शौचालय - एक भीषण कथा!

हा विषयच इतका गहन आहे की तुम्हाला आणखी भागही लिहावे लागतील. एकदा चिवडायलाच बसलोय तर व्यवस्थित चिवडुया.
आम्ही लहानपणी चाळीत रहात होतो त्यामुळे त्यावेळच्या अनेक हॉरर संडास कथा आहेत. मालाडच्या संडासात खालनं डुकरं डोकावायची, त्यावरुन चतुर वाचकांनी तो पाटीचा संडास होता हे ओळखले असेलच. (पुढे अनेक वर्षांनी, केमिकल लॅब मधे काम करताना एका इंटरमिजिएटचा वास नक्की कशासारखा येतोय, यावर आमचे चर्चा झाली होती आणि शेवटी त्या केमिकलला पाटीच्या संडासाचाच वास येतोय, याबाबत सर्व एक्स-चाळकरी केमिस्टांचं एकमत झालं होतं.)
पुढे, डोंबिवलीला आमच्या संडासांचे पण अपग्रेडेशन झाले होते. म्हणजे भारतीय पद्धतीचा पण चाळीपासून लांब ! त्यामुळे डालडाचे मोठ्ठे टमरेल घेऊन कसरत करत संडासात जायचे. कडी हा प्रकार इतिहासजमा होता. वर कौलं होती. आम्हा लहान भावंडांचा एक अलिखित नियम होता. चुकूनही वर बघायचे नाही. कारण वर, अर्थातच गलेलठ्ठ पालींची फौज ! त्याचा उपयोग, कमीतकमी वेळांत सर्व कसे उरकायचे, हे शिकण्यांत झाला.
पुढे, साधे फ्लशचे संडास, कमोड वगैरे प्रगती झाली. कमोड हे नांव पहिल्यांदा ऐकले तेंव्हा, मोडक आंडनांवाच्या व्यक्तीनेच याचा शोध लावला की काय, अशी बालसुलभ शंका आली होती.
रेल्वेतल्या संडासावर नेहमी पाखाना असे लिहिलेले असायचे. ते आम्ही पार वाना असे वाचायचो. ते इतके हलायचे की नेम क्वचितच लागायचा.
तर अशा अनेक कथा आठवतात.

सरकार सिनेमात एक वाक्य आहे की आदमी की सोच पहले मारनी चाहिए।
तर काय इथे उघड्या जागेवरच बसायचं ही सोच. मग लोकसंख्या वाढली आणि जागा कमी झाल्या. बेशरमिची झाडं तरी किती आडोसा करणार? आणि उघड्यावरचं वाळायला तेवढा वेळ जावा लागतो अथवा दोन भरती ओहोटी लागतात. थंड प्रदेशात कुजतही नाही लवकर.

की पुरातनकाळी त्या त्या वेळी पुढारलेल्या संस्कृतींमध्ये शौचालये कशी असायची? खालील दुव्यातील लेखाने हे कुतूहल थोडंफार शमलं :

https://www.mapistry.com/hubfs/Historical%20Sewers%20of%20the%20World-1.pdf

१४ व्यांमध्येहि टॉयलेन्ट असल्याची दाट शंका आहे, त्यांनीच उकल करावी.
बाकी संडासात झुरळे अन ओलसर जागेत असल्यास गोम, पाली, झुरळ हि निघण्याची शक्यता असते (अनुभव).
एकदा ऐन भरात असताना एक गोम दाराच्या फटीतून बाहेर आली. पायावर येते कि काय???
आधी धुवावे कि तसच उठून पाळावे, काही कळेना. त्यात ती अदृश्य झाल्यावर तर काळजाचा ठोकाच चुकला, १८० कोनातून मागे वळून बघितलं आणि गोम दिसल्यावर कोण आनंद झाला.
१. संडास लहान असल्यावर ते उठता बसता पार्श्वभागाला आणि/किंवा डोक्याला घासतात तेंव्हा बसताना पेक्षा उठताना खूप राग येतो, कारण एव्हाना काम झालेले असते.
२. खूप जोराची एक नंबर किंवा दोन नंबर (हे कोड वर्ड्स आहेत. दोन नंबर ला शेजारी देशाचे नाव हा हि एक कोड वर्ड असल्याचे ऐकण्यात आहे.) लागलेली असताना ती करायला भेटणे या सारखे सुख जगात दुसरे कोणतेच नसावे.
३. खूप जास्त सर्दी झालेली असने आणि संडास पण लागणे हे एखाद्या शत्रू बरोबर हि घडू नये असा प्रकार आहे. काय बाहेर टाकावे अन काय आत ओढावे ह्या ताळमेळात खूप वेळ जातो.
४. संडास लागलेली असताना शक्यतोवर औषधे खाऊ नै असे माझे मत आहे कारण औषधे खाण्याच्या आधी खूप येते म्हणून अडचण असते तर औषधे घेतल्यानंतर दोन दोन दिवस येताच नाही म्हणून अडचण येते.
५. गावाकडे परसाकडे जाणे आणि पावसाळ्यात असेल तर महा प्रचंड कठीण काम. आधीच्या कामामुळे भिनभिनणाऱ्या माश्या तर त्रास देतातच, पण पहिल्या इंस्टॉलमेंट नंतर दुसऱ्या इंस्टॉलमेंट साठी शिफ्ट होणे हि एक कलाच आहे.
६. पाइल्स चा त्रास असणाऱ्यांसाठी संडासला जाणे म्हणजे एक मोट्ठीच शिक्षा असते.

तिरशिंगराव बघा अजून चिवडता येईल का???

शौचालय ज्याच्या घरी।
लक्ष्मी तेथे वास करी ।।

अशी घोषवाक्ये अलिबाग रायगड परिसरांत भिंतिंवर लिहूनही काही फरक पडला नाही. नागाव ते रेवदंडा किनाय्रावर एक भाग राखीव असतो. पुरी ,कोणार्क,ममलापुरम वगैरे भागातही असेच आहे वगैरे वार्निंग लोनलिप्लॅनिट पुस्तकात दिलेली आहेच- walking in this part of the beach could be exercise in side stepping turds.-

foriegners take everything in their stride.

walking in this part of the beach could be exercise in side stepping turds.-
नोकरीनिमित्त मुंबईहून बोईसरला अप-डाऊन करताना बऱ्याच वेळा, परत येताना,गाडी विरारच्या थोडी आधीच उभी रहायची. मग पुढची लोकल मिळवण्यासाठी, तिन्हीसांजेला आम्ही सर्व ट्रॅक मधून विरारपर्यंत चालत जायचो. तो मात्र, लिटरली 'केकवॉक' असायचा.

रोमच्या दौर्‍यामध्ये एक दिवस रोमचे टायबर नदीवरच्या जुन्या बंदराला (Austia Antica) भेट दिली होती. रोमन शहरांतील मुख्य जागा म्हणजे Forum नगरचौक. तेथील Forum जवळ हे सार्वजनिक शौचालय होते.

चीनच्या दौर्‍यात बीजिंगच्या उत्तरेस असलेल्या चिनी सम्राटांच्या Summer Palace ला भेट दिली होती. चीनमध्ये भारतातल्या जुन्या उकिडवे बसायच्या शौचालयांसारखी शौचालयेच जुन्या गावांमधून आणि घरांमधून असतात. परदेशी प्रवाशांना ती नीट वापरता येत नाहीत म्हणून प्रवासी जेथे भेट देतात त्या जागी पाश्चात्य शौचालये बांधलेली असतात. शौचालय जुन्या का नव्या पद्धतीचे आहे हे बाहेरूनच कळावे म्हणून अशी खूण शौचालयाबाहेर लावलेली असते.

अनेक वर्षांपूर्वी, दिलीप पुरुषोत्तम चित्रे, यांनी संडासात गेल्यापासूनचे २० मिनिटांचे डिट्टेलवार वर्णन लिहिले होते. ते वाचल्याचे आठवले.

माझी मावशी जिथे राहते, ते अगदी खेडं आहे. त्यांच घर अगदी शेताडीत गावकुसाबाहेर आहे. गावकुसाबाहे शेताच्या कडेला लोक बसलेले असायचे गाव हागणदारी मुक्त होण्या आधी.. एकदा सकाळी फिरायला जाऊन आलो तर दादा मोर बघून आलात का म्हणून हसत होता...
दुसरे काका आणि दोन्ही मावश्या फिरायला गेलेल्या तेव्हा काकानी नवीन आईसक्रिम आणि जुनं आईसक्रिम कसं ओळखायचा हे डिट्टेलवार दोघींना समजावलं होतं जसं की, कडेला दिसतयं त्याला टोक असेल तर ते नवीन, टोक मोडून पडलं असेल तर जुना माल आहे. नवीन थोडंस ओलं दिसतं ...वगैरे वगैरे...

>>मोर बघून आलात का म्हणून>>

हे माहात नव्हतं. रतनगडाच्या पायथ्याला एका गावात अगदी सकाळी चाललेलो तर मोर मागे मागे जवळ येत होते. गावात विचारले मोर धीट आहेत इथले का. " ते खातात **त काही मिळालं तर."
- राष्ट्रिय पक्षीच तो.

आता इथे विषयच हा चालू असल्याने बोलून घेतो. मनुष्याचा स्वभाव असा आहे की दुसऱ्याचा घरी गेलो आणि संडास वापरायची वेळ आली तर बाहेर यायच्या आधी अगदी सगळे साफ झाले आहे ना (पोट नव्हे, संडासचे भांडे) हे पाहून, दोन-दोनदा फ्लश करुन/पाणी ओतून बाहेर येतो. स्वत:च्या घरात जो मोकळे पणा आहे तो दुसऱ्याकडे नसतो

यावर एक अत्यंत ॲप्ट कोकणी म्हण आहे (कोकणी म्हण अत्यंत ॲप्ट असणे म्हणजे पिवळा पितांबर म्हटल्यासारखेच झाले. असो)

दुसऱ्याची मोरी मुतायची चोरी
आपलं घर गुवानं भर

-- म्हण सौजन्य बायकोची कोकणी आजी

हा विषय चिवडला जात असताना एक नांव सुचले.
मोरेश्वर पीतांबर हगवणे.

हा गलास किती पिवळा
हा गाव नदिकाठी

मोरी, संडास या गोष्टींनी म्हणी,वांगमयात स्थान मिळवलं पण समाजशास्त्र, नगररचना ,नागरिकशास्त्रातून बाहेरच बसलं.

स्वामी कादंबरीत एक डायलॉग आहे. थोरले माधवराव आणि राघोबादादा एकमेकांवर चाल करून येतात. माधवरावांचा पराजय होतो. त्यानंतर राघोबांच्या गोटात एक इन्फॉर्मल बैठक टाईप चाललेली असते. तिथे सगळे लोक लढाईच्या कथा सांगत असतात. अचानक एकजण डायलॉग मारतो, "अहो आहात कुठे! शुभ्र धोतरांची पितांबरे झाली!" मी तेव्हा सातवीत असेन बहुधा. किंवा आठवीत. जे हसू आलेलं ते वाचून, सांगता सोय नाही.

गोनीदांच्या "कादंबरीमय शिवकाल" या कादंबरीसंग्रहातील सिंधुदुर्गनिर्माणवाली कादंबरी- बहुधा 'हरहर महादेव' ही असावी. त्यात हा प्रसंग फार भारी आहे.

सिंधुदुर्गाची तटबंदी बांधून पुरी होते. आता हळू हळू आतल्या इमारती बांधायचे काम निघते. मग अख्ख्या मालवणात एकच चर्चा-

"करायचा काय तो स्वच्चकुप? एवढो मोठो दर्यो असा तो?"

मग हीरोजीनं समजावलं, "आरं, पर तटातली हजारभर मानसं भाएर जात्याल कशी? तटावरून उड्या टाकीत?"

लोकांनी पाहिलं, तर प्रत्येक संडासातून समुद्राकडे एक मोरी काढून दिलेली होती. वगैरे.

ही कथा आहे अवरंगजेब दख्खनमध्ये आला तेव्हाची.

एकदा शहनशाह बसले हगायला. तेव्हाच मुघल तळावर हूल उठली, "मराठे आले मराठे आले" म्हणून. झालं, सगळे आवराआवर करायला पळू लागले. खासा अवरंगजेबही पळू लागला. तेव्हा त्याचा पाय एका दगडाला लागला. त्या माराने पुढे तो कायम लंगडत राहिला. ही घटना मोगली बखरकारांनी "शहनशहांना त्यांच्या पूज्य पूर्वजांप्रमाणे होण्याचे भाग्य लाभले" अशा प्रकारे वर्णन केली.

पूज्य पूर्वज म्हणजे तैमूरलंग, तो लंगडा होता.