विनोद हा भेदक सत्यकथनासाठी खरंच परिणामकारक फॉर्मॅट आहे का?

छान विषय. सविस्तर प्रतिसादासाठी जागा राखून ठेवतो.
----
विनोदामुळे समाजमन कितपत बदलतं - हा प्रश्न एकंदरीतच लेखनाने किंवा भाषणांनी समाजमन कितपत बदलतं, याचा उपप्रश्न आहे. कुठच्यातरी लिखाणाने (किंवा अभिव्यक्तीने) अत्यंत प्रत्यक्षरीत्या जग बदलण्याची उदाहरणं थोडीच आहेत. मार्क्स आणि एंजेल्सचा जाहिरनाम्यासारखी क्रांतीची बीजं ठरलेली उदाहरणं मोजकीच. तेव्हा 'समाज बदलणं' यातून अपेक्षा नक्की काय आहेत यावर या चर्चेच्या प्रश्नाचं उत्तर ठरतं.

वॉर ऍंड पीस मध्ये टॉलस्टॉय म्हणतो की इतक्या प्रचंड युद्धासारख्या घटना कोणाच्या एकाच्या विचारामुळे ठरत नाहीत. ती घटना घडण्यासाठी, किंवा विशिष्ट प्रकारे घडण्यासाठी हजारो कारणं आपापल्या परीने कार्यरत असतात. शेवटचा परिणाम हा सद्यस्थितीवर असलेल्या अनेक परस्परविरोधी, भिन्न भिन्न दिशांच्या बलांचा एकत्रित परिणाम असतो.

तेव्हा सत्यकथनासाठी विनोद याकडेही त्याच परिप्रेक्ष्यात पहायचं. लेखनाच्या किंवा कथेच्या गाभ्यातले विचार स्वीकारण्यासाठीची मानसिक परिस्थिती निर्माण करणं यात विनोदाची परिणामकारकता दडलेली असते. त्या प्रसिद्ध कथेतल्या माणसाचा कोट उडवण्यासाठी झंझावाती वारा पुरेसा ठरत नाही, त्यापेक्षा हलका, सौम्य सूर्यप्रकाश यशस्वी होतो. याउलट हिटलरच्या भाषणांमध्ये विनोदाचा वापर केल्याचं ऐकिवात नाही. जनतेच्या मनातल्या त्वेषाची ठिणगी फुलवून तिचा भडका उडवून देण्यासाठी त्याने झंझावाती फुंकरीच वापरल्या.

चिं.वि. जोश्यांचीच टीकात्मक व्यंगाची उदाहरणं आहेत. 'माझे स्पष्टवक्तेपणाचे प्रयोग' (आधी त्या लेखाचं नाव माझे सत्याचे प्रयोग असं ठेवलं होतं, ते प्रकाशकांनी बदलायला लावलं) 'गुंड्याभाऊचा उपास' यातून गांधीजींच्या विचारसरणीवर टीका आहे. गांधींची उच्च तात्विक भूमिका आणि प्रत्यक्ष जीवनाच्या रणभूमीवर लढणाऱ्यांसमोर असलेली परिस्थिती यातली तफावत स्पष्टवक्तेपणाच्या प्रयोगात दाखवली आहे. एखादा जडजंबाल लेख लिहून तेच सांगता आलं असतं, अनेकांनी सांगितलंही असेल. पण विनोदी लेखन असल्यामुळे साठ-सत्तर वर्षांनंतर अजूनही लोकांच्या लक्षात आहे. त्या कथेत/लेखात एकदाही गांधीजींचा उल्लेखही नाही.

