वृत्त संग्रह

है शाबास!
आपटे डिक्शनरी का ती? कोडं उलगडलं. मी आजोबांच्या कपाटातून एक संस्कृत डिक्शनरी पळवून आणली आहे. तिची पहिली काही पाने गायब असल्याने ती कुठली डिक्शनरी हे कळत नव्हतं. पण परिशिष्टात वृत्तलक्षणं दिली आहेत, म्हणजे ती आपटेच असणार. दोधकतोटकादि अनकॉमन वृत्तांचा परिचय मलाही या परिशिष्टातूनच झाला. मीही या वृत्तांना चाली लावल्या होत्या. वैतालीय अर्धसम नसून आर्या-गीति-पादाकुलक यांच्या जातीतील 'जाति' आहे.
अश्विनी देवांचा कुठला पेपर?

पंधरा अक्षरे, सर्वच्या सर्व म गण, अर्थात सर्व अक्षरे गुरू. स्मरण बरोबर असेल तर याच वृत्तास कामक्रीडा की असेच काहीसे नाव आहे. आपटे डिक्शनरीत दिलेला या वृत्ताचा श्लोक अर्धाच लक्षात आहे: (पहिली अन शेवटची ओळ)

मा कान्ते पक्षस्यान्ते पर्याकाशे देशे स्वाप्सी:
................................
................................
तस्माद्ध्वान्ते हर्मस्यान्ते शय्यैकान्ते कर्तव्या:||

याचाच लहान अवतार म्ह. विद्युन्माला. आठ अक्षरे, सर्व गुरू, अर्थात म-म-ग-ग हे गण.

वृत्तदर्पणात परशुरामतात्या गोडबोले याचे लक्षण 'विद्युन्माला ऐसे बोला | जेथे मामा गागा आला ||' असे देतात. बाळकराम मध्ये गडकर्‍यांनी याची पॅरोडी करून 'कविता पाडण्याचे मशीन' की असेच काहीसे जर असेल तर ते या वृत्तात कशी कविता करेल याचे उदा. देताना "पाला नाला जोडा फोडा | बाबा काका मामा आत्या|" असे दिलेले आठवते. स्पष्टीकरण देताना म्हणतात की वृत्तलक्षणात फक्त मामा आलाय, इथे बाकीची नातीही कव्हर झालेली आहेत. वगैरे.

याचेच डायमेट्रिकली अपोझिट उदा. म्ह. शशिकला वृत्त. १५ अक्षरे, न-न-न-न-स. १४ अक्षरे लघु आणि फक्त शेवटचेच गुरू.

"मलयजतिलकसमुदितशशिकला" असा आपटे डिक्शनरीतील श्लोकाचा चतकोरच आठवतोय.

या धाग्यावर गालबोट लावून ठेवतेय, मनात पाप नाही याची खातरी असो द्यावी. मलाही वृत्तांबद्दल वाचायला आवडतं. तरी हे अस्थानी वाटल्यास जरूर मिटवावे. :(
***
पण अशी अक्षरं नि लघुगुरुत्व मोजून कविता कशी बॉ करायची हे मला काही केल्या न झेपलेलं उत्तर आहे. म्हणजे जे काही कसरतसदृश प्रकार कराल, ते ऐकायला गोड लागेल, शिस्तीत वागेल, रस्त्याच्या कडेनं चालेल, गाडीत बसलंच तर खिडकीबाहेर हात काढणार नाही, वाटेत खायलाही मागणार नाही... पण त्याला कविता का म्हणायचं??? हातात फुटपट्टी घेऊन प्रियकरासोबत बसावं, त्याच्या निरनिराळ्या सुडौल आणि सुघड अंगांची मापं घेऊन जगाला तथाकथित रसिकतेनं सांगावीत आणि ही मोजमापं चालू असताना त्यानं कंटाळून काही कुरबुर वा चुळबुळ केलीच, तर त्याच पट्टीनं त्याच्या पोटरीवर सण्णदिशी फटका मारावा, तसलं काहीतरी वाटतं वृत्तबद्ध काव्य म्हणजे.

यात जाति, छन्द यांचाही समावेश असावा. वर अनुष्टुभ् चा उल्लेख आहे म्हणजे असेलच.
जाता जाता, 'अयि नराङ्गमलशोणितभक्षिके, वसुपरीक्षितहारकतक्षिके' हे कोणते वृत्त किंवा काय आहे? ( हे आ. अत्रेकृत विडम्बन आहे हे ठाऊक आहे.)

वृतावर बेसिक माहिती कुठे मिळेल, काहीच कळत नाहिए.

मरणासन्न झालेल्या संस्कृत भाषेचा काय सोस असतो लोकांना,कुठली तरी स्तोत्राची दहा पाच रुपयांची पुस्तके काखोटीला मारुन चवली पावलीसाठी बोंबलत फिरण्यापलीकडे या भाषेचा फारसा उपयोग नाही.

वृत्ताने सहसा काय होत असावे तर रचनेला लय मिळते. चाल असो वा नसो, एखाद्या ठेक्यावर का होईना पद्य म्हणता येते. उदा. सुखकर्ता दु:खहर्ता वार्ता विघ्नाची हे 'सुखकर्ता दुखहर्ता वार्ता विघ्नाची' असं आघात करून चालीत न म्हणता नुसतं ठेक्यावरही म्हणता येऊ शकेल. पण तेच त्यात अर्थाबरहुकूम 'सुखकर्ता दुखहर्ता वार्ता विघ्नाची नुरवी' असं म्हटलं तर मीटर गंडतं आणि चालीत/लयीत म्हणता येत नाही. पूर्वसूरींनी हे कदाचित तत्कालीन मौखिक परंपरेला साहाय्य्भूत होण्यासाठी, म्हणजेच पाठांतर सुलभ व्हावे, म्हणून वृत्तबद्ध रचना करायला सुरुवात केली असावी. अर्थात हे सर्व माझे तर्क आहेत. अधिक प्रकाश पाडण्यासाठी बॅटमॅन वगैरे मंडळींना साद घालण्यात येत आहे.

मी निर्माण केलेली आणि ३१ वृत्ते त्या त्या वृताच्या मी शिकलेल्या चालीत दर्शविणारी क्लिप https://www.youtube.com/watch?v=CNnUhll0zzA येथे यूटयूबवर उपलब्ध आहे. सुरुवातीस थोडया शब्दांमध्ये वृत्तांचे विवरण आणि नंतर ओळीने ३१ वृत्ते असे हे संकलन आहे. सर्व उदाहरणे संस्कृत काव्यांमधून घेतली आहेत.एकूण लांबी सुमारे १५ मिनिटे.

पण अशी अक्षरं नि लघुगुरुत्व मोजून कविता कशी बॉ करायची हे मला काही केल्या न झेपलेलं उत्तर आहे. म्हणजे जे काही कसरतसदृश प्रकार कराल, ते ऐकायला गोड लागेल, शिस्तीत वागेल, रस्त्याच्या कडेनं चालेल, गाडीत बसलंच तर खिडकीबाहेर हात काढणार नाही, वाटेत खायलाही मागणार नाही... पण त्याला कविता का म्हणायचं??? हातात फुटपट्टी घेऊन प्रियकरासोबत बसावं, त्याच्या निरनिराळ्या सुडौल आणि सुघड अंगांची मापं घेऊन जगाला तथाकथित रसिकतेनं सांगावीत आणि ही मोजमापं चालू असताना त्यानं कंटाळून काही कुरबुर वा चुळबुळ केलीच, तर त्याच पट्टीनं त्याच्या पोटरीवर सण्णदिशी फटका मारावा, तसलं काहीतरी वाटतं वृत्तबद्ध काव्य म्हणजे.

आपण लेख, कविता, कथा वाचतो तेव्हा मनातल्या मनात वाचतो. पण मूकवाचनाचा, एकट्याने वाचण्याचा उदय आपल्याकडे अलीकडल्या काळातला म्हणजे १९व्या शतकातला असावा. तोपर्यंत पोथ्या वगैरे मोठ्यानेच वाचत असत. वाचन हा शब्दच वच् या क्रियापदाशी संबंधित आहे. आपलं बरंच साहित्य पद्यात असण्याचं कारण (वर कुणीतरी दिलंय तसं पाठ करण्याची गरज हे आहे तसंच) मोठ्याने वाचन करणं हेही असावं. वाचन केवळ ज्ञानप्राप्तीसाठी/मनोरंजनासाठी केलं जात नव्हतं, तर तो एक प्रकारचा performance होता. (* हा वीणा नारेगल यांचा सिद्धांत आहे.) एकच जण (पुराणिक वगैरे) मोठ्याने वाचत आहे आणि बाकी लोक ऐकत आहेत या सिच्युएशनमधे गद्य वाक्यांपेक्षा पद्यात, लयीत वाचणं-ऐकणं-समजणं जास्त सोपं होत असेल असा एक अंदाज आहे.

मोडी लिपी सलग, दोन शब्दांत अंतर न ठेवता लिहितात, हे अनेकांना माहीत आहेच. पण बाळबोध (नागरी/देवनागरी) लिपीतील ग्रंथही दोन शब्दांत अवकाश न सोडता लिहित असत. मूक वाचन आणि सलग शब्द हे एकमेकांना पूरक नाहीत. मात्र मोठ्याने वाचताना सलग शब्द तितकेसे बाधक ठरत नाहीत.

तर हे पुराण लावण्याचा मतलब हा, की एकल आणि मूकवाचनासाठी गद्य जितकं सोपं असतं, तितकं मोठ्याने वाचण्यासाठी नसावं. किंवा वाचनाचा हेतूच जर performance असेल, तर पद्य - वृत्तबद्ध कविता ह्या आवश्यक होत्या.

कविता म्हणजे मनातलं गुज वाचकाला सांगणे/ मनातले भाव व्यक्त करणे वगैरे असा अर्थ मेघनाला अपेक्षित असावा असं मी गृहीत धरते. पण हा अर्थच कविता या साहित्यप्रकाराला मिळाला तो साधारण एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात. त्यापूर्वी कविता हा रचनाप्रकार होता, तो कुठल्याही प्रकारचा ग्रंथ रचण्यासाठी वापरला जात होता. शास्त्रीय ग्रंथही (उदा. व्याकरण) पद्यात रचले जात होते. इथे अर्थात पाठांतराला सुलभ हा हेतू होता. जसजसा छपाईचा प्रसार होत गेला, तसतशी गद्य ग्रंथांची संख्या आपोआप वाढली. कवितेला या प्रकारातून बाहेर पडायला आणखी वेळ लागला.

वृत्तबद्धता आशय व्यक्त करण्यात अडथळे आणते, हे खरं असलं, तरी अडथळे आणेलच असं नाही. तसंच गद्यात लिहिलं, तर जास्त स्वातंत्र्य मिळेलच असं नाही. काही संस्कृत कवींचा काव्य रचण्यामागचा हेतू तर आपलं पांडित्य पाजळणं हा होता असं वाटतं. तिथे त्यांनी पद्याशी कुस्ती केली तशी गद्याशीही केली. बाणाची कादंबरी गद्य आहे, पण त्याला असणारा समासांचा सोस? वृत्तं जशी अभिव्यक्तीवर बंधनं घालतं तश्या प्रकारची बंधनं या कवींनी गद्यातही घालून घेतलीच.

कुठलाही चांगला कवी वृत्तबद्ध कविता करताना लघु गुरु मोजून मोजून करत असेल असं वाटत नाही. वृत्तांना विशिष्ट चाली लागतात. ती चाल, यति कुठे असणार हे व्यवस्थित आत्मसात असलं तर अक्षरांची संख्या, त्यांचे गण, मात्रा यांची मुद्दाम गणना करावी लागत नाही. आशय डोक्यात असेल तर जितक्या झरझर गद्य्/मुक्तछंद उतरेल, तितक्याच झरझर वृत्तबद्ध कविताही उतरू शकते.

मुक्तछंद नियममुक्त असला तरी प्रत्येक गद्य वाक्य मुक्तछंदातील कविता होणार नाही. बर्‍याच मुक्तछंदी कविता पाहिल्या तर त्यांनाही एक लय, गेयता असते असं लक्षात येईल. मग मुक्तछंदही पूर्ण मुक्त नाही असं म्हणता येईल. ही गेयता, लय असणं दर वेळेस बंधनंच घालेल असं नाही.

माझे बोलणे इतक्या वेळ शांत चित्ताने ऐकून घेतल्याबद्दल मी आपले आभार मानते. जय हिंद, जय महाराष्ट्र!

बॅटमॅन, ती भुजंगाष्टकं सगळी भुजंगप्रयात वृत्तात असतात का?

