संत अन स्त्रीरुप

मी खूप प्रयत्न केला पण इमेज दिसत नाही. कोणी मदत करु शकेल काय? फोटोची लिंक = https://plus.google.com/108149673835580608180/posts/9wQbswsFwSQ

या भक्तीला "मधुरा भक्ती" असे म्हणतात. आपल्या परंपरेत भक्तीचे ९ प्रकार सांगितले आहेत. त्याला एकत्रितरित्या "नवविधा भक्ती" असे म्हणतात. मधुरा भक्ती हा त्यातला एक प्रकार आहे. मधुरा भक्तीत इश्वराला प्रियकर किंवा पती मानून स्वत:ला त्याची प्रेयसी किंवा पत्नी मानले जाते. मधुरा भक्तीचे सवोत्तम उदाहरण म्हणजे संत मीराबाई. त्यांनी आपल्या लौकिक पतीला पती मानण्यास नकार दिला होता. भगवान श्रीकृष्ण हाच आपला पती आहे, असे त्या मानीत असत.

बहुतांश मराठी संतांनी स्वत:ला प्रेयसीच्या रुपात मानून इश्वराचे प्रेमाराधन करणारे काव्य लिहिले आहे. इतकेच काय काही संतांनी स्वत:ला "घरघुशी" आणि "व्याभिचारिणी" देखील संबोधले आहे. पुरुषाची इच्छा असो वा नसो, त्याच्या घरात जबरदस्तीने घुसून त्याच्याशी संसार करणार्‍या स्त्रीला "घरघुशी" म्हणतात. "घरघुशा" स्त्रीचे स्थान रखेलीपेक्षाही हीन प्रतीचे समजले जात असे. संत तुकोबाराय यांचा "हाचि नेम आता न फिरे माघारी । बैसले शेजारी गोविंदाचे ।।" हा अभंग याचे उत्तम उदाहरण आहे. या अभंगातील एक ओळ अशी आहे :
घररीघी जाले पट्टराणी बळे । वरिले सावळे परब्रह्म ।।

घररीघी म्हणजे घर घुसणारी स्त्री. मी केशवाचे घर घुसून पट्टराणी झाले आहे, असा या ओळीचा अर्थ आहे.

याही पुढे जाऊन संत इश्वराला प्रियकर मानून स्वत:ला व्याभिचारीणीही म्हणवून घेतात. तुकोबांच्याच एका अभंगातील एक ओळ पाहा :
आधिल्या भ्रतारे काम नव्हे पुरा । म्हणुनी व्याभिचारा पातलेसे ।।
आधीच्या पतीपासून माझी कामेच्छा पूर्ण होत नव्हती, त्यामुळे मी व्याभिचाराचा मार्ग पत्करला आहे, असा या ओळीचा अर्थ होय.

भारताचा गेल्या १०००-२००० वर्षांचा इतिहास पाहता इथे अध्यात्मात कामापेक्षा जास्त टॅलेंट वाया गेले नि भारताचा अर्थिक, प्रागतिक र्‍हास झाला. संताचा ईश्वराचा ओढा खूप जास्त होता, त्यामानाने त्यांचे समाज सुधारण्याकडे लक्ष खूप कमी होते. आर्थिक, तांत्रिक प्रगती व्हावी कि नाही हा विषय आज संदेहाच्या पलिकडे आहे, पण संतलोक होते तेव्हा प्रगतीच्या आवश्यकतेबद्दलच प्रश्नचिन्ह होते याचा संपूर्ण फायदा संतांना दिला तरी आजच्या भारतीय समाजाची मूल्ये पाहता भारतीत संतांना तितकासा आदर देववत नाही. संतांनी ज्या स्तराला जाऊन देवभक्ती केली ती अतिरेकी वाटते.

एकनाथ, रामदास, ज्ञानेश्वर, तुकाराम, कबीर आणि बुद्ध यांच्याबद्दल मलाही आदर आहे. पण यांनी सामाजिक सुधारणा, दु:खाचा कळवळा, इ इ चे शर्करावगुंठण करून अध्यात्म विकले हे सत्य आहे. मग उरल्या त्यांच्या अध्यात्माच्या बथ्थड संकल्पना नि समाजसुधार तिकडेच गेला.

रामदासांचे मनाचे श्लोक हे मनाबद्दल किती बोलतात नि रामाबद्दल किती नि भक्ती किती याबद्दल किती यात काहीही संतुलन नाही. तेच बुद्धाचे. नको तितके कडक नियम. तिथेही अनुकंपा उडत गेली नि उरल्या शुष्क चालीरिती. ज्ञानेश्वरांनी कोणते समाजकार्य केले असे स्वतःस विचारताना मला एक ओळही आठवत नाही. हे सारे लोक गहन अध्यात्मवादी होते, त्या नादात त्यांनी मानवी भावनांचा मूल्यांचा मागोवा घेतला नि आपल्या साहित्यात बद्ध केला, पण त्याने तत्कालिन वा सांप्रतकालीन लोकांची मूल्ये खरोखरच बदलली असे मला तरी जाणवत नाही.

असे बरेच योगायोग चकित करून जातात. मनूच्या होडीच्या गोष्टीत आणि Noah's ark च्या गोष्टीत विलक्षण साम्य आहे.

बर्‍याच मुस्लिम नावांचं ख्रिश्चन/ज्यू नावांशी साधर्म्य असतं. उदा. जेकब-याकूब. (त्यात काहीतरी एकप्रेषितवाद / अनेकप्रेषितवाद अशी पण भानगड आहे.)

एनी वे मला फक्त कुतूहल होतं की सगळ्या संतांना हेच स्त्रैण (बरोबर आहे का शब्द?) घेउनच भक्ती कशी करावीशी वाटली? याला मनोविकार/वैशिष्ट्यपूर्ण वर्तन म्हणायचं की अजून काही? अगदी भौगोलिकतेचाही अडथळा न येता सर्वानी स्त्रीरुपच घेतलेले जाणवते.

एक गोष्ट येथे लक्षात ठेवली पाहिजे की, ज्याला आपण धर्म म्हणतो तो धर्म आणि संत पंरपरा या दोन परस्पर विरोधी गोष्टी आहेत. आपल्या धर्माने ठरविलेल्या निकषांचा आधार घेऊन मूल्यमापन केले तर सगळे संत धर्मद्रोही ठरतात. म्हणून सगळ्या संतांना धर्ममार्तंडांच्या विरोधाचा सामना करावा लागला.

आणखी एक असे की, संतांची चळवळ धार्मिक नव्हती. ती सामाजिक चळवळ होती. संत नामदेवांनी पंढरपूरच्या वाळवंटात महार कुळात जन्मलेल्या चोखामेळ्याच्या छातीशी छाती भिडवली. संत एकनाथांनी आपल्या पितरांच्या श्राद्धाला दलितांना जेवायला बोलावले. संत तुकोबांनी संतू तेल्याला लेखनकामाठीला लावले आणि "भेदाभेद भ्रम अमंगळ" या महावाक्याची घोषणा केली.

संतांनी कोणतेही सामाजिक काम केले नाही, असे ज्यांना वाटते, त्यांनी क्षणभर अशी कल्पना करावी की, आपल्या पितरांच्या श्राद्धाचे तर्पण चोखामेळा यांच्या जातीतील कोणी व्यक्ती करीत आहे.

बरेच चांगले वाद-प्रतिवाद ऐकायला मिळाले. धाग्याला योग्य कलाटणी देण्याबद्दल आजो, पळसकर, बेट्मेन, मन, मेघना,सुहासदवन व अन्य सर्वांचे आभार.

@ सूर्यकांत पळसकर,
मधुरा भक्ति हा प्रकार नवविधा भक्तींमध्ये मोडत नाही. भक्तीचे नऊ प्रकार किंवा मार्ग पुढीलप्रमाणे.
श्रवण, कीर्तन, स्मरण, पादसेवन, अर्चन, वंदन, दास्य, सख्य, आत्मनिवेदन.
हे नऊ प्रकार नव्हेत तर ते भक्ती साधण्याचे मार्ग आहेत.

