करोना साक्षात्कार : करू देत चार चार लोकांना तेच ते काम!

शाळकरी मुलांची अवस्था करुण होऊन गेली आहे. सळसळत्या रक्ताच्या माणसांना हा भीतीचा बंदिवास नको झाला आहे. फक्त प्रौढ माणसांचा सहवास लहानांना इतके महिने कंटाळवाणा ठरला असणार. मित्रांशी खेळणं, दंगा, भांडण, एकत्र गप्पा गोष्टी, खाणं याला ऑनलाईन भेटणं हा पर्याय बिलकुल नाही. लहानांना तेच तेच ऑनलाईन वर्ग म्हणजे शिक्षा आहे.

https://hbswk.hbs.edu/item/what-can-the-world-s-largest-refugee-camp-te…
'कामधंदा, नोकरीचा वगैरे जे माणसाला व्यग्र ठेवतत त्या संकल्पनांचा अर्थ' अशा संदर्भातील वरील पोस्ट फार रोचक आहे.

चार चार लोक एकच काम करत नाही ठेवले, एकच ठेवला; तर बाकीचे तीन गोंधळ घालतील. तात्काळ नाही घालणार; पण उद्या नक्की घालतील.

किंवा मानव समाज उलट अधिकच क्रिएटिव्ह होउन, मनुष्य जीवन जास्त प्रगत होइलही.

आवडला. नंतर स्वानुभव संपून अमेरिका वगैरे सुरू झालं.

माझ्या गरजा कमी आहेत, असं आधीच माहीत होतं. केस कापणं वगैरे मार्चपासून घरी सुरू झालं. बाई असल्यामुळे बाहेर उभं राहून चहा प्यायची सोय तशीही आधीसुद्धा नव्हतीच!

नंतर तुम्हाला पडतात ते प्रश्न पडायला लागले. आता आम्ही मुद्दाम दर शनिवार-रविवार विकतचं आणून खातोय; तेही स्थानिक, छोट्या दुकानांमधून. एरवी १५% टिप ठेवली असती ती २०-२५% ठेवतोय. हे सगळं फक्त स्वतःला बरं वाटण्यासाठी केलेले उपाय आहेत, ह्याचीही जाणीव आहे. कारण एकीकडे स्वयंचलित यंत्रांमुळे नोकऱ्या कमीकमी होत जाणार, ह्या सगळ्या प्रकारात माझ्यासारखे लोक 'प्री सिलेक्टेड' ठरणार आणि कितीतरी पट जास्त लोक गावकुसाबाहेरचे होणार, ह्याबद्दल लेखन पेपर-नियतकालिकांमध्ये प्रकाशित होत आहेच.

अमेरिकेत तर म्हणे शर्टाचं बटण तुटलं की शर्टच टाकून देतात; दुसरं बटण नाही शिवत. चपलेचा अंगठा तुटला की तेच. चप्पल नवी घेणे. पोट भरलं आणि प्लेटमध्ये बरंच काही उरलं की ते चक्क कचऱ्यात टाकून देणे. दुरुस्ती करण्यापेक्षा नवीन घेणे.

याला कारण आहे.

शर्टाचे बटण तुटले, तर त्याजागी लावायला पर्यायी (स्पेअर) बटणे वालमार्टात वगैरे (डझनाच्या भावात) मिळू शकतात. स्वस्तही पडतात. सुईदोराही तेथेच स्वस्तात मिळतो. तेव्हा, तुटलेले बटण स्वत: शिवण्याचे कौशल्य, इच्छा, वेळ आणि उत्साह असल्यास ते शिवणे ही अगदीच अशक्यकोटीतली गोष्ट नाही. अगदी अमेरिकेतसुद्धा.

अर्थात, तुमच्या तुटलेल्या मूळच्या बटणाच्याच स्टाइलीचे दुसरे बटण वालमार्टात मिळेलच, याची शाश्वती नसते. परंतु, (तुमचे मूळचे बटण आत्यंतिक फॅन्सी असल्याखेरीज) त्याचे जेनेरिक ईक्विवॅलंट सहसा मिळून जातेच जाते. आणि, नाहीच मिळाले, तर शर्टाची उर्वरित, धडधाकट बटणेसुद्धा तोडून, ती सर्वच बटणे 'पूरे घर के बदल डालूॅंगा'-तत्त्वावर, वालमार्टातून घाऊक भावात आणलेल्या जेनेरिक बटणांनी रिप्लेसून हातांनी शिवत बसण्याचा पर्याय उपलब्ध असतोच.

