थॉमस गे (वॉटरफील्ड) ICS

१९६२-६३ च्या काळामध्ये मी पुणे विद्यापीठामध्ये एम.ए,च्या पहिल्या वर्षात असतांना संध्याकाळी एक गोष्ट नेहमी दिसायची. विद्यापीठाच्या मुख्य इमारतीसमोर जिमखान्यावरून विद्यापीठाकडे येणार्‍या (बहुतेक) 11B बसचा शेवटचा थांबा होता आणि संध्याकाळी गावात परतणारे विद्यार्थी-विद्यार्थिनी तेथे बसची वाट पाहात उभे असत. माझा बसशी काही संबंध नव्हता कारण माझे येणेजाणे सायकलने होत असे. तरी पुष्कळदा असे पाहिले होते की ५५-६० वयाचे एक गोरे उंच गृहस्थ आपली प्लिमथ अथवा अशीच काहीतरी जुनी गाडी तेथे थांबवून चारपाच जणांना गाडीत घेऊन गावाकडे जात. हे इंग्रज गृहस्थ कोण होते ह्याची मात्र चौकशी मी कधी केली नाही.

पुढच्या वर्षी यूपीएससीच्या भारतीय उच्च सेवांच्या भरतीच्या स्पर्धापरीक्षेला बसायचे मी ठरविले. अशा विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी काहीसा विस्कळित प्रयत्न विद्यापीठाने सुरू केला होता त्यामध्ये मी दाखल झालो आणि त्या प्रयत्नाचे संचालक म्हणून असलेल्या ’थॉमस गे’ ह्या निवृत्त ICS अधिकार्‍यांशी माझा परिचय झाला आणि आपल्या गाडीतून रोज काही विद्यार्थ्यांना लिफ्ट देणारे ते हेच असे मला कळले. (त्यानंतर ५-६ वर्षांनी महाराष्ट्र शासनाने पुढाकार घेऊन आर्थिक साहाय्य दिल्यामुळे अधिक पद्धतशीर प्रयत्न विद्यापीठातील इंग्रजीचे ख्यातनाम प्राध्यापक एस नागराजन् ह्यांच्या संचालकत्वाने सुरू झाला तत्पूर्वीची ही गोष्ट आहे.) तर्खडकर पठडीचे वरणभात इंग्रजी शिकलेल्या आम्हांसारख्या विद्यार्थ्यांना इंग्रजी बोलण्या-लिहिण्याचा सराव देऊन स्पर्धापरीक्षेसाठी तयार करणे असा हा प्रयत्न स्वत: थॉमस गे, निवृत्त मेजर जनरल य.श्री. परांजपे असे काहीजण वैयक्तिक पातळीवर करत होते तीनचार महिने मी अशा व्यक्तींच्या, विशेषत: थॉमस गे ह्यांच्या सहवासामध्ये होतो. दिलेल्या विषयावर इंग्रजीमध्ये निबंध लिहिणे हा एक पेपर परीक्षेमध्ये असे त्याची आणि यूपीएससी पॅनेल समोरच्या अखेरच्या मुलाखतीची तयारी हे दोघे आमच्याकडून करून घेत असत. (गोरेपान आणि सहा फूट उंचीचे सॅंडहर्स्टमधून कमिशन घेतलेले जनरल परांजपे मला अजून चांगले आठवतात. थॉमस गे ह्यांनी एकदा 'a rebel is the one who rebels' असा माझा उच्चार सुधारल्याचेहि मला आठवते.) (परीक्षेमध्ये मला यश मिळाले आणि माझे पुढचे आयुष्य अधिकाराच्या जागी, सन्मानात आणि आर्थिक चिंतेपासून मुक्त असे गेले हे नमूद करून ठेवतो.) ह्या तयारीच्या निमित्ताने आणि नंतरहि थॉमस गे ह्यांच्याशी माझा जो थोडाफार परिचय झाला त्यावर आधारित असे हे लिखाण आहे, थॉमस गे ह्यांची सून फिलिपा हिचा आणि माझा अन्य एका चर्चागटामध्ये परिचय झाला. मीहि थॉमस गे ह्यांना ओळखतो असे कळल्यावर 'The Life and Friends of Dada' तिने आणि पति ह्यू वॉटरफील्ड ह्यांनी संपादित केलेले थॉमस गे ह्यांच्या आठवणींचे पुस्तक तिने मला पाठविले. त्यावरूनहि घेतलेली माहिती येथे आहे.

(थॉमस गे (वॉटरफील्ड) ह्यांची तीन छायाचित्रे. पहिले जन्मावेळचे आजोबा आणि वडील ह्यांच्यासह, दुसरे तरुण वयातील आणि तिसरे नंतरच्या काळातील मला परिचित.)

थॉमस एडवर्ड वॉटरफील्ड (१९०५-२००१) ह्यांचा जन्म इंग्लंडच्या दक्षिण-पश्चिम भागातील डेवनशर परगण्यामधील डॉलिश नावाच्या गावी झाला. त्यांच्या पूर्वीच्या तीन पिढयांचा हिंदुस्थानशी निकट संबंध होता. त्याचे पणजोबा १८२० च्या सुमारास ईस्ट इंडिया कंपनीच्या पोलिटिकल विभागाचे संचालक होते. आजोबा विल्यम वॉटरफील्ड आणि वडील एडवर्ड होप वॉटरफील्ड हे दोघेहि ICS अधिकारी होते. (वडील मुंबई प्रान्तातच होते. त्यांच्या मृत्यु लवकर झाला. वान्द्रे भागात त्यांच्या नावाचा एक रस्ताहि होता. (सध्याचे पोपली हे प्रसिद्ध हिरे आणि सोन्याचे दुकान जुना टर्नर रोड आणि जुना वॉटरफील्ड रोड ह्यांच्या चौकात आहे. अवान्तर - ह्या रस्त्यांची स्वातन्त्र्योत्तर नावे काय आहेत? गूगल मॅप्समध्ये अजून जुनीच नावे दिसत आहेत.) शाळेनंतर मॅग्डेलन कॉलेज, ऑक्सफर्ड येथे थॉमस वॉटरफील्ड ह्यांचे शिक्षण झाले. तेथे त्यांचा विषय Classics म्हणजे ग्रीक आणि लॅटिन हा होता. विद्यापीठाकडून ते रग्बी आणि जुजुत्सुहि खेळत असत. शिक्षणानंतर कुटुंबाच्या परंपरेला जागून ICS च्या स्पर्धापरीक्षेला बसून त्यांनी ICS मध्ये जागा मिळविली आणि १९२८ साली त्यांची पाठवणी मुंबई प्रान्तामध्ये करण्यात आली.

अशा dyed-in-the-wool ICS वातावरणाचा परिणाम त्यांच्यावर झाला असता तर काहीच विशेष नवल घडले नसते. ICS मधून हिंदुस्तानामध्ये आलेल्या अधिकार्‍यांचे स्वत:चे असे स्वयंपूर्ण जग असे आणि त्या जगाबाहेर पाहण्याची त्यांची इच्छाहि नसे. ऑफिसचे काम आणि दौरे, त्या कामापुरता नेटिवांशी आवश्यक तेवढा संबंध, स्थानिक ब्रिटिश अधिकार्‍यांचा, गोर्‍या लोकांपुरता मर्यादित असलेला क्लब, वार्षिक उन्हाळ्यात सिमला-मसूरी-महाबळेश्वर-ऊटी अशा ठिकाणी जमल्यास मुक्काम, ५-६ वर्षांनी ’फर्लो’वर ’होम’ म्हणजे इंग्लंडचा दौरा, एरवीच्या काळात ’होम’च्या बातम्यांची चर्चा, घरी येणारा नेटिवांशी संबंध म्हणजे खानसामा-बावरची-धोबी-माळी-साइस-भिस्ती इतकाच. असे हे स्वत:च्या श्रेष्ठत्वाच्या गंडाने पछाडलेले inward-looking जग असे. ह्या जगातून कमीअधिक बाहेर जाणे म्हणजे वरिष्ठांची नापसंतीची नजर आपल्याकडे वळवून घेणे आणि 'going native' चा ठप्पा स्वत:वर मारून घेणे हे प्रत्येकास माहीत असल्याने तसले काही करण्याचा किंवा नेटिवांशी कसलीहि सामाजिक जवळीक साधण्याचा प्रयत्न कोणी करीत नसे. अभ्यासू स्वभावाचे काही अधिकारी प्राचीन भारतीय कला-वाङ्मय-शिल्प-तत्त्वज्ञान-भाषा-इतिहास अशा गोष्टींच्या अंतरंगात कुवतीनुसार संचार करतहि असत पण त्यांची संख्या एकुणाच्या तुलनेने नगण्यच म्हणावी लागेल.

हिंदुस्थानामध्ये नव्याने पाऊल टाकणार्‍या ICS अधिकार्‍याला ह्या वातावरणाचा आणि कामाचा परिचय व्हावा म्हणून सुरुवातीस एखाद्या वाकबगार वरिष्ठाच्या हाताखाली त्याची नेमणूक होत असे. थॉमस वॉटरफील्ड ह्यांची पहिली नेमणूक सोलापूरचे कलेक्टर मि. नाइट ह्यांच्या हाताखाली असिस्टंट कलेक्टर आणि मॅजिस्ट्रेट म्हणून झाली. आल्याआल्याच सोलापुरात गिरणी कामगारांचे दंगे होऊन मार्शल लॉ लागण्यापर्यंत वेळ गेली. दंग्यात काही पोलिस मारले गेले आणि परिणामत: मल्लाप्पा धनशेट्टी आणि अन्य तिघांवर त्याचा आळ येऊन कालान्तराने त्यांना फाशीची शिक्षाहि झाली. ह्या सर्व काळात थॉमस वॉटरफील्ड हे कसोटीस पूर्णपणे उतरले असा अभिप्राय त्यांना वरिष्ठांकडून मिळाला. तदनंतर पाळीपाळीने त्यांच्या पुणे आणि सातारा येथे असिस्टंट कलेक्टरच्या जागेवर बदल्या झाल्या. ह्यानंतर त्यांनी ICS च्या न्यायालयीन बाजूकडे बदली मागून घेतली आणि त्यांचे ICS मधील उर्वरित दिवस धारवाड, कारवार, रत्नागिरी अशा जागी जिल्हा न्यायाधीश म्हणून आणि मुंबई हायकोर्टाचे रजिस्ट्रार अशा जागांवर गेले.

मुंबई प्रान्तातील नोकरीचा भाग म्हणून मराठी भाषा ते शिकलेच होते. वर वर्णिलेल्या ह्या सर्व काळात त्यांच्यामध्ये एक अजून बदल घडत होता. ब्रिटिश नोकरशाहीची आसपासच्या जनतेपासून श्रेष्ठत्वाच्या अहंकारामुळे विलग राहण्याची आणि ह्या नोकरशाहीकडून प्रत्यही होणार्‍या सामान्य व्यक्तीच्या अवहेलनेची जाणीव त्यांना खुपू लागली होती. