप, वणवे, महापूर, वादळे अशा नैसर्गिक संकटांना घाबरुन त्यांना देव नामक रक्षणकर्त्याची कल्पना गृहित धरली इ. गृहितके माझ्या मते पत्रलेखकांसारख्यांच्या कल्पनेतून निर्माण झालेली तर्कटे आहेत. विद्यमान जन्म हा पहिला व शेवटचा हे मतही अशाच गृहितकांतून निर्माण झालेले नाही कशावरुन? कारण हेही कोणत्याही वैज्ञानिकाने पुराव्यांसह सिद्ध केलेले नाही. दोन श्वासांच्या अलीकडील, पलीकडील अस्तित्वाबद्दल तर्कनिष्ठ पुरावा अजूनतरी पुढे आलेला नाही. ती नास्तिकवाद्यांनी मांडलेली मते आहेत. देवाला संतुष्ट करण्यासाठी त्याला गंध, फूल, नैवेद्य इ. दाखवून साकडे घालायचे, थोडक्यात काही लालूच दाखवायची इ. कल्पनाही हास्यास्पद तर्कट आहे! लालचेपलीकडील काही भाव, भक्ती, आनंद, शांती, शरणागती असते की नाही? की निवडणुकीभोवती फिरणार्‍या राजकीय पक्षांप्रमाणे देवदेखील कोणी राजकीय पुढारी आहे? देवाला मानले याचा अर्थ जीवनातील चांगुलपणा, भलेपणा, प्रामाणीकपणा, बंधुभाव इ.इ. चांगल्या व रचनात्मक कल्पना असायलाच हव्यात. नास्तिकपणाचा आव आणणार्‍या एखाद्याजवळ माणुसकीच्या या चांगल्या कल्पना असतील. तर आतून तो आस्तिक असतो हेही तितकेच खरे. मग उगाच विरोध करण्यापेक्षा या रचनात्मक संस्कारांचे असणे वा मानणे चांगलेच आहे ना?
शामसुंदर गंधे, नर्‍हे
ही ती दोन पत्रे. पत्रे जशीच्या तशी (त्यांतल्या शुद्धलेखनाच्या चुकांसह) टंकलेली आहेत.

***

या पत्रांना उत्तर द्यावे, ज्यांना इच्छा असेल त्यांनी भर घालावी, दुरुस्त्या कराव्यात आणि संपादित पत्र सगळ्यांच्या सह्यांनिशी मटाला पाठवावे, असा प्रस्ताव आहे.

या निमित्त यनावालांच्या शिव शिव रे काउ| हा पिंडाचा घेई खाउ हा लेख आठवला.

बहुतेक नास्तिकांच्या नास्तिकतेचा उगम लहानपणी किंवा पौगंडावास्थेत झालेल्या परंपरावादी अत्याचारात असतो, भावनेच्या भरात बदलेल्या धर्माला नंतर वैचारिक मुलामा देण्याने विवेकवादी होताच येते असे नाही, विवेकाचे उदाहरण दाभोलकरांना वाहिलेल्या श्रद्धांजलीत/त्यांच्या उद्धृतात(हे कसे लिहितात?) आहे. इतर कोणत्या भूमिकेला समर्थन देणे भावनावादाचे समर्थन करणे होय.

पत्राचा पहिला मसुदा जाहीर मांडते आहे. काही ठिकाणी रिकाम्या जाग्या सोडल्या आहेत. आपल्यापैकी कोणीतरी त्या भरून काढतीलच याची खात्री आहे. मला पडलेल्या शंका कंसात आहेत.

भारताच्या मंगळमोहिमेला आशीर्वाद मिळविण्यासाठी इस्रोचे प्रमुख के. राधाकृष्णन यांनी सोमवारी तिरुपती बालाजीची पूजा केली. यावरून पुन्हा एकदा आस्तिक-नास्तिक वाद पुढे आलेला आहे. प्रा. य. ना. वालावलकर यांचे यासंदर्भातले विचार, आणि विशेषतः या लिखाणाला विरोध करताना आलेलं लिखाण पहाता त्यातून डोकावणारे अवैद्यानिक समज दूर करण्याची निकड वाटते.

चिदानंद पाठक असं म्हणतात की "सर्व विज्ञान शाखांच्या ज्ञात अभ्यासाचा शेवट पी.एच.डी. ने (डॉक्टर ऑफ फिलॉसॉफी- तत्त्वज्ञान) होतो." संशोधनाची सुरूवात करणाऱ्यांसाठी पीएच.डी (पी.एच.डी. नव्हे) ही फक्त सुरूवात आहे. पीएच.डी करताना दिशा शोधायची कशी, हे सगळ्यात महत्त्वाचं शिक्षण मिळतं. आपल्या क्षेत्रात सध्या काय सुरू आहे, कोणकोणत्या पद्धती संशोधनात वापरल्या जातात अशा प्रकारची संशोधनाची प्राथमिक माहिती या वर्षांमधे मिळते. विज्ञान शाखांच्या मुळातून अभ्यासाची ही सुरूवात असते. आणि या पदवीच्या नावात तत्त्वज्ञानाचा उल्लेख असेल तरीही विद्यान विषयातल्या संशोधनाच्या प्रबंधांमधे फक्त विज्ञानच दिसतं, त्यात कुठेही तत्त्वज्ञानाचा उल्लेखही येत नाही. ऐतिहासिक कारणांमुळे पदवीला हे नाव पडलं, ते तसंच वापरलं जातं. शब्दकोशात 'देव' हा शब्द सापडतो म्हणूनच देव प्रत्यक्षात आहे हा तर्क जितपत ढिसाळ आहे तेवढाच श्री. पाठक यांचा तर्कही ढिसाळ आहे.

काही किंवा अनेक शास्त्रज्ञांना देव, अज्ञाताची आवड आहे म्हणून ते सगळं खरंच हा त्यांचा तर्कही तसाच ढिसाळ आहे. काही लोकांना एखादी गोष्ट पटते म्हणून ती खरी मानणं किंवा त्यावर विश्वास ठेवणं हे व्यक्तीपूजेचं लक्षण आहे, वैज्ञानिक दृष्टीकोनाचं नाही. दुसऱ्या एका पत्रात श्री. शामसुंदर गंधे आईनस्टाईनचा दाखला देऊन देवाच्या अस्तित्त्वाचा पुरावा देतात. पण खरंतर काही लोकांच्या मते आईनस्टाईन देव मानतही नसे. दुसरं आणि अधिक महत्त्वाचं, आईनस्टाईननेच जसा सापेक्षतेचा किंवा ब्राऊनियन गती आणि अन्य भौतिकी सिद्धांत मांडले तसा देव असण्याचा काहीही सिद्धांत मांडला नाही. कोणीही थोर वैज्ञानिक देव मानत असेल तरीही विज्ञान फक्त निरीक्षण आणि गणितांमधून सिद्ध झालेल्या गोष्टीच स्वीकारतं. कोणी एक माणूस काहीतरी मानतो म्हणून इतरांनी त्याचा स्वीकार करावा ही विज्ञानाची पद्धतच नाही. हे फारतर स्वतःच्या श्रद्धा-अंधश्रद्धांचं समर्थन असू शकेल.

श्री. गंधे म्हणतात, "पूर्वीची माणसे अडाणी होती. त्यांना निसर्गनियमांचे काहीच ज्ञान नव्हते; भूकंप, वणवे, महापूर, वादळे अशा नैसर्गिक संकटांना घाबरुन त्यांना देव नामक रक्षणकर्त्याची कल्पना गृहित धरली इ. गृहितके माझ्या मते पत्रलेखकांसारख्यांच्या कल्पनेतून निर्माण झालेली तर्कटे आहेत." ही अशी मतं अद्ययावत संशोधन माहित नसण्याचं लक्षणं आहेत. अॉस्टीन (टेक्सस, यू.एस.) च्या आणि जगभरातल्याही इतर काही संशोधकांनी वेगवेगळ्या वयाच्या, मतांच्या लोकांवर अनेक मानसशास्त्रीय प्रयोग केले, लोकांच्या मेंदूचे वेगवेगळ्या प्रकाराचे वि्चार करत असताना स्कॅन्स घेतले. त्यातून त्यांना जे लक्षात आलं तेच नानावटींनी लिहीलेलं आहे. (कोणीतरी याची खातरजमा करा.) पूर्वीच्या लोकांना पुरेसं विज्ञान माहित नव्हतं. पूर, भूकंप, इ नैसर्गिक संकटं आणि त्यातून होणाऱ्या हानीला तोंड देताना नैराश्य येऊ नये यातून देव या संकल्पनेची निर्मिती झाली. प्रयोगातून सिद्ध झालेलं विज्ञान खोडून काढताना "माझ्या मते ही फक्त तर्कटं आहेत" हा पुरावा पुरेसा नाही.

या सगळ्यातून एक उद्वेगजनक गोष्ट दिसते ती अशी की पाश्चात्य देशांमधे टीव्हीवर, वृत्तपत्रांमधून, अललित पुस्तकांमधून आधुनिक विज्ञान, हे सगळं संशोधन सर्वसामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवण्याचा प्रयत्न मोठ्या प्रमाणात केला जातो. आपल्याकडे (मराठी आणि अन्य कोणत्याही भाषेत) या प्रकारच्या प्रचाराचा फारच तुटवडा आहे. सध्या आपल्या स्थानिक विद्यापीठात काय संशोधन सुरू आहे याची कल्पना तिथल्या उत्साही लोकांना सहज मिळते, आपल्याकडे या बाबतीत निराशाजनक स्थिती आहे. प्रा. वालावलकरांसारखे लोक समाजाभिमुख लिखाण करून संशोधन आणि संशोधक वृत्तीचा प्रसार करण्याचा प्रयत्न करत असताना, सुजाण म्हणवणारे लोक त्या कामात खोडा घालू पहातात, ही परिस्थिती अधिक उद्वेगजनक आहे.

टिप: "खरा शास्त्रज्ञ नकाराज्ञ नसतो" - या वाक्याचा आगापिछा मला समजला नाही. (म्हणूनच) मला हे विधान भंपक वाटतंय आणि त्याचाही थोडा समाचार घेणं आवश्यक वाटतंय. उगाच काहीतरी मोठमोठे शब्द वापरून आपल्याला सगळं समजतं असा आव आणण्याचा एकंदर समाचार घेण्याची आवश्यकता आहे.

यनावालांची पत्रलेखन शैली फार वेधक असते. त्यांच्या हे शाश्वत ज्ञान नव्हे! या एका उत्तम उपहासात्मक पत्रा बद्दल मिपावर चर्चा झाली होती.
मी काही संदर्भ वा लिंका वेळोवेळी दिले तर काही लोकांना त्याचा मानसिक त्रास होतो असे माझे निरिक्षण आहे. पण त्याकडे दुर्लक्ष करण्याची मुभा सर्वांनाच आहे. पण काही लोक असे असू शकतात कि त्यामुळे त्यांची सोय झाली वा त्यांना ते उपयुक्त वाटते. असो.

ज्याला उत्तर म्हणून सकाळ मध्ये गंधे वगैरे मंडळींनी यनावाला ह्यांना उद्देशून पत्रे लिहिली आहेत; ते मूल यनावालाम्चे पत्र मिळेल काय?
त्यांची दोन तीन पत्रे मागील काही दिव्सतात चर्चेत आहेत :-
१.मिपावर चर्चा झालेलं गीतेच्या उपहासाबद्दलचं पत्र
२.शंकराचार्यांबद्दलचं भन्नाट पत्र.( "कोहम् ह्या प्रश्नाचे उत्तर शोधायची काय गरज? त्याचे उत्तर हरेकाच्या पॅनकार्डवर दिलेले असते " असे विधान करणारे पत्र)
३. वैज्ञानिकांनी आस्तिक असावं का वगैरे धर्तीचं पत्र
ह्यातली जितकी पत्रे इथे उपलब्ध होतील, तितके बरे राहिल.
घरी मला सकाळ पेप्राच्या रद्दीमध्ये ही पत्रे सापडली नाहित.
कुनाकडे सॉफ्ट्कॉपी असेल तर इथे डकवावी.

लेख न वाचता त्यावरचे आक्षेप वाचून पत्रावर सही करणे, हे विवेकवादी भुमिकेशी विसंगत आहे. यनावालांचे लेखन जालावर वाचले असल्याने त्यांच्या मूळ लेखात प्रामाणिक पण भाबडा युक्तिवाद असल्यास आश्चर्य वाटणार नाही.

'शास्त्रज्ञांनी अस्तिक नसावे' या माझ्यामते 'अजून ठामपणे म्हणता येणार नाही' पण 'मत म्हणून मांडण्याचा अधिकार वापरला आहे' अशा यनावालांच्या लेखाला इतर शास्त्रज्ञांनी जो अशास्त्रीय विरोध केला तो त्यांनी (तसा) करू नये अशी जी काही ऐसीकरांची भूमिका आहे तिला माझा तत्त्वतः पाठिंबा आहे.

प्रत्येक काळात एका विचारसरणीची चलती असते. आज विवेकवाद आणि वैज्ञानिकता यांची चलती आहे. तथाकथित बुद्धिवादी स्वतःचा या नव्या फॅशनसोबत संबंध जोडू पाहतात. त्यांना त्यात खरी आस्था नसते. खरे ज्ञान तर नसतेच. फक्त ग्लॅमर पाहिजे असते. हे लोक टगे लोक दांडके घेऊन उभे राहतात आणि विरोधकांचा आवाज दाबतात. कालांतराने तत्त्वज्ञानाचे खरे रुप समोर येते, किंवा दुसरे खरे तत्त्वज्ञान समोर येते तेव्हा हे लोक मूर्ख, हास्यास्पद, स्वार्थी, इ होते असे समाजाला कळते. शुद्ध विज्ञान व विवेक यांचे महत्त्व किती याच्याबद्दल कोणी प्रश्न विचारुच नये. पण त्यांच्या प्रत्येक तत्त्वाचा/शोधाचा अर्थ 'समाजाला' जोडून लावायचा हे काम सांभाळून करावे.

एक ऐसी कर म्हणून वरील पत्राच्या सुराबद्दल माझे मत मी देत आहे. 'इश्वर आहे वा नाही याबद्दल ऐसीची स्वतःची भूमिका काहीच नसावी' असे मला वाटते. केवल एका सापेक्ष, व्यक्तिगत विचाराला 'अवैज्ञानिक विरोध', तोही वैज्ञानिकांनी करू नये असे म्हणावे.

ऐसी हा विवेकवादी फोरम असावा, ती एक विवेकसेना (विवेकवादी + शिवसेना) नसावी अशी इच्छा आहे.

मी इथे एक उदाहरण देतो (देव आहे/नाही, म्हणजेच निसर्ग सम्यक आहे/नाही म्हणणे किती अवघड आहे त्याबद्दल):

राजीव साने म्हणतात - सम्यक निसर्ग: एक शुद्ध भंकस. त्यांचा लेख 'नीट' वाचला तर त्यांना काय म्हणायचे आहे ते रिफ्रेज करावे लागेल. त्यांना अभिप्रेत आहे - निसर्गातला कोणताही (अल्पसाही) भाग सम्यक आहे हे १००% सर्वाथाने भंकस आहे. आता साने सर्वाथाने १००% निसर्गाचा भाग आहेत, नसर्गच आहेत. म्हणजे त्यांचे विचार देखिल निसर्गाचाच भाग/निसर्ग आहेत. लेखाचा आशय १००% सत्य असेल तर, साहजिकच सान्यांचे विचार १००% भंकस आहेत. भंकस म्हणजे १००% खोटे. म्हणजेच तेच म्हणताहेत कि मी जे काय म्हणतो आहे ते खोटे आहे आणि मी म्हणतो आहे कि निसर्गात सम्यकत्व नाही. म्ह्णजे निसर्ग सम्यक. शिवाय हे सानेच म्हणताहेत. असो.

विज्ञान हळूहळू प्रगती करत आहे. त्याला मानवी जीवनाची आणि निसर्गाची बरीच तथ्ये कळतील अशी आशा करू. तोपर्यंत जंपिंग द गन हा प्रकार टाळू.