तशी ती शिवत बसण्याची इच्छा, उत्साह, वेळ, आणि मुख्य म्हणजे कौशल्य, आजमितीस किती अमेरिकनांकडे असते, हा खरा प्रश्न आहे.

परंतु तरीही, शर्टाचे बटण तुटल्यास शर्ट फेकून देण्याऐवजी ते शिवणे ही अगदीच अशक्यकोटीतली गोष्ट नसावी.

पँटची झिप तुटल्यास ती बदलणे ही मात्र वेगळी गोष्ट आहे. ही गोष्ट शक्यतो स्वत:च्या स्वत:, हाताने, घरच्या घरी सहज दुरुस्त करता येण्यासारखी नसावी. आता, अनेक ड्रायक्लीनर्स वगैरेंकडे अशी झिपदुरुस्ती, झालेच तर उसवलेल्या कपड्यांना टिपा मारून देणे, यांसारख्या सेवा असतात खऱ्या. परंतु, माझ्या जुन्या पँटची तुटलेली झिप बदलून दुसरी नवी शिवून द्यायला प्रस्तुत सद्गृहस्थ/सद्गृहिणी जर बारा डॉलर घेणार असेल, आणि तशीच नवीकोरी पँट बाजारात मला जर वीसबावीस डॉलरांत मिळणार असेल, तर मी ती जुनी पँट दुरुस्त करण्याऐवजी, ती फेकून देऊन नवीकोरी पँट विकत का घेऊ नये, असा प्रश्न पडतो. (उसवल्या ठिकाणी टिप मारण्याकरितासुद्धा टिपेमागे चारपाच डॉलर अपेक्षावे. आता, उसवल्या ठिकाणी टिप घरी मारणे हे अगदीच अशक्य नसले, तरी, कटकटीचे असते, आणि प्रत्येकाला जमतेच, असे नाही.)

(तुमची पँट ही सुटातली, भारीतली असल्यास गोष्ट वेगळी. त्या परिस्थितीत ती तुटलेली झिप बदलून घेणे हे नवी पँट विकत घेण्यापेक्षा खूपच स्वस्तात पडावे. परंतु, सुटातली पँट - अर्थात, सूट - (तुम्ही वॉलस्ट्रीटवर वगैरे नोकरी करत असल्याखेरीज) असा कितीसा वापरला जातो, की जेणेकरून त्याची झिप तुटावी? तीनचार वर्षांतून जॉब बदलायच्या वेळेस इंटरव्ह्यू देताना दोनतीनदा कधीतरी! एरवी, ऑफिसला जाताना रोजच्या वापरात घालायच्या पँटची झिप तुटली, तर ती दुरुस्त करण्यापेक्षा नवीन पँट घेणे स्वस्तात पडावे.)

बूटदुरुस्तीची दुकानेसुद्धा नाहीत असे नाही, परंतु अत्यंत तुरळक आहेत. आणि, त्यांच्या सेवासुद्धा - कधी वापरल्या नाहीत, परंतु - फार काही स्वस्त नसाव्यात. त्यामुळे, (तुमचे बूट अत्यंत भारीतले, ठेवणीतले, आत्यंतिक महागातले वगैरे असल्याखेरीज) फाटलेला बूट दुरुस्त करण्याऐवजी नवीन बूट घेणे सहसा स्वस्तात पडावे.

अमेरिकेत मॅन्युअल लेबरचा जेथेजेथे म्हणून संबंध येतो, त्या सर्व सेवा महाग आहेत, हे येथे लक्षात घेतले पाहिजे. तुमच्या गाडीच्या हेडलाइट/टेललाइटचा दिवा जर उडाला, तर बदली दिवा तुम्हाला चारपाच डॉलरांपर्यंत बाजारात मिळू शकेलही. तो विकत घेऊन तुम्ही स्वत: बदललात, तर ठीक; अन्यथा, मेकॅनिककडून बसवून घेतल्यास, (बल्बची किंमत अधिक बसवणावळ मिळून) गेला बाजार वीसएक डॉलरांचा फटका अपेक्षावा. (बल्ब स्वस्त, बसवणावळ बल्बच्या किमतीच्या किमान तिपटीच्या आसपास.)

भारतात या असल्या सेवा अजूनही तुलनेने बऱ्याच स्वस्त असाव्यात, त्यामुळे त्या फॉर ग्रांटेड घेतल्या जात असाव्यात. (याचा पारंपरिक वर्णव्यवस्थेशी - किंवा, अगदीच नाही तरी पारंपरिक बलुतेदारी वगैरे व्यवस्थांशी - काही संबंध असावा काय, किंवा, नसल्यास, काही बादरायणसंबंध ओढूनताणून जमविता यावा काय? बोले तो, शारीरिक कष्टाची कामे ही 'हलकी कामे' ही कॉन्सेप्ट, 'डिग्निटी ऑफ लेबर' ही संकल्पना नसणे, त्यामुळे कष्टाच्या कामांस चांगला बाजारभाव नसणे, आणि, या कृत्रिमरीत्या स्वस्त सेवांच्या अपेक्षेवर आर्थिक उच्चवर्ग - आणि त्याहीपेक्षा मध्यमवर्ग - सोकावलेला, लाडावून ठेवलेला असणे वगैरे? भारतातले तमाम शिंपी नि मोची ज्या दिवशी आपापल्या दुरुस्तीसेवांचे 'योग्य ते' मोल लावू लागतील, त्या दिवशी भारतीयसुद्धा आपापल्या झिप तुटलेल्या पँटी नि आंगठा तुटलेल्या चपला फेकून देऊन नव्या (रेडिमेड) पँटी नि चपला विकत घेऊ लागतील.)

असो.

अप्रतिम लेख आहे हा.
ही गोची आहे खरी...
पण अपराधीपणा मनात ठेवून सांगतो की गेले सहा महिने जो निवांतपणा मिळाला, आवडीच्या गोष्टी करता आल्या ते कैक वर्षं करता आलं नव्हतं.

बह्धा शाळेच्या दिवसांनंतर आत्ताच.

नाही, मनुष्यप्राणी चमत्कारिक आहे. इतर सजीवांप्रमाणे आयतं मिळणारं खाऊन पोट भरत आणि प्रजा वाढवत तो सुखी होत नाही. त्याला ‘डिग्निटी’ नावाचा अवयव असतो! आत्मसन्मान. दया म्हणून, भीक म्हणून मिळालेलं खाण्यापेक्षा स्वकष्टाने किंवा अक्कलहुशारीने कमावलेल्यातून उदरनिर्वाह करण्याकडे त्याचा कल असतो. मग शंभर, लाख पोटं भरतील इतकं एकट्याने कमावताना दुसऱ्या शंभर, लाख लोकांची पोटं रिकामी राहिली तरी चालतं. त्यात त्याची डिग्निटी नाही तुटत फुटत.

खरं तर एवढा विचारही कुणी करत नाही. एकच माहिती चार चार लोक लिहीत रहातात, यात त्या चारांना आणि त्यांच्या बरोबर काम करणाऱ्यांना किंवा त्यांना काम देणाऱ्या साहेब लोकांना काही वावगं वाटत नाही. ‘मी काम करतो, त्याचे पैसे मी घेतो,’ बस्स.

तर हे असं आहे. चार चार लोक एकच काम करत नाही ठेवले, एकच ठेवला; तर बाकीचे तीन गोंधळ घालतील. तात्काळ नाही घालणार; पण उद्या नक्की घालतील. स्वत:च्या अकलेने नाही, तरी त्यांना गोंधळ घालायला कुणीतरी प्रवृत्त करेलच.

तसं झालेलं हवंय? मग करू देत चार चार लोकांना तेच ते काम.

तसे पाहायला गेले, तर आपण (बोले तो, तुम्ही आम्ही सर्व - यात युअर्स ट्रूलीसुद्धा आला, नि लेखकसुद्धा आला, नि प्रस्तुत लेखाचे वाचकसुद्धा आले.) उदरनिर्वाहाकरिता काहीही जरी करत असलो, तरी त्या 'चारां'पैकी असतोच असतो. त्या 'एका'त मोडतो, की त्या 'तिघां'पैकी असतो, हाच खरा प्रश्न. (आणि, या प्रश्नाचे उत्तर सर्वस्वी आपल्या हातात नसते. समबडी एल्स ॲट द टॉप मेक्स दॅट डिसीजन.)

त्या 'एका'त मोडल्यास लेखकाने लेखात वर जे काही आर्ग्युमेंट मांडले आहे, ते मांडायला परवडते, सोपे जाते, सुचतेसुद्धा. त्या 'तिघां'पैकी निघाल्यास, एव्हरीबडी सिंग्ज़ अ डिफरंट साँग.

खरे तर एवढा विचारही कोणी करत नाही. आपण त्या 'एका'तच मोडतो, 'तिघां'त नाही, असेच प्रत्येकाला (शेवटपर्यंत) वाटत राहाते. इथेच तर सगळी गोची आहे!

वर जे वर्णन केलं आहे त्याला ट्रिकल डाऊन म्हणतात. पण अनेक डावे लोक ट्रिकल डाऊन वगैरे काही नसते असे बिनदिक्कत पसरवतात. किंबहुना आपला खर्च ही कोणाची तरी उपजीविका आहे हा साक्षात्कार व्हायला करोना लोकडाऊनची गरज नाही. एरवीदेखील डोळे उघडे ठेऊन जर आजूबाजूला बघितलं तर हे अगदी ऑबव्हीयस असते.

वीज, पाणी,बँकिंग, स्वच्छता,दूध,भाज्या ह्या ज्या सेवा सुरू होत्या त्या खूप नियोजन आणि मेहनत करून ,नुकसान सोसून चालू होत्या.
त्या दीर्घ काळ अशीच अवस्था राहिली असती तर कोलमडून पडल्या असत्या.
माणसाच्या प्राथमिक गरजा पूर्ण होण्यासाठी काही यंत्रणा काम करत असतात.
सहज काहीच घडत नसते.
बँका फक्त निवृत्त लोकांच्या deposite वर चालत नाहीत .
उद्योग धंदे चालू असतील तरच बँकेत उलाढाल होईल .
नाही तर basic seva pan बँका देवू शकणार नाहीत.
असे प्रतेक क्षेत्रा विषयी आहे.

वीज, पाणी,बँकिंग, स्वच्छता,दूध,भाज्या ह्या ज्या सेवा सुरू होत्या त्या खूप नियोजन आणि मेहनत करून ,नुकसान सोसून चालू होत्या.
त्या दीर्घ काळ अशीच अवस्था राहिली असती तर कोलमडून पडल्या असत्या.
माणसाच्या प्राथमिक गरजा पूर्ण होण्यासाठी काही यंत्रणा काम करत असतात.
सहज काहीच घडत नसते.
बँका फक्त निवृत्त लोकांच्या deposite वर चालत नाहीत .
उद्योग धंदे चालू असतील तरच बँकेत उलाढाल होईल .
नाही तर basic seva pan बँका देवू शकणार नाहीत.
असे प्रतेक क्षेत्रा विषयी आहे.

यावरून एक विचार आला. प्रत्येकाने घरी इस्त्री करणे किंवा प्रत्येकीने घरी दिवाळीचा फराळ बनवणे हे "तेच तेच काम चार चार जणांनी करणे" आहे की कसे?

सोचनेकी बात है. शेवटाकडे गाडी थोडी ढेपाळली वाटलं.

या पृथ्वीवर माणसांची संख्या अवाढव्य वाढत गेली आणि त्यातले बहुतेक स्वत:चं पोट भरत असतात, हीच खरी ‘मानवजातीची प्रगती’.

हंम्म्म्म्म...... लस नाही मिळाली पाच - दहा वर्ष आणि हे करोनाचं थैमान चालू राहिलं तर गरीबी वाढेल की लोकसंख्याच घटायला लागेल? पण आफ्रीकेतल्या काही देशात प्रगती फारशी काही नसताना सुद्धा लोकसंख्या, कसंबसं जगणाऱ्यांची संख्या खूप आहे...... सोचनेकी बात है खरी!