चिं. विं. चा सगळ्यात कडवट विनोद हा चिमणरावांच्या कथांमध्ये येतो. त्याकाळच्या ब्राह्मणी मध्यमवर्गीयाला काय प्रश्न होते, त्याच्या पळपुट्या, कातडीबचावू वृत्तीने परिस्थितीतून वाट काढतानाही विनोदबुद्धी जागृत ठेवतो, हसत जगतो. हातात काहीही न मिळताही झगडा दिल्याचं समाधान पदरात पाडून घेतो. ('माझे काटकसरीचे प्रयोग' मध्ये पगारात २५% कपात झाल्याने त्यांच्या ऑफिसमधल्या कारकुनांनी कॅंटिनवाल्याकडे चहा २५% ने स्वस्त करण्याची मागणी केली. पुरेशी वादावादी झाल्यानंतर कपाच्या आकारात २५% कपात करून किंमत २५% कमी करण्याची तडजोड होते...)

असो, थोडा भरकटलो. पण मुद्दा असा आहे की उत्तम विनोदी लेखन हे बहुतेक वेळा काहीतरी विचार सांगणारं असतं असा माझा दावा आहे. तो विचार सांगितला जातो, वाचकांपर्यंत पोचतो, आणि कुठेतरी घर करून राहातो. एखाद्या बदलासाठी लागणाऱ्या शेकडो कारणांमध्ये आपलं योगदान देतो.

गवि,

तुम्ही अभियांत्रिकी क्षेत्रातले असल्याने त्याच भाषेत हे असेही सांगता येईल. ज्यावेळी सरळ दिशेने बल लावणे शक्य नसते त्यावेळी जरा तिरक्या दिशेने बल लावले जाते. तुम्ही म्हणताय तशी त्या त्या विसंगतींवर थेट टीका करणे अनेकदा शक्य नसते म्हणून जरा तिरक्या दिशेने हा बलप्रयोग होतो. तसेच त्याच त्याच पद्धतीने टीका केली तर वाचकवर्ग मर्यादित असतो. विनोदी पध्दतीने टीका केली तर वाचकवर्ग वाढण्याची शक्यता असते. शिवाय तिरके बल कधी कधी जास्त चांगला परिणाम घडवून आणते.

उदाहरणार्थ,

ह

क्ष --------> य ळ---------- ज्ञ

क्ष ला य ही वस्तू ज्ञ या ठिकाणा पर्यंत पोचवायची आहे, परंतु मध्ये ळ हा महाप्रचंड अडथळा आहे. म्हणून क्ष ने आधी जरा तिरक्या दिशेने बल प्रयोग करून य ला ह या स्थानी ढकलावे व नंतर ज्ञ पर्यंत पोचवावे. थोडे अधिक अंतर व वेळ खर्ची पडेल परंतु इप्सित साध्य होईल.

अनेकदा, जनतेवर रुढी परंपरा आदींचा पगडा इतका जबरदस्त असतो की ती अंधश्रद्धा, बालविवाह, सती, हुंडा, कर्मकांड इत्यादी विषयांवर जराही टीका ऐकून घेण्यास राजी नसते. तेव्हा विनोदाचा आधार घेतला जातो. त्याचप्रमाणे आजच्या जमान्यात थेट टीका करणे म्हणजे न्यायालयांचे शुक्लकाष्ठ मागे लावून घेण्यासारखे असते. अशा वेळी विडंबनयुक्त विनोदाचा आधार घेतल्यास टीकाकार सुरक्षित राहतात. याच संकेत स्थळावर खवचट खान यांनी पामेरियन कुत्र्यांच्या संमेलनाचा जो मजेदार धागा उघडला आहे तोच त्यांनी थेट पद्धतीने लिहीला असता तर त्यांना किती त्रास झाला असता याची कल्पनाही केली जाऊ शकत नाही.

चर्चेसाठी फार रंजक असला तरी मला यावर चर्चा करणे कितपत झेपेल कल्पना नाही.

तुर्तास इतकेच म्हणतो की विनोद हा एक फॉर्मॅट आहे, व तो वापरणार्‍याच्या ताकदीवर अवलंबून आहे, मात्र नीट वापरल्यास कारूण्य दाखवण्यासाठी विनोदाइतके धारदार शस्त्र नाही हे पुलं, चिवी तर आहेतच त्याहीपेक्षा अधिक परिणामकपणे चार्ली चॅप्लीनने दाखवून दिलेच आहे

याऊप्पर +१ लिहिता येईल असा प्रतिसाद येण्याची वाट पाहत बसतो आहे

उत्तम धागा. निर्मीतीतला विनोद, हा भेदक सत्यकथनासाठी वापरणे लेखकाला अपेक्षित असेल तर नक्कीच असा परिणाम साधता येईल. माझ्या मते विनोद हे विरोधाभास दाखविण्याचे एक धारधार शस्त्र आहे पण ते वापरणे लेखकाला अपेक्षित आहे का, हा जास्त महत्वाचा मुद्दा आहे. विनोदाचा उद्देश्यच जर रंजन असेल (ज्यातही मला काहीच चुकीचे वाटत नाही) तर मात्र हे साधणार नाही.
दृक्श्राव्य माध्यमात याचा उपयोग खूप परिणामकारकरित्या केला गेला आहे. उदाहरणार्थ, 'नो मॅन्स लॅंड' नावाचा चित्रपट जो अतिशय गंभीर विषयावर (बोस्नीयन युद्ध) भाष्य करतो आणि ज्याचा शेवटही अगदी गंभीर, विचार करायला लावणारा आहे, त्या चित्रपटात अगदी विनोदी, मनापासून हसू येणारे अनेक प्रसंग आहेत पण हे सारे विरोधाभासांवर नेमके बोट ठेवतात आणि अपेक्षित परिणाम साधतात. हिंदीतला 'जाने भी दो यारो' हा देखिल याच सदरात मोडतो.
अवांतर : विनोदासारख्या विषयावरही, विनोदबुद्धी अभावी अतिशय रटाळ भाषेत मुद्दा मांडताना बराच आत्मक्लेश होतो आहे.

गवि,

'विनोद हा भेदक सत्यकथनासाठी खरंच परिणामकारक फॉर्मॅट आहे का?'

फक्त शिर्षक वाचून अर्थ लावला तर, विनोद हा 'परिणामकारक फॉरमॅट' भेदक सत्यकथनासाठी होऊ शकतो. त्याची उदाहरणे तुम्हीच दिली आहेत(पु.ल. आणि चिवि) तसेच ऋषिकेशचे चार्ली चॅप्लीनचे उदाहरण. इथे मी 'परिणाकारक' हे विषेशण फॉर्मॅट साठी लावले.

पण पुढे लेख वाचता असे लक्षात आले की जी परिणामकारकता प्रश्नांकित आहे ती त्या विनोदी अंगाने केलेल्या सत्यकथनानंतर होणार्‍या जनमानसावर होणार्‍या परिणामांची. त्यानुसार बोलायचे झाले तर ते जनमानसाच्या मानसिकतेवर अबलंबून असते. जर आपण सुधारित राष्ट्रांचा विचार केला तर तिथले जनमानस त्याच्या हक्कांविषयी पुरेसे जागरूक आहे आणि वेळप्रसंगी त्यासाठी लढा देण्याची तिथे सामुदायिक भावनाही प्रबळ आहे. त्यामुळे तिथे परिणाम टोकदार होऊ शकतो, विनोदी आणि थेट मार्गांनीसुद्धा. आपला भारतीयांचा विचार केला जाता आपण आपल्या हक्कांविषयी जागरूक आहोत का? त्यासाठी लढा देण्याची मानसिकता आहे का? तेवढा वेळ आपण वैयक्तिकरित्या देऊ शकतो का? हे महत्वाचे मुद्दे आहेत परिणामकारकता शोढण्यासाठी.

लेख वाचून तिडीक येण्यापेक्षा जास्त इफेक्ट जनरलायझेशनचा आणि त्यामुळे दिलासा मिळण्याचाच होत असेल का?

माझ्या मते जनरलायझेशन इफेक्ट आणि दिलासा मिळणेच म्हणजेच 'चला! आपल्या भावना मांडल्या कुणीतरी' असाच आणि एवढाच परिणाम होतो. त्याचं मुळ आपल्या भारतीयांच्या मानसिकतेत आणि नाईलाजाने म्हणावे लागते आहे की आपल्या 'सिस्टीम'मध्ये दडलेले आहे.

विश्वास पाटलांनी लिहीलेल्या 'झाडाझडती'मध्ये भेदक सत्यकथन थेट मार्गाने केले होते. त्यामुळे जनमानस किती ढवळून निघाले? परिणाम झाला नाहीच असे नाही पण तो वैयक्तिक पातळीवर, त्याने तो 'टोकदार' होऊ शकत नाही. तसेच, हा विषय विनोदी अंगाने मांडला असता(तसे होऊ शकत नाही, पण चर्चेकरिता) तरीही परिणाम 'टोकदार' होऊ शकला नसता. माझ्यापुरता परिणाम म्हणाल तर मी पुन्हा असले काही वाचायचे नाही असे ठरवेल. पण विनोदी फॉरमॅट मध्ये असा विषय आलाच तर नक्की वाचू शकेन.

त्यामुळे ते भेदक सत्यकथन जर जास्तित जास्त लोकांपर्यंत (चेतन म्हणाला तसे) पोहोचवायचे असेल तर विनोदी फॉरमॅट परिणामकारक आहे असे माझे वैयक्तिक मत. शेवटी तुम्ही म्हणालात तसे, माझं म्हणणं मला नीट मांडता आलंय किंवा नाही याविषयी मला शंका आहे!

- (विनोदी फॉरमॅटवर विश्वास असाणारा) सोकाजी

बलुतेदारी आणि रामनगरी यांची सरळ तुलना करता येणार नाही...
वाचकांच्या संख्येवरून तुलना करायची झाल्यास रामनगरी सरस ठरेल
पण करमणूक हा "मुख्य" उद्देश असल्याने "तुम्ही म्हणता तशी" परिणामकारकतेमध्ये कमी...

थोडक्यात काय की एकूण निकाल एकच..

परिणामकारक फॉर्मॅट नक्कीच आहे पण टीका व्यक्तीवर असेल तर ज्या व्यक्तीवर टीका केली आहे त्यासाठी काहीसे अन्यायकारक* असते.

*अन्यायकारक अशासाठी की विनोदासाठी मूळ वस्तुस्थितीपेक्षा अतिशयोक्ती (क्वचित विपर्यास) केलेली असते. परंतु विनोदाच्या आवरणाखाली असल्याने टीकाविषयाला प्रतिवाद करणे अशक्य/अवघड होऊन बसते.

(धागा वर आला आहे म्हणून प्रतिसादाकडेही लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न. )

दुव्यातील लेख आणि त्याला आलेल्या प्रतिक्रिया या संदर्भात वाचनीय आहेत.
http://www.misalpav.com/node/16971

ही चर्चा कशी काय सुटली आजवर?

कसे काय सुटले कळले नाही.

विनोदी, तिरकस लिखाण ही एक प्रकारची कला आहे. वात्रट विडंबनं लिहून लिहीणार्‍याला आपला वैताग सकारात्मकरित्या व्यक्त करता येतो. विनोदी पद्धतीने भाष्य केल्यामुळे मनःपरिवर्तन वगैरे बहुदा होणार नाही, पण क्षणिक करमणूक निश्चितच होते. स्वतःवर केलेले विनोद सगळ्यांनाच पचवता येतात असं नाही म्हणून त्या लिखाणातचं महत्त्व कमी होतं असं मला वाटत नाही. गंभीर लिखाण वाचूनही (चित्रपट, नाटकं पाहून) लोकं किती बदलतात याबद्दल मला थोडी शंकाच आहे. 'सत्यमेव जयते'मुळे स्त्रीभ्रूणहत्या कमी होईल का, अशाप्रमाणेच.

कशी का होईना तिला तिच्या सासरच्या घरात नेऊन सोडली (आत शिरवली) हाच विजय असल्याप्रमाणे गुंड्याभाऊ पुण्याला परत येतो. आता हे कालबाह्य असेल.. पण तेव्हा ते मांडलं होतं विनोदाच्या माध्यमातून सामाजिक दुरित दाखवण्यासाठीच.

हीच गोष्ट कोणी गंभीरपणे नाटक, सिनेमा, कादंबरीच्या माध्यमातून गंभीरपणे दाखवली असती तर कितपत लोकप्रिय राहिली असती याबद्दल शंका आहे. कालबाह्य मूल्यांचं महत्त्व नाही म्हणून कचर्‍यात जाण्याऐवजी शुद्ध विनोदी लिखाण म्हणूनही चिं.विंच्या लिखाणाकडे पहाता येतं. वात्रट लिखाण करणं वाटतं तेवढं सोपं नाही. कलेसाठी कला म्हणून का होईना विनोदी लिखाण अधिक टिकाऊ वाटतं.

छान चर्चाप्रस्ताव आणि चर्चा. वाचत आहे.

निखळ विनोद काही काळ बाजूला ठेवला, तर एखाद्या गोष्टीची खिल्ली उडवणारा विनोद हा त्या गोष्टीच्या तिटकारा असेल आणि त्याविरुद्ध प्रत्यक्ष काही करता येत नसेल तर त्या तिटकार्‍याचा निचरा म्हणून येत असावा. ज्या लोकांना हा विनोद भावतो त्यांनाही अर्थातच त्या गोष्टीचा तिटकारा असतो आणि त्याविरुद्ध थेट काही करता येत नसते. असा विनोद वाचून त्यांना समदु:खी भेटल्याचे समाधान मिळत असावे फारतर, सत्य आधीच माहित असल्याने त्यातून भावनांच्या निचर्‍याशिवाय बाकी काही निष्पन्न होत नाही असे वाटते. ज्यांचा दृष्टीकोन विनोदकर्त्यापेक्षा वेगळा आहे त्यांना अर्थातच तो विनोद भावत नाही.

खिल्ली उडवणारा विनोद हा सुप्त आक्रमकतेतून येत असावा असे म्हणण्यास वाव आहे. त्यासंदर्भात ही बातमी पाहा.
वर "हुकूमशहांना विनोदाचं वावडं का असतं" या लेखाचा दुवा दिलेलाच आहे.

गोगोलने झारशाहीविरोधी म्हणून लिहिलेल्या ह्या नाटकाचा प्रयोग झाला तेंव्हा लोकांची ह्ह्पुवा झाली आणि गोगोलला स्वतःलाच जाणवले की आपला प्रयत्न यशस्वी होत नाहीय्ये. विनोद हा भेदक सत्यकथन करू शकेलच असं नाही. ते बरेचदा लेखकाच्या हिंमतीवर आणि वाचकाच्या समजूतदारपणावर अवलंबून आहे. माझ्यापुरतं म्हणायचं झालं तर गंगाधर गाडगीळांच्या कथा विशेषतः बंडू मला पुरेश्या भेदक आणि उपहास्/उपरोध ह्याला योग्य वाटतात. ओठावर हसू उमलतं आणि काळजात सल येते. इतर कोणाचे हे सामर्थ्य इतक्या प्रभावीपणे मला जाणवले नाही. बहुतांशी हास्यरस जास्त प्रभावी वाटला.

नुकतीच 'रागदरबारी' ही हिंदीतील उपहास-साहित्याची जननी समजली गेलेली कादंबरी वाचली (नंदनचे आभार :)). आणि उपहासात्मक विनोद भेदक सत्यकथनासाठी किती बेमालूमपणे वापरता येतो हे पुन्हा एकदा जाणवलं