मला कालपासून जाणवते आहे की "वृत्त" ही माझ्यासाठी बराच नॉस्टॅल्जिया जागव्णारी आहेत.
वृत्ताच्या निमित्ताने शाळा, तिथले वर्ग, शिक्षक, मित्र आणि मग त्या योगे एकातून दुसरे असे करत, खेळ, सुट्ट्या, नाटके, कविता, गणपतीतील खेळ, मनाचे श्लोक नि रामरक्षा स्पर्धा नि बरंच काय डोक्यात गर्दी करू लागलंय! :)

आर्या म्हटलं की गाळीव इतिहासातलं अवजड आर्येकडून पाकनिष्पत्ती वगैरे आठवायला लागतं. यमकांच्या जुड्या, भो पळा नि काय काय. पण तूर्तास ते विसरून आर्या वृत्ताविषयी टीप:
संस्कृतमध्येही आर्या आहे, आणि मराठीतही. दोन्ही भाषांत हे मात्रावृत्त आहे. अक्षरांची संख्या, लघुगुरूंचा क्रम ठरलेला नसतो, पण मात्रांची बेरीज ठरावीक असते. संस्कृत परिभाषेत या प्रकारच्या वृत्तांना 'जाति' असंही म्हणतात. संस्कृत आर्येत चार चरणापैकी पहिला व तिसरा चरण बारा बारा मात्रांचा, दुसरा अठरा तर चौथा पंधरा मात्रांचा असायला पाहिजे. संस्कृत आर्येचं उदाहरणः
कृष्णः शिशु: सुतो मे बल्लवकुलटाभिराहृतो न गृहे।
क्षणमपि वसत्यसाविति जगाद गोष्ठ्यां यशोदार्या॥
मराठीत आर्येच्या मात्रांचे काय नियम आहेत, ते मला नक्की माहीत नाही. पण मराठीत आर्यात आर्या मोरोपंतांची म्हणतात, म्हणून मोरोपंतांच्या चारपाच आर्या (वेगवेगळ्या काव्यांतल्या) घेऊन त्यातली अक्षरं आणि मात्रा मोजून पाहिल्या. प्रत्येक चरणात १९ अक्षरं आणि ३० मात्रा असं पक्कं गणित त्यांनी जमवलेलं दिसलं. अर्थात त्यांच्या काव्यांची संख्या पाहता चारपाच आर्या हे फारच छोटं सँपल आहे म्हणा.
प्राकृत कवितेचे पहिले पुस्तक नावाचं एक १८६० साली ज्ञानप्रकाश मुद्रणालयात छापलेलं एक पुस्तक आहे. कुठल्याशा इंग्रजी पाठ्यपुस्तकाचं महादेव गोविंद शास्त्रींनी केलेलं हे पद्य भाषांतर आहे. त्यात श्लोक, आर्या वगैरे वृत्त वापरलेली आहेत. 'रेशमी किडा' पासून 'बहीण भावंडांची प्रीति'पर्यंत, 'इंग्लंड देशांतील घरें'पासून 'निरुपद्रविक चोर'पर्यंत समस्त विषयांवर बालकांस ज्ञानामृत पाजणार्‍या या पुस्तकातील मुंगी या विषयावरच्या आर्या पहा:
अपुल्या नेत्रे बघता किति या मुंग्या लहान दिसतात
फिरता पायांखाली चिरडुनिया त्या धुळीस मिळतात
स्वाध्यायः या आर्येतील मात्रा मोजा

समहाऊ - मला मराठी माध्यमात असुन सुद्धा वृत्त हा विषय का नव्हता अभ्यासक्रमात? का होता आणि माझ्या काहीही लक्षात नाही?

ही सर्व चर्चा संस्कृत छंदःशास्त्राबद्दल आहे. अन्य भाषांमध्येही छंदःशास्त्र तितकेच विशाल आहे, उदा. ग्रीक, अरेबिक, तमिऴ, वगैरे. तमिऴ छंदःशास्त्राबद्दलचे एक उत्तम पुस्तक पीडीएफ रूपात मजकडे आहे, इच्छुकांनी व्यनि करावा.

मराठी वृत्त. सात 'त' गण + एक गुरु अशी बावीस अक्षरे, यति ४, ६, ६, ६.
वाचाळ मी नीट पाचारितो धीट याचा नयो वीट साचा हरी
तबडक् तबडक् तबडक् तबडक् तबडक् तबडक् तबडक्

गझल सळसळूदे भुजंगाप्रमाणे
तिच्या नेत्रज्योती कुरंगाप्रमाणे

गझल मैफिलीला अता रंग चढला
तुझी साथ मजला मृदंगाप्रमाणे

अता दोर उरला कुणाच्यान हाती
भरारे गझल ही पतंगाप्रमाणे

मुला-माणसांनी फुला-पाखरांनी
गझल गुणगुणावी अभंगाप्रमाणे

जली राजहंसा तुझा डौल भारी
गझल त्यात माझी तरंगाप्रमाणे

वृत्त – भुजंगप्रयात, मात्रा २०
लगावली – ल गा गा /ल गा गा/ ल गा गा /ल गा गा