किट्टू

दुधाचा ट्रक गुरगुरत समोर थांबला तेव्हा डेअरीच्या पायरीवर झोपलेल्या किट्टूची झोप खाड्कन उडाली. तशी त्याची झोप फारच अलवार होती. कुठेही खुट्ट झाले तरी तो सजगपणे कानोसा घ्यायला तयार असे. त्याच्या या गुणामुळे त्याने कुठल्याही दुकानाच्या पायरीवर पथारी पसरली तरीही कुणाची हरकत नसे. किंबहुना त्याने रोज आपल्या दुकानाच्या पायरीवर झोपावे म्हणून त्याला काही देऊ करण्याचा विचारही दुकानमालकांच्या मनात रुंजी घालून जाई. पण किट्टूची किरकोळ शरीरयष्टी आणि सदैव भांबावलेली अवस्था पहाता त्याचा फारसा उपयोग होणार नाही हे ध्यानी येऊन ते गप्प बसत. तरीही, मन चाहेल तेव्हा आपल्या पायरीवर त्याने झोपायला त्यांची हरकत अजिबात नसे. गरज पडली तर हे पाप्याचे पितर आपल्या गेंगाण्या आवाजात काहीतरी कल्लोळ माजवू पाहील एवढी खात्री त्यांना होती. भुंकणारे पण न चावणारे कुत्रे पाळणारे लोकही असाच विचार करीत असावेत.
त्याचे नाव किट्टू होते हे एक सर्वमान्य गृहितक होते. तो कोण, कुठून आला, त्याचे नाव काय याचे कुणाला काही घेणेदेणे असण्याचे कारण नव्हते. अरवली कॉफी शॉपच्या कृष्णाप्पांना हे ध्यान दिसले आणि त्यांनी त्याला थारा दिला. कृष्णाप्पांनी त्याचे बारसे 'किट्टू' केले, विषय संपला. त्याचे खरे नाव काय हे जाणून घ्यायचे कष्ट ना कुणी उठवले, ना कुणी तसा विचार केला.
ट्रकच्या आवाजाने झोप उडालेला किट्टू लगेच कामाला लागला. बाह्या सरसावण्याचीही गरज पडू नये अशा बुशकोट आणि पँट या वेषात तो बारा महिने चोवीस काळ असे.
खालचा ओठ अजून बाहेर काढून त्याने आसपास एकदा पाहून घेतले. ही त्याची एक भाकड सवय होती, मग आसपास पाहण्यासारखे काही असो वा नसो. आणि झपाट्याने दुधाच्या पिशव्यांचे प्लास्टिकचे क्रेट उतरवायला सुरुवात केली.
=====
किट्टूच्या झिडपिडीत शरीरात इतका कामाचा उरका असेल हे कुणाच्याही पट्कन ध्यानी येत नसे. पण आल्यावर मात्र सगळे आश्चर्यचकित झाल्याशिवाय राहत नसत. वरचा ओठ दाताखाली दाबून तो झपाटल्यासारखा काम करी.
कृष्णप्पांना तो कसा भेटला तीही एक कथाच होती.
रामण्णा हेगडे नामक हिटलर-मुसोलिनी-स्टॅलिन-चर्चिल यांच्या एकत्रित अवताराचा वारस म्हणून कृष्णप्पांचा जन्म झाला होता. हे स्वतःला मान्य नसल्याचे जेव्हा कृष्णप्पांच्या लक्षात आले तेव्हा ठिणगी पडली होती. वत्सलाक्कांची अवस्था मात्र रुबक्कल मध्ये सापडलेल्या उडीद-तांदुळाच्या मिश्रणासारखी झाली होती. कळत्या वयापासून सोसलेल्या नवर्‍याच्या झळा आणि सावळ्या वर्णामुळे नामाभिधान झालेल्या मुलाची ओढ यात नावाप्रमाणेच मृदू असलेल्या त्या लहानखोर चणीच्या स्त्रीची त्रेधा उडाली होती. अखेर ती घर सोडून गेली, आणि मंत्रालयामधल्या स्वामींच्या समाधीजवळच्या एका विहिरीने तिची जीवनयात्रा संपवायला हातभार लावला. घर सोडून गेल्यावर बायको आपल्याला मेली असे जाहीर करून रामण्णांनी तिचे देहसंस्कार करायला नकार दिला आणि कृष्णप्पांच्या पाठीवर शेवटची काडी पडली.
चुन्यासारख्या पांढर्‍याफेक पडलेल्या तिच्या ताठलेल्या नि सुरकुतलेल्या पावलांना अश्रूभरल्या डोळ्यांनी भिजवून कृष्णप्पा चालते झाले. स्वप्नात कुबेर आणि प्रत्यक्षात फकीर असलेल्या सर्व लोकांची कर्मभूमी मुंबई गाठण्याइतके पैसे सोबत होते. स्कॉलरशिपचे पैसे साठवून घेतलेली चार पुस्तके होती. ती पुस्तकांची पुरचुंडी पाहून एका माणसाने त्यांच्याशी बोलायला सुरुवात केली. वीस-पंचवीस वर्षांपूर्वी अशाच फकिरी अवस्थेत मुंबई गाठलेले आणि आता स्ट्रँड बुक स्टॉलचे मालक असलेले शानभाग होते ते. त्यांचे बोट धरायला मिळाल्याने कृष्णप्पांना मुंबईचे चटके सोसावे लागले नाहीत. पण त्यांच्यासारखी पुस्तकांची नशा आपल्याला चढत नाही हे लक्षात आल्यावर मात्र काही वेगळे करायची त्यांची धडपड सुरू झाली. मुंबईचे दमट-घामट जीवनही त्यांना पचनी पडेना. अखेर काही विस्कळीत अनुभव गाठीला बांधून त्यांनी पुणे गाठले. अजून थोड्या तुटक अनुभवांची माळ गुंफल्यावर त्यांना हा कॉफी विकण्याचा व्यवसाय पचनी पडला. सुधाक्कांसोबत संसार थाटून ते इथेच रमून गेले.
मात्र मधूनच त्यांना आठवणींनी स्मरणकातर व्हायला होई. मग ते सरळ स्वारगेट गाठत आणि 'शिमोगा', 'भटकळ', 'होनावर', 'शिर्सी', 'सिद्धापूर' अशा पाट्या मिरवणार्‍या गाड्यांकडे पाहून डोळे निववून घेत.
अशाच एका स्मरणयात्रेत हे ध्यान कृष्णप्पांना दिसले होते. डोळ्यांत हरवलेले भाव मिरवत तो एकटाच अंग चोरून उभा होता. का कुणास ठाऊक, पण त्याच्याकडे बघितल्या बघितल्या त्या अश्राप जिवानेदेखील त्याची वत्सलाक्का नियतीला दान केलेली असावी असे कृष्णप्पांना चमकून गेले.
तेव्हापासून किट्टू त्यांच्या कॉफी शॉपचे अविभाज्य अंग बनून गेला होता. त्याची समज बेताची असली तरी 'पीबेरी','प्लँटेशन' आणि 'रोबस्टा' हे कॉफीचे तीन साफ वेगळे प्रकार आहेत, आणि 'चिकोरी' हा कॉफीचा प्रकार नाही एवढे त्याने मन लावून उमटवून घेतले होते. कृष्णप्पा त्याला कॉफीत कधी हात घालू देत नसत म्हणा. किंबहुना किट्टूला काम असे काही नेमून दिलेले नव्हतेच. खालचा ओठ बाहेर काढून तो सदैव कामात गुंग असल्यासारखा त्या दुकानात आणि आसपास खांदे पाडून हिंडत राही. कुठलाही खोका किंवा हारा उतरवायचा असला तर त्याला लगेच सुगावा लागे, आणि आपल्या हाडकुळ्या हातात दडलेली ताकद सिद्ध करायला तो पुढे होई. कधी अचानक कुंचा घेऊन झाडलोट करू लागे. मात्र दुकानात गिर्‍हाईक असताना अशी अवचित झाडलोट करू नये हे कृष्णप्पांचे सांगणे त्याच्या चांगले लक्षात होते.
दुपारच्या लांबलचक पुणेरी सुट्टीत शटर ओढलेल्या दुकानात बसून मुरुक्कू, तेंगूळ, पुडी यांच्या पिशव्या तयार करणे, सांबाराचे बाळकांदे चाळून गाळसाळ कचर्‍यात टाकणे, उदबत्त्यांचा हारा नीटनेटका करून ठेवणे ही कामे तर त्याचीच असल्यासारखी झाली होती. कृष्णप्पांचा उजवा हात असलेला रमेश केवळ सवय म्हणून झोपाळलेल्या डोळ्यांनी तिकडे पहात राही.
संध्याकाळी दिवेलागण झाली की न चुकता किट्टू हात जोडून काहीतरी पुटपुटे. पण ती भाषा कुठली होती याचा सुगावा कधीच कुणाला लागला नाही.
शेजारच्या ओंकार ट्रान्सपोर्टमध्ये ड्रायव्हरकी करणार्‍या माळकरी निवृत्तीशी मात्र त्याचे घट्ट मैत्र होते. किट्टूची राहण्याची सोय करण्यासाठी कृष्णप्पांनी त्याला सांगितले तेव्हापासून. टेकडीमाथ्यावरच्या सिद्धार्थनगर झोपडपट्टीत निवृत्तीच्या खोपट्यात किट्टूची वळकटी पडली. आणि डोळसनाथाच्या देवळातल्या भजनाला निवृत्तीचे बोट धरून तो हजेरी लावू लागला. मात्र रोज रात्री त्याच त्या ठिकाणी रहायला पाहिजे असे रटाळ बंधन किट्टूने कधीच मानले नाही.
अपघात, आजारपण या आणि अशा अतार्किक कारणांनी एकेक करीत सगळे कुटुंब गमावून बसलेल्या निवृत्तीला जीव गुंतवायला किट्टूच्या स्वरूपात एक जितेजागते साधन मिळून गेले. माऊलींचा जप करीत तो किट्टूला जीवनाचे धडे देऊ लागला.
=====
दुधाचे क्रेट उतरवून झाल्यावर कुलकर्णी कॅशियरनी नेहमीप्रमाणे किट्टूला एक अर्ध्या लिटरची पिशवी मजुरी म्हणून टेकवली. त्याने ती दातलून फोडली आणि थंडगार दुधाची धार सरळ घशात सोडली. खाण्यापिण्याच्या बाबतीत त्याचे मिळेल तेव्हा, मिळेल तसे, मिळेल तेवढे असे उंट-धोरण होते.
ओठावरून खाली उतरणारे ओघळ निपटत तो कॉफी शॉपकडे आला. समोरच्या 'दुर्गा टी अँड स्नॅक्स सेंटर'चा स्टोव्ह फरफरायला लागला होता. वड्या-समोशांच्या सारणासाठी बटाटे उकडायला लावून संतोष त्याची दिवसाची पहिली विडी चवीचवीने ओढत होता. किट्टू दिसल्यावर त्याने "किट्टूशेठ" अशी आरोळी ठोकली आणि लगबगीने दोन कप चहा भरला. किट्टूने खालचा ओठ अजूनच पुढे काढला आणि संतोषकडे रोखून पाहिले. त्याला "किट्टूशेठ" म्हटलेले अजिबात आवडत नसे.
खदखदून हसत संतोषने "का बगू र्‍हायला रं बागड्यावानी..... घे, च्या पे" म्हणून एक कप किट्टूच्या हातात कोंबला आणि स्वतः दुसरा कप भुरकायला सुरुवात केली.
खाली मान घालून किट्टूने चहा संपवला आणि तो नळावरून पाण्याची बादली भरून आणायला गेला.
मग मात्र दुकान सुरू व्हायची वेळ होईस्तोवर त्याला उसंत मिळाली नाही. सगळा परिसर लख्ख झाडून, त्यावर सडा टाकून, संतोषची सायकल स्वच्छ पुसून, स्वतःची आंघोळ उरकून, ओले कपडे दुकानामागच्या संडासच्या खिडकीवर वाळत टाकून त्याने धुपाची कांडी पेटवली तेव्हा कृष्णाप्पा रिक्षातून उतरतच होते.
शेजारच्या ओंकार ट्रान्सपोर्टमध्ये लगबग सुरू झाली. संथ डुलत निवृत्ती कामावर हजर झाला. त्याला पहाताच तुरतुरत किट्टू तिकडे पळाला. मग संतोष, निवृत्ती आणि किट्टू अशी एक अर्ध्या-अर्ध्या चहाची मैफल झडली.
"आज दोपारच्याला घरी बशितो का रं किट्टप्पा? त्या भितीला भोकसा पडलाय थतं चार इटा लावाय त्यो गनपा येतुया, आनि मपल्या मालकाला आत्ता लगीच मारुंज्याला माल टाकायचाय म्हंतुया त्यो."
किट्टूने समजल्यासारखी मान हालवली.
संतोषने परत "किट्टूशेठ" अशी आरोळी मारून किट्टूला डिवचले, आणि त्याला गरमागरम सामोसा खायला फोडून दिला. तोंडात घातलेला पदार्थ जीभ भाजत असला तरी थुंकून टाकायचा नाही ही किट्टूची सवय लक्षात आल्यावर संतोष नेहमी त्याला समोसा वा वडा फोडून फुंकरूनच देत असे.
निवृत्तीला खेपेला जायला अजून थोडा वेळ होता. किट्टू सामोसा खात असताना त्याने किट्टूला एकदा तरी देहू-आळंदी घडवून आणण्याचा निश्चय परतून जाहीर केला. "त्येच्याबगर माजा धे काय पडत नाही बग" अशी खात्रीही दिली. नेहमीप्रमाणेच संतोषने "कुठं देहू-आळंदी करू राह्यला? एकदा आमच्या शेगावाला येऊन जाय नं? दिपवाळीला येतो का? आपल्या गावापासून दोन बिल्लास तर शेगाव. घेऊन येयजो नं तुह्यावाला ट्रक. सगळे संगतीनं जाऊ नं" असा फाटा फोडला. "माऊलींची विच्चा" म्हणून निवृत्तीने हात जोडले आणि माल भरून झाल्याचा निरोप मिळाल्यावर तो गेला.
दिवस सुरू झाला.
दिवाळीच्या खरेदीला बाहेर पडलेल्या माणसांनी रस्ते वाहू लागले. झांगरी, सोंटे, असल्या वेगळ्यापरीच्या पदार्थांची आगाऊ नोंदणी करून करून कृष्णप्पांचे हात दुखू लागले. तेंगूळची पाकिटे भसाभस संपू लागली. दिवाळीत येणार्‍या पाहुण्यारावळ्यांना कमी पडायला नको म्हणून कॉफीची घाऊक खरेदी सुरू झाली. इतकी, की कॉफीबिया दळण्याचे यंत्र गरम झाल्याने मधून मधून बंद ठेवावे लागले. ते सुरू व्हायची वाट पहात पहात लोकांनी वांगीभात, बिसीबेळे भात, पुळीओद्रै यांचे मसाले खरेदी करण्याचा सपाटा लावला. पैसे मोजमोजून रमेश फेसाटला.
हलत्या बैलगाडीखालून चालणार्‍या कुत्र्यासारखा किट्टू वावरत राहिला.
दुकान बंद करायची वेळ टळून जात चालली तशी किट्टू अस्वस्थ झाला. निवृत्तीने दुपारी खोपट्यात थांबायला सांगितले होते. तिकडे जाणे भाग होते. पण असे दुकान सोडून गेल्यावर कृष्णप्पांना काय वाटेल या विचाराने त्याची कुतरओढ सुरू झाली. काहीतरी बिनसले आहे याची कल्पना कृष्णप्पांना आली. पण मान वर करायलाही फुरसत नव्हती. आणि काही बिनसले असले तर ते किट्टूकडून काढून घेणे ही एक फारच किचकट आणि वेळखाऊ प्रक्रिया होती. सुदैवाने वर्षातून एखाद्याच वेळी किट्टूचे गणित बिघडे.
अखेर कामाच्या गडबडीतच कृष्णप्पांना युक्ती सुचली. "किट्टू, त्या लक्ष्मीबाईला जाऊन आठवण कर की घरी दुपारी सफाईला यायचे आहे म्हणून. आणि हा डबाही घेऊन जा. जेवून दुपारीच परत ये. आज काय पुड्या-पिशव्या करण्याइतके काही शिल्लक नाहीच आहे." सुधाक्का दररोज दुपारी किट्टूकरता डबा देत. 'किमान एकवेळ तरी त्याच्या मुखात घरचे अन्न जाऊ दे' असे त्यांनी जाहीर केल्यामुळे कृष्णप्पांची त्यापुढे काही बोलण्याची प्राज्ञा नव्हती. कुठल्या गोष्टीला विरोध करणे निरर्थक ठरेल याचा अंदाज अचूक येण्याइतका त्यांच्यातला नवरा अनुभवी होता.
लक्ष्मीबाई किट्टूच्या खोपटाजवळच राहत असे. ती त्यांच्या घरी काम करण्यासाठी गेली वीस वर्षे येत होती. आणि ही वीसही वर्षे ती दुपारीच येत होती. पण किट्टूने सांगितलेले काहीही ती कानाआडच करीत असे. त्यामुळे हरकत नव्हती.
किट्टूने विचार केला. अखेर दुकान एक दिवस सोडून जायला हरकत नाही असा कौल मनाकडून कष्टपूर्वक मिळवून तो चालू लागला.
लक्ष्मीबाई बाहेरच दगडावर कपडे आपटत बसली होती. 'कृष्णप्पांच्या घरी दुपारी जायचे आहे' हा निरोप किट्टूने देताच तिने फणकारून नाक उडवले. या असल्या वेडपटाला कशाला डोक्यावर चढवून ठेवतात ही मोठ्या घरची माणसे ते तिला कधीच कळले नव्हते. पण एकदाच तिने हा विषय काढायचा प्रयत्न केल्यावर "या घरात असले बोलण्याची ही तुझी पहिली आणि शेवटची वेळ" असा चरचरीत डाग सुधाक्कांनी दिला होता. तेव्हापासून तिच्या मनात राग ठसठसत होता.
तिचे नाक उडवणे किट्टूला कळले नाही. निरोप कळला नसेल म्हणून त्याने पुन्हा सांगितला. अखेर "व्हय व्हय, जातीया दुपारच्याला" असे करवादून ते ओरडली तेव्हा समाधानाने मान हलवत किट्टू चालू पडला.
घरी पोचल्यावर त्याला गणपा येऊन गेल्याचे कळले. किट्टू परत अस्वस्थ झाला. निवृत्तीने काम सांगितले आणि आपण ते टाळले हे त्याच्या मनाला टोचत राहिले. डबा खाणे बाजूला ठेवून आधी त्याने गणपाला गाठले. गणपा भाकरी खायला बसला होता. पण ओठ पुढे काढून आणि हनुवटी छातीला टेकवून किट्टू त्याच्याकडे रोखून पाहत राहिला तेव्हा त्याचाही नाईलाज झाला. "चल बाबा, चल.... भाकर खाऊ देशील तर तू कसला..... आता निवृत्तीमाऊलीचं काम म्हनजी म्या काय हयगय करीन का? पन न्हाई ऐकायचास रं बाबा तू" म्हणत त्याने भाकर परत बांधून ठेवली आणि निवृत्तीचे खोपट गाठले.
कोपर्‍यातल्या खिळखिळ्या झालेल्या विटा काढून परत नीट रचून त्यावर माती लिंपून, आणि दुसरे काम सुरू झाले की तिथून थोडे शिमिट आणून त्यावर अजून लिंपायचे कबूल करून गणपाने सुटका करून घेतली तेव्हाच किट्टूने सुधाक्कांनी दिलेला दहीबुत्तीचा डबा उघडला. खाऊन होईपर्यंत चार वाजलेच. परत दुकानाकडे जाताना त्याने लक्ष्मीबाई गेल्याची खात्री करून घेतली.
=====
दुकानात पोचल्याबरोबर काहीतरी गडबड असल्याची त्याला जाणीव झाली. इतक्या वर्षांत पहिल्यांदाच संतोष आपल्या जागेवर नव्हता. आणि इतक्या वर्षांत पहिल्यांदाच कृष्णप्पांनी त्याला बघून नजर चुकवली.
दुर्गा टी अँड स्नॅक्स सेंटरच्या बाकड्यावर बसलेले दोघेजण वडापाव चाबलत बडबडत बसले होते. "नकसुदीक न्हाई गावायचं... ह्ये कंटेनरवालं लई गाभरू असत्यात..... कॉट्टर मारल्याबगर ष्टार्टर न्हाई दाबला जात त्यांचा.... ४०७ काय टिकनार त्यांच्या फुडं.....मग गळ्यात इठूबारायाची माळ असू की सोन्याचा हार असू".
ओंकार ट्रान्सपोर्टमधून संतोष बाहेर पडला. पहिल्या पावसाने स्वच्छ धुऊन निघालेल्या झाडाच्या पानांप्रमाणे त्याचे डोळे दिसत होते. किट्टूला बघताच नजर चुकवीत त्याने सायकल बाहेर काढली आणि झपाट्याने पायडल मारीत तो नाहीसा झाला.
भजनातला एकेक गाता गळा, एकेक वाजवता हात हळूहळू नाहीसा होत जावा तसे काहीतरी किट्टूला झाले. त्याचा खालचा ओठ हळूहळू मागे गेला. डोळ्यांतील चमक नाहीशी झाली. ओठांची घडी पडली आणि चेहरा सर्वसाधारण झाला. गजबजलेला रस्ता ओलांडणार्‍या कुत्र्याच्या पिलाचा बावरला भाव डोळ्यांतून गेला, आणि अनेकानेक सांगाडे बघितलेल्या, नव्हे, त्यांच्यावर गुजराण केलेल्या गिधाडांचा असहाय्य निर्विकारपणा त्यात उतरला. काहीतरी समजल्याप्रमाणे त्याने मान हलवली आणि तो चालू लागला.
अचानक काहीतरी सुचल्याप्रमाणे तो मागे फिरला आणि कृष्णप्पांना स्वच्छ मोकळ्या आवाजात म्हणाला, "थोरल्या आईंना सांगा दहीभात अगदी झक्क झाला होता. बोटे चाटून काढल्याशिवाय राहवले नाही. येतो."
अचानक झालेल्या या हल्ल्याने कृष्णप्पा गांगरले. "अं, हो, होय, बरं, हं" असे ते काहीतरी निरर्थक बडबडेपर्यंत किट्टू झपाट्याने पावले टाकत नाहीसा झाला.
मृतदेहाची ओळख पटवण्याचे किचकट सोपस्कार पार पाडून संतोष परतला तेव्हा कृष्णप्पा फोर-स्क्वेअरचे झुरके घेत बसल्याचे त्याने आयुष्यात पहिल्यांदाच पाहिले. "किट्टू कुठे गेला" या प्रश्नाला त्यांनी अभावितपणे कानडीतच उत्तर दिले. आणि समोर संतोषचा प्रश्नार्थक चेहरा पाहताच "त्ये गेलं की रे बघ निघून....." अशी एरवीच्या त्यांच्या, एव्हाना पुणेरी झालेल्या, मराठीला न शोभणारी प्रतिक्रिया उमटवली.
डोळसनाथाच्या देवळाबाहेर हळूहळू गर्दी जमू लागली होती. राजकारणात पडू पाहणारा संदेश धोत्रे कावराबावरा होऊन आजूबाजूला पाहत होता. शेवटी त्याचे वडील अण्णासाहेब येताना दिसले तेव्हा तो जरा निवांतला. अण्णांनी आल्याआल्या सगळ्यांना जामायला घेतले. "गन्या, तू धोतर आन् दोन सफेत चादरी घिऊन ये नवीन त्या किसनलाल मारवाड्याकडनं. पैसे ईचारले तर सांग की लायसन्सीचं काम अजून व्हायाचं आहे ते ईसरू नको... बाज्या, तू लाकडं आनी रॉकेल आन त्या रेशनवाल्या नाईकाकडनं. पैसे ईचारले तर मला फोन कराया सांग. म्हमद्या, तेरे अब्बाके पास वो पिलास्टिकका कव्हर रहेंगा उस्कू लेके आ....".
एवढे दिग्दर्शन करून झाल्यावर मग त्यांनी गणपा आणि इतर माळकर्‍यांकडे मोर्चा वळवला, आणि अचानक आवाजात गहिंवर आणला, "माऊलीची विच्छा..... आमच्यासारकी मागे राहत्यात नि पुन्यवान मानसं माऊलीकडं जात्यात....." असे म्हणून त्यांनी गणपाला एकदा या बाजूची आणि एकदा त्या बाजूची छाती भिडवून कवेत घेतले आणि खांद्यावरच्या घामट वास येत असलेल्या फडक्यात तोंड लपवून चार हुंदके काढले.
गणपाला खरेच उमळून आले. अखेर मृदंग वाजवणार्‍या बोरकरबुवांनी त्याला सावरले.
=====
खोकखोकून हल्लक झालेल्या देवीचंद भाटालाही फार भरून आले होते. त्याचा दारू गाळण्याचा धंदा बंद करून त्याने 'नीट' मार्गाला लागावे यासाठी निवृत्तीने काही वर्षे त्याची पाठ धरली होती. अखेर भट्टीचा वास घेऊनघेऊन देवीचंदचा दमा उफाळला आणि यापुढे उंदीर मारण्याचे औषध विकण्याचे कबूल करून त्याने निवृत्तीचा ससेमिरा चुकवला. तसेही या नव्या फौजदाराला हप्ता चांगलाच मोठा लागत होता. तो दिल्यावर उरलेल्या पैशांतून नफा मिळवायचा म्हणजे फ्रेंच पॉलिश मिसळण्याचेच धंदे करावे लागले असते. ते "आमी कंजारभाट दारू पिलावते, ईख न्हाई" या देवीचंदाच्या ब्रीदाला काळे फासणारे ठरले असते.
आता उंदीर मारण्याचे औषध लोक आत्महत्या करायलाही विषासारखे वापरत, पण त्याला देवीचंदाचा नाईलाज होता. बोलून चालून विषच ते, उंदीर मेले काय नि माणसे मेली काय. पण खरेदी करताना तरी लोक 'दारू' म्हणून खरेदी करत नाहीत याचेच त्याला समाधान होते. 'दारू' ही चित्तवृत्ती उल्हासित करणारी एक जीवनावश्यक वस्तू आहे हे त्याचे ठाम मत होते. त्याने स्वतः दारू पिणे सोडले होते, पण त्याचे कारण दारूचा वाईटपणा नसून त्याच्या नव्या तरण्या बायकोच्या तोंडाचा पट्टा होता.
आज नेमकी ती माहेरी गेली होती. नवर्‍याचे ज्या व्यक्तीबद्दल बरे/चांगले मत असेल ती व्यक्ती आपली शत्रू या स्त्रियांसाठी नैसर्गिक असलेल्या न्यायाने तिचे नि निवृत्तीचे वाकडे असणे साहजिक होते. अर्थातच हे एकतर्फी होते. निवृत्तीकडून कुणाला वाकडेपणा मिळण्याची शक्यता या जन्मी तरी नव्हती. पण निवृत्तीमुळे तिचा संसार नीटसा रांगेला लागला होता हे तिला एकंदरीतच जड जात होते. आज ती नव्हती याबद्दल देवीचंदला कधी नव्हे ते बरे वाटत होते. नाहीतर एरवी ती माहेरी गेली की 'बुढ्ढी घोडी लाल लगाम' असलेल्या त्याला कायम अस्वस्थ वाटत राही.
आता आलेली उबळ निस्तरून तो उठला आणि खिडकीजवळच्या फळीवर त्याचा सगळा माल रचून बाहेर पडला. देवळापासच्या गर्दीचा गिजबिजाट हळूहळू उमटू लागला होता. त्या दिशेने एकापुढे एक पावले रचत देवीचंद चालू लागला.
=====
ससूनमधून मृतदेह म्हणून जे काही आले ते आयूब खाटकाकडे आलेल्या मालासारखे दिसत होते. अण्णासाहेबांनी झपाट्याने त्यावर म्हमद्याने बापाकडून आणलेले प्लास्टिक अंथरले आणि त्यावर पांढरी चादर. मग बोरकरबुवांना बाजूला घेऊन ते म्हणाले "बुवा, धे खाई उरिला न्हाई. आता आंगुळी घालत बसन्यात मतलब न्हाई. फकस्त ऐन टायमाला त्ये प्लास्टिक काडून घ्यायाचं ध्यानात ठिवा. तसा मी हायेच, पन आज हाये स्तायीची विलेक्शन. आपली मतं फुटाया लागली तर दादासाहेब बलावत्याल. मग बाळत व्हायाला आलेली बाईल सोडून पळाव लागंल, थितं मैतीला कोन मोजनार? दादासाहेब म्हंत्याल, "म्येलं ते म्येलं, आता जित्यांनाबी पोचवायाला बगतूस काय?" तर जर म्या नसलूच, तर त्येवडं द्यानात ठिवा". खर्चासाठी म्हणून त्यांनी शंभराच्या आणि पन्नासाच्या वीस-वीस नोटा बोरकरबुवांकडे सुपूर्द केल्या. माळ घालण्याआधी त्या नोटा जर बोरकरकडे गेल्या असत्या, तर त्या पाचव्या मिनिटाला देवीचंद भाटाकडे असत्या. पण माळ घातल्यावर आता त्या (जर खर्च झाल्याच तर) योग्य ठिकाणीच खर्च होतील याची खात्री खुद्द देवीचंदनेही डोळे मिटून दिली असती.
तरीही, बोरकरबुवांकडे लक्ष ठेवण्यासाठी संदेशला सांगावे म्हणून अण्णासाहेब मागे वळले. संदेशने त्यांना बघून घाईघाईने पिंक टाकल्याचा त्यांना संशय आला. पण ही वेळ स्वतःच्याच मुलाचे थोबाड उचकटवण्याची नव्हती एवढे त्यांना कळत होते. "च्या मायला, अजून यूथ विंगच्या कमिटीवरपन गेला न्हाई, आनि सुरू जालं का नकरं" असे स्वतःशीच पुटपुटत त्यांनी संदेशला गोष्टी समजावून द्यायला सुरुवात केली. गुटख्याचा भणभणता वास त्यांच्या नाकात शिरला.
=====
सराईत पावले टाकीत किट्टू सिद्धार्थनगरच्या बोळकांड्यांतून मानवी देहाच्या वेगवेगळ्या क्रियांचे दर्प हुंगूनही न हुंगल्यासारखे करीत चालला होता. देवीचंद भाट देवळासमोर गेला होता हे त्याने आडोशाला उभे राहून नीट निरखून घेतले होते. त्याच्या खिडकीचे दार ढकलून किट्टूने आत हात घातला.
आणि सपाट्याने तो निवृत्तीच्या झोपडीच्या मागच्या भिंतीला आला. या भिंतीला लागून एक जनघोषित कचराकुंडी होती. आणि ती महापालिकेच्या लेखी अस्तित्त्वात नसल्याने तिथला कचरा कधीच उचलला जात नसे. गुडघाभर कचर्‍यात डुरकणारी डुकरे निर्वेध हिंडत असत. वेळीप्रसंगी एखादे घाईला आलेले मूलही आया आणून तिथे उकिडवे बसवीत. म्हणून तर त्या भिंतीला पडलेला भोकसा दुरुस्त करायला निवृत्तीने गणपाला बोलावले होते.
तो तात्पुरता दुरुस्त केलेला भोकसा किट्टूने बेताबाताने परत आत ढासळवला. आणि मगरीसारखा सरपटत तो आत शिरला. गेल्यावर त्याने परत विटा जुजबी रचून ठेवल्या.
=====
किट्टू घरी गेला हे कळल्यावर संतोषने सायकल दामटत सिद्धार्थनगरची टेकडी गाठली. निवृत्तीच्या घरी तो कधीच्या काळी एकदा आला होता. त्यानंतर बरीच बांधकामे झालेली दिसत होती. पत्र्याच्या झोपड्या विटांच्या झाल्या होत्या. आणि विटांच्या झोपड्यांवर थेट स्लॅब पडला होता. अखेर त्याने इकडेतिकडे पाहिले आणि गटारावर टाकलेल्या बाजेवर बसून विडीचे दमछाट झुरके मारणार्‍या एका म्हातार्‍याला त्याने निवृत्तीच्या मकानाचा पत्ता विचारला.
त्याने पत्ता विचारायला आणि त्या म्हातार्‍याला खोकल्याची उबळ यायला एकच गाठ पडली. ती उबळ म्हातार्‍याने पंधराएक मिनिटे विलंबितपासून सुरू करून मध्यलयीपर्यंत निभावली. शेवटी धाप लागू लागली तशी त्याने सगळा जीव एकवटून एक पिवळसर गिळगिळीत बेडका एका झोपडीच्या दारात भिरकावला. अवघ्या विश्वाचे अंतिम सत्य माहीत झालेल्या सिद्धपुरुषासारखे त्याने डोळे मिटले आणि श्वासाची गती आधी नियमीत केली.
पण जेव्हा त्याने तोंड उघडले तेव्हा निवृत्तीचा पत्ता सांगण्याऐवजी त्याने "अक्करमाशे..... इडीत तमाकू न्हाई, गधड्याचा गू भरतेत" अशी तक्रार केली. संतोषने परत प्रश्न केलाच तेव्हा त्याने देवळाच्या दिशेने खणखणीत आवाजात हाकारा घातला "अन्नासाब, निवृत्तीचं पाव्हनं आलं जनू..." . निवृत्तीने आपले खाजगी जीवन फारच खाजगी ठेवल्याने तिथे कुणालाच त्याच्या कुटुंबियांबद्दल काही माहिती नव्हती. स्वतःच्या पायांनी पत्ता विचारत आलेला माणूस त्याचा सगेवाला असणार हे बिनचूक ताडून त्या म्हातार्‍याने माहिती सांगण्याऐवजी इतरांना साद घातली.
देवळाकडून खुद्द अण्णासाहेब धावत आले. बाकी काहीही म्यॅनेज करणे त्यांच्या हातचा मळ होता. पण शेवटी आगिनडाग कुणी द्यायचा इथे ते अडले होते. इतर कुणी असते तर त्यांनी विचार करण्यातही वेळ दवडला नसता, मसणातल्या मुकादमालाच एक संत्र्याची बाटली सारली असती नि मोकळे झाले असते. प्रश्न निवृत्तीसारख्या संताचा होता म्हणून तर वांधा आला होता.
निवृत्तीचा सगेवाला आला म्हटल्यावर त्यांना सर्व प्रश्नांचे उत्तरच सापडून गेले. तो आत्तापर्यंत का आला नाही, आत्ताच कसा आला, या प्रश्नांपेक्षा त्यांना काडेपेटी कुणाच्या हातात द्यायची याची सोय झाली हा आनंद झाला.
=====
थोरल्या भावासमान असलेल्या निवृत्तीला लपलपत्या लालपिवळ्या ज्वाळांच्या आधीन करून आणि नारळ फुटावा तसा कवटी तडकल्याचा आवाज ऐकून संतोष अखेर निवृत्तीच्या खोलीसमोर आला तेव्हा त्या दाराला अजूनही कुलूप होते.
आतमध्ये धाकट्या भावासमान असलेला किट्टू उंदीर मारायचे विष खाऊन लाकडासारखा ताठरून पडला होता.