मानवी अस्तित्वाविषयीचे काही प्रश्न (9)

काहीसे निरर्थक आणि वास्तवाला सोडून केलेलं भविष्यरंजन. लेखकाने ए०आय० ची ताकद फारशी अजमावली आहे असे वाटत नाही.

कोणतेही लोकोत्तर तंत्रज्ञान अतिशय वेगाने मानवी समाजाची दोन ढोबळ गटात विभागणी करते - तंत्रज्ञान स्वीकारून त्यावर आरूढ होऊन आपला उत्कर्ष साधणारा एक गट आणि या ना त्या कारणा तंत्रज्ञानापासून दूर राहणारा आणि नंतर स्वत:च आऊटडेट होणारा.

संगणक आणि नंतर इंटरनेट आले तेव्हा अनेक लोक आम्ही हे वापरत नाही, असं मोठ्या अभिमानाने सांगत असत. आज असंच ए०आय० बद्दल सांगता येतं.

मला स्वत:ला ए०आय० उत्पादकता आणि कल्पकता वाढविण्याचे उत्तम साधन वाटते. ओपन ए०आय० चे लोकार्पण झाल्या दिवसापासून मी ए०आय०ची घोडदौड जवळजवळ रोज बघत आहे. पैसे टाकून ए०आय० च्या सेवा वापरत आहे.

एक नक्की सांगू शकेन जे ए०आय० स्वीकारणार नाहीत त्यांच्या सारखे दूर्दैवी कोणीही नाहीत.

1) जशी मोटार गाडी,पंखे ,ट्रॅक्टर,फॅक्टरी मधील मशनिरी तसेच Ai वर आधारित उपकरण आहेत .काही ही फरक नाही.
२) यंत्रणांचा वापर कमर्शिअल कारणासाठी च केला जातो.

यंत्र निर्माण करणारे ते यंत्र विकून पैसे कमावतात आणि यंत्र वापरून बाकी लोक पैसे कमावतात.
हेतू एक च संपत्ती निर्माण करणे.
Ai आधारित सर्व यंत्र न मागे पण तोच हेतू आहे ,पैसे कमावणे.

जे विकले जाणार नाहि ते नष्ट होणार हाच नियम AI आधारित सर्व उत्पादनाला पण लागू आहे.

३) माणसाला भावना आहेत आणि त्या नैसर्गिक पने प्रत्येकाच्या वेगळ्या असतात,.
माणसं कल्पना करू शकतात अस्तित्वात नसलेल्या वस्तू विषयी पण माणसं कल्पना करू शकतात.
तसे AI आधारित यंत्र मानव अस्तित्वात नसलेल्या कोणत्या ही गोष्टी विषयी कल्पना करू शकत नाही.
त्याला जो डेटा पुरवला आहे त्या वर आधारित च त्याच्या कल्पना असतात, त्याची बौद्धिक कुवत तितकीच आस्ते त्या पलीकडे नाही.

माणूस कल्पना करू शकतो हीच माणसाची सर्वात मोठी ताकत आहे आणि सर्वात मोठे वेगळेपण आहे .
ते AI आधारित यंत्रमानव मध्ये कधीच येणार नाही.
४) माणूस रेप्रॉडक्शन करू शकतो ,माणसाचा मृत्यू होतो .
ही दुसरी ताकत माणसात आहे (सर्व साजीवत आहे)
पण यंत्रमानव ही क्षमता नाही .
माणसाचा मृत्यू होतो आणि मुलं जन्माला येते म्हणजे .
कल्पना , शिळ्या होत नाहीत नव नवीन कल्पना काळानुसार तयार होत असतात.
त्या मुळे नवीन शोध लागत असतात.
यंत्र मानव मरणार नाही त्याला मृत्यू नाही म्हणजे त्याच्या कडे जी काही माहिती असेल तीच त्याच्या कडे असेल नवीन काही तो निर्माण करू शकणार नाही.
आणि त्याला मुलं पण होत नाही म्हणजे नावीन्य नाही.

काही ही नवीन निर्मिती होण्याची शक्यता अशा स्थिती मध्ये झीरो असते.

( जितकी जास्त लोकसंख्या तितकी नवीन अति तेज बुध्दीमत्ता असणारे मानव निर्माण होण्याची शक्यता जास्त .
हे पण सत्य च आहे)

यंत्रमानव माणसांपेक्षा वेगाने काम करू शकतील का?
तर ह्याचे उत्तर हो असेच आहे.

यंत्रमानव मानवापेक्षा जास्त बलवान असतील का?
तर त्याचे उत्तर हो असेच आहे.

यंत्र मानव माणसापेक्षा वरचढ च असतील .
काम करण्यात,लढाई करण्यात,वेगाने काम करण्यात.

यंत्रमानव च वापर करून काही माणसं च बाकी माणसांवर च सत्ता गाजवू शकतात ही शक्यता नाकारता येत नाही.
आणि सामान्य माणूस त्यांचा प्रतिकार करू शकणार नाही हे पण सत्य आहे.

पण पूर्ण मानव जात यंत्रमानव वापरून कोणीच नष्ट करणार नाहि.
अगदी साधं उदाहरण.

गुंड लोक व्यापारी जनता ह्यांना धमकी देवून हफ्ता वसूल करतात पण गुंड कधीच कोणताच व्यवसाय बंद करत नाहीत.
कारण व्यवसाय बंद करणे म्हणजे हफ्ता बंद.
ह्या उदाहरण नुसार च यंत्रमानव च वापर माणसं विरूद्ध माणसचं करतील.
मरू देणार नाहीत पण जगावे त्यांच्या नियमाने लागेल.

मी नुकतेच हरारीचे नेक्सस ऐकून संपविले. पण पुन्हा एकदा छापील पुस्तक वाचावे लागेल.

नेक्ससमुळे झालेले माझे ढोबळ आकलन असे की ए. आय. हे तंत्रज्ञान अफाट ताकदीचे आहे त्यावर नियंत्रण आणून (पॉलिसीज वा इतर मार्गाने) त्याचा वापर भल्यासाठीच कसा करता येईल हा मुख्य प्रश्न आहे. खास करून पर्यावरण बदलामुळे असलेला धोका वा विध्वंसक हत्यारे वापरली जाण्याचा धोका लक्षात घेता.

लेखकाचे मत असे आहे की, सोशल मिडिया संदर्भातले ए. आय मॉडेल्स (प्रारूप) काय करू शकतील याची कल्पना मॉडेल्स डेव्हलप करणार्‍यांना नव्हती. कंपन्यांचे उद्दिष्ट इतकेच होते की, वापरकर्ते अधिकाधिक गुंतून राहावेत (यूजर इंटरॅक्शन मॅक्झिमायझेशन) आणि त्याद्वारे कंपनीचा खप (रेव्ह्यून्यू) वाढावा. ए. आय मॉडेल्सला त्याचे उद्दिष्ट कळले पण ते साध्य करण्यासाठीचा मार्ग नैतिक आहे की नाही याच्याशी मतलब नव्हता. "लोकं सहृदयता, 'चांगली वा नॉर्मल पोस्ट' यावर जितके गुंततात त्याहून कितीतरी अधिक प्रमाणात द्वेष वा द्वेषावर आधारीत पोस्टवर गुंततात" हे मॉडेल आपसूक शिकले. अशा पोस्ट फीड मध्ये टाकणे ओघाने आलेच मग ती पोस्ट फेक न्यूज का असेना. ए. आय. मुळे दृकश्राव्य माध्यमातून फेक न्यूज बनविणे सहज शक्य आहे. सुरुवातीला या कंपन्यांनी रेडिओ रवांडाचे उदाहरण देऊन जबाबदारी टाळण्याचा प्रयत्न केला. रंवाडामधील वंशहत्येसाठी रेडिओ तंत्रज्ञानाला दोष देता येत नाही तसा सोशल मिडिया तंत्रज्ञानाला म्यानमार ते ब्राझील पर्यंत घडणार्‍या घटनांना दोष देता येणार नाही. पण अलीकडे सूर बदलतो आहे. मॉडेल्स चे उद्दिष्ट हे काळजीपूर्वक बनविले गेले पाहिजे याकडे अधिकाधिक कल होत आहे. "लोकांना जास्तीत जास्त आनंदी बनविणे" अशा स्वरूपाच्या उद्दिष्टांमुळे कदाचित फेक वा अर्धवट तत्थ्यांवर आधारीत हेट पोस्टची संख्या कमी होत जाईल. आणि एकंदर सोशल मिडिया अधिका अधिक उपयोगी बनत जाईल. अर्थात हा सगळा तत्त्वज्ञानाचा भाग होतो आणि तिथेही मतभेद आहेत. (उदा. आनंदी असणे म्हणजे नेमके काय इ.)

लेखकाने अजून एक उदाहरण दिले आहे. अमेरिकन न्यायव्यवस्थेत कंपास नावाचे ए. आय मॉडेल वर आधारीत सॉफ्टवेअर वापरले जाते. त्यात एका खटल्याचा उल्लेख त्याने केला आहे. की, एका साध्या अपराधासाठी या सॉफ्टवेअरने एका व्यक्तीला खूप कठीण शिक्षा दिली. आता मॉडेल्सने कुठल्या आधारावर ती शिक्षा सुनावली हे सांगणे मॉडेल्सच्या निर्मात्यांनाही शक्य नाही. कारण ए आय मॉडेल हे स्वतःच शिकत (सेल्फ लर्निंग) जाणारे असल्याने, हजारो फीचर्स (घटक यादी - तुम्ही कुठला फोन वापरता, तो कधी चार्ज करता या सारख्या शुल्लक गोष्टी ते तुमचे शिक्षण, पगार इ.) मधून त्याने कुठले संबंध जोडले आहेत हे सांगणे कठीण आहे. अजून एक उदाहरण आठवते ते म्हणजे कृष्णवर्णीय स्त्री बाबत त्याने केलेला भेदभाव. मॉडेल बनविणार्‍यांना तसा भेदभाव अपेक्षित नव्हता तरीही दिलेल्या "ट्रेन डेटा सेटवरून" मॉडेल आपसूक भेदभाव करायला शिकले. लेखकाने असाही दावा केला आहे की, काहीवेळा पक्षपातीपणा डेव्हलपर्स / कंपनीच्या मालकांच्या डोक्यातूनच मॉडेल मध्ये कळत नकळत उतरत असतो. आणि एकदा का अशा स्वरूपाचे मॉडेल्स वापरात आले आणि त्याच्यावरची अवलंबिता वाढत गेली की, त्यातले दोष निवारणे महाकठीण होत जाते (जसे वर म्हटल्याप्रमाणे सोशल मिडियाचे आजचे रूप, ज्यामुळे देशो देशी जी दुफळी माजलेली आहे).

हुकूमशहा (निरंकुश - totalitarian) प्रवृत्तीला गेल्या शतकात जे शक्य नव्हते (अ‍ॅब्सोल्युट कंट्रोल आणि अ‍ॅब्सोल्युट पावर) ते आता ए. आय च्या मदतीने सहज शक्य होणार आहे. त्यामुळे लोकशाही व्यवस्थेपुढे एक मोठी समस्या आहे.

सरते शेवटी त्याने सिलिकॉन कर्टन (शीत युद्धातल्या आर्यन कर्टन सारखी) अशी कल्पना मांडली आहे. मिळविलेल्या 'माहिती वा कल्पनेच्या' आधारावर आपापले गट बनविणे हे पूर्वापार चालूच आहे. मग भले ती माहिती सत्यापासून खूप दूरची असेल, काळाच्या कसोटीवर टिकणारी नसेल वा अगदीच कालबाह्य असेल. त्यामुळे दोन वेगळ्या उद्दिष्टांवर आधारीत असलेल्या ए. आय मॉडेल्स मधून मिळालेल्या माहितीवर हे जग दोन गटात विभागले जाईल. चीनने यापूर्वीच गुगल, फेसबुक इ. कंपन्यांना अटकाव करून ए.आय तंत्रज्ञान स्वतः विकसित केले आहेत. वा कदाचित भारत, रशिया, युरोप यांनी वेगळी मॉडेल्स विकसित केली तर अजून वेगवेगळी बेटे तयार होत जातील. पर्यावरण बदल इ. समस्यांपुढे सगळ्यांनी परस्परांमधले मतभेद फारसे न ताणता सामायिक उद्दिष्टासाठी एकत्र येणे अपेक्षित आहे पण सिलिकॉन कर्टन मुळे जग दुभंगण्याची शक्यता अधिक असेल.

प्रोलॉग मध्ये त्याने प्राचीन रोमन कथा आणि १९व्या शतकातल्या एका कादंबरीतली कथा अशा दोन गोष्टी सांगितल्या आहेत. अफाट शक्ती प्राप्त झाल्यावर त्या कथेतले नायक विध्वंसाकडे वाटचाल करू लागतात. पण त्या त्या काळातल्या समजुतीनुसार "दैवी शक्ती" सगळे पुन्हा एकदा सुरळीत करते . ए. आय च्या रूपाने मानवाला अफाट शक्ती तर मिळाली आहे. पण ही शक्ती कशी हाताळायचे हे आव्हान आहे. इथे दैवी शक्तीच्या भरवशावर राहण्या अगोदर ए. आय. च्या भल्या बुर्‍या ताकदीचा अंदाज बांधून सावध पुढली वाटचाल केली पाहिजे असे लेखकाचे मत आहे.