सर्व संतांची भक्ति मधुरा रूपात होती असे नव्हे. प्रियकर-प्रेयसी किंवा कांत-कांता भावाने परमेश्वराकडे पहाणे हा एक वेगळा मार्ग आहे. वल्लभाचार्यांनी मधुराष्टके रचली ती या भावाने. 'अधरं मधुरं वदनं मधुरं, नयनम मधुरं हसितं मधुरम् | हृदयं मधुरं गमनं मधुरं मधुराधिपते: अखिलं मधुरम् | असे अतिकोमल भाव तितक्याच कोमल आणि मधुर भाषेत वर्तवणारे हे आठ श्लोक वल्लभ संप्रदायात आणि एकूणच वैष्णवांत प्रसिद्ध आणि पवित्र आहेत. यावरून या रूपातल्या भक्तीला मधुरा नाव पडले. 'मन्द समीरे, यमुनातीरे, वसति वने वनमाली' हा असाच मृदुतर भाषेतला आणखी एक श्लोक.
या भक्तीमध्ये परमेश्वराशी असे सायुज्य येते की देहभाव, लिंगभाव गळून पडतो. भक्त कधी स्वतःला स्त्रीरूपात आणि परमेश्वराला पुरुषरूपात पहातो तर कधी परमेश्वर प्रेयसी बनून भक्ताच्या मनात स्त्रीरूपात वावरतो. परमेश्वराचा विरह भक्ताला सहन होत नाही. 'कान्हो वनमाळी वेगी भेटवा का' अशी आळवणी सुरू होते. या भेटीसाठी जीव आसुसतो, तडफडतो. अत्युत्कट शब्दकळा पाझरू लागते. 'गगनमंडली शेज पियाची, आम्हांला धरणी, मी तर प्रेम दिवाणी|' किंवा ' अता तूच भय-लाज हरी रे, धीर देउनी ने नवरी रे, भरोत, भरतील नेत्र जरी रे, कळ पळभर मात्र, खरे घर ते' किंवा 'इंतज़ार की बलाएं बेसहारियोंसे पुच्छो, सैयो माही विछड गया मेरा' किंवा 'हिज्र की रात, और इतनी रौशन, कोई कह दे गुलशन गुलशन' अशा मोत्यांच्या लडी उलगडतात. ही हिज्र आणि वस्ल ची कल्पना अनेक सूफी भजने आणि कव्वाल्यांतून दिसते.
आपल्या विदर्भ-मराठवाड्यात संत गुलाबदास महाराज या नावाचे मोठे मधुराभक्त होऊन गेले, ते अंध होते.

@ राही,
आपल्या शास्त्रात पाठभेद खूप आहेत. उदा. पाच महासती कोणत्या मानायच्या यात एकवाक्यता नाही. याच संस्थळावर पाच महासतीवरील माझ्या लेखात याविषयीची चर्चा आपणास येथे पाहता येईल. भक्तीचेही तसेच आहे. भक्ती ही नवविधा आहे की पंचविधा इथपासून वाद आहेत. नवविधा भक्तीतील नऊ प्रकार किंवा मार्ग कोणते याबाबतही मतभेद आहेत. सख्य भक्तीच्या जागी मधुरा भक्ती मानण्याचाही प्रघात आहे. नवविधा भक्तीतील शेवटची आत्मनिवेदन ही स्थिती म्हणजेच मधुरा भक्ती असेही काही जण मानतात. आत्मनिवेदन या संज्ञेत संपूर्ण समर्पण अपेक्षित आहे. असे समर्पण केवळ मधुराभक्तीत शक्य असते, म्हणून आत्मनिवेदन भक्ती म्हणजेच मधुरा भक्ती होय असे काही विद्वान मानतात.

पंचविधा भक्तीत शांत, सख्य, दास्य, वात्सल्य आणि मधुरा असे पाच प्रकार सांगितले आहेत. नारद भक्ती सूत्राच्या काही संहितांत याचे विवेचन येते.

महत्त्वाचे
वल्लभाचार्यांच्या मधुराष्टकाचा आणि मधुराभक्तीचा काही संबंध नाही. वल्लभाचार्य हे फार अलिकडचे म्हणजेच १५ व्या शतकातील विद्वान आहेत. मधुराभक्ती हा प्रकार फार प्राचीन काळापासून अस्तित्वात आहे. या अष्टकाच्या नावात मधूर हा शब्द आहे, म्हणून आपली गफलत झालेली दिसते.

माझा धागा वर काढत आहे.

बाकी संतांचं जाऊ द्या. अजो स्वत केवळ मोदी नामक व्यक्तीचे गुणगान गात आहेत. त्याने सुद्धा विकास नामक काहीतरी सुरस आणि चमत्कारीक विकलंच ना !

बाकी अजो आणि भुस्कुटे यांचे मनोरंजन मूल्य झकास आहे. अहेत कुठे भ्सुकुटे?