‘पुस्तक परिचय आणि पुस्तक परीक्षण’

पुस्तकातील मर्यादा व बलस्थाने याचे तुलनात्मक व साक्षेपी विवेचन केले कि ते परिक्षण. जे विद्वान लोक करतात. परिचयात पुस्तकाचे अंतरंगाची तोंडओळख एवढाच भाग येतो. जे वाचक करतात.

खरं म्हणजे अनेक शब्द आपण समानार्थी असल्यागत वापरतो. हे कदाचित नवनवे शब्द वापरण्याच्या, शैलीत वैविध्य आणण्याच्या हौसेपायी होत असावं का? शब्दांच्या सूक्ष्म छटा ध्यानात घेतल्या की एकाच शब्दाला घेऊन बसावं लागेल का?

पुस्तक परिचय आणि पुस्तक परीक्षण - या शब्दांचा कधी आजवर विचारच केला नव्हता.
आता करते विचार

पुस्तक परिचय हा पुस्तकाविषयी माहिती देतो. परीक्षण मात्र केवळ त्या विशिष्ट पुस्तकाविषयीच नव्हे, तर पुस्तकविषयाबद्दलही भाष्य करतं. परिचय कुणीही लिहू शकतं. 'वाचक' हे एकमेव बिरुद त्यासाठी पुरेसं असतं. परीक्षण लिहिणारा पुस्तकविषयाबद्दल विशेष आस्था बाळगणारा आणि त्या विषयातला ज्ञानी असावा अशी अपेक्षा असते. उदाहरणार्थ, ज्याविषयी लिहायचं ते पुस्तक गेल्या तीस-चाळीस वर्षांतल्या दिल्लीतल्या एखाद्या मराठी राजकीय नेत्याचं चरित्र असेल, तर मला अशोक जैन यांचं परीक्षण वाचायला आवडेल, कारण त्यांचा त्या वातावरणाशी पत्रकार म्हणून जवळून संबंध आला होता. म्हणजे ते विश्व आणि ती माणसं त्यांना परिचित होती. दुसरं कारण म्हणजे अशोक जैन यांना त्याविषयी काहीतरी रोचक म्हणता येतं हे एरवीच्या त्यांच्या लिखाणातून आपल्याला दिसतं. त्या वर्तुळात वावरणारे अनेक जण असतील; गप्पांमध्ये सांगण्यासारखे किस्से किंवा गॉसिप त्यांच्याकडे असेल, पण त्यांना त्याविषयी त्याहून अधिक काही म्हणता येईलच असं नाही. पण जैन ते म्हणू शकतील असं वाटतं.

म्हणजे, परीक्षण करताना १) संदर्भचौकट पक्की हवी, २) दिलेल्या द्रव्याचं (मटीरिअल^*) पृथक्करण करून त्यात डावंउजवं करता यायला हवं आणि ३) परीक्षण वाचणारा माणूस पुस्तक वाचावं की वाचू नये याचा निर्णय करू शकेल इतपत सामग्री त्यात असावी. म्हणजे निव्वळ 'मला हे आवडलं' किंवा 'हे जमलेलं नाही' असे शेरे नकोत, तर त्यांना ठोस मुद्द्यांचा आधार हवा. 'पुस्तक वाचू नये' असा परीक्षणवाचकाचा अखेर निर्णय झाला तरी हरकत नाही; पण परीक्षणामुळे त्या पुस्तकाविषयीच्या किंवा लेखकाविषयीच्या किंवा पुस्तकविषयाविषयीच्या वाचकाच्या दृष्टीत काही भर पडली तर ते उत्तम.

(* - म्हणजे इथे पुस्तक. पण हे मुद्दे पुस्तकासारखेच सिनेमा किंवा इतर गोष्टींनादेखील लागू होतील.)

नक्कि व्याख्या माहित नाहि. माझ्यापुरती मी तयार केलेली व्याख्या अशी आहे:

परिक्षण म्हणजे एखाद्या कलाकृतीची वेगगेवळ्या कसोट्यांवर परिक्षा करता हाती काय लागले त्याचा लेखाजोखा, तर परिचय म्हणजे ज्या व्यक्तीने त्या कलाकृतीचा अस्वाद घेतलेला नाहि त्या व्यक्तीला त्या कलाकृतीची करून देण्यात आलेली ओळख.

परिक्षण करताना टार्गेट वाचक हा साधारणतः त्या किंवा तत्सम कलाकृतीचा आस्वाद घेतलेला असतो तर परिचय त्या उलट नव्या आस्वादकांना आवाहन करणारा करतो.

(इंजिनियरिंगच्या सवयीने एक उदा देऊन उत्तर मोठे अक्रत आहे
एखादे हॉटेल कुठे आहे, तिथे कशा प्रकारचे पदार्थ मिळतात, तिथे खाण्यासारखे काय आहे, वातावरण कसे आहे वगैरे ओळख करून देणे हा परिचय झाला. तेथील वातावरणाची, पदार्थांच्या चवीची, एकूणच सर्विसची काहि कसोट्यांवर केलेल्या परिक्षेतून काय माहिती मिळाली हे मांडणे म्हणजे परिक्षण

'परिचय' पुस्तकाबद्दल माहिती सांगू शकेल पण 'परीक्षण' किंवा 'समिक्षा' - साहित्यिक समिक्षा व त्यापलिकडे पुस्तकाचा तत्कालीन समाजजिवनाशी असलेला आंतरसंबंध उलगडून दाखवण्याचा प्रयत्न असू शकेल, बटाट्याची चाळ ही तात्कालिन समाजाशी/+राजकारणाशी कशाप्रकारे संबंधित आहे हे सांगणारे 'परीक्षण' असते, त्यातून लेखकाच्या भुमिकेच्या अधिक जवळ जाण्याचा प्रयत्न केला जाऊ शकतो व तोच उद्देश योग्य वाटतो.

स्टॉटहार्ड केस बद्दल वाचतानाच परिचय/परीक्षण/समिक्षेबद्दल विस्तृतपणे वाचले, त्यानिमित्ताने ह्या धाग्यावरचे प्रतिसाद अधिक बोलके असतील अशी अपेक्षा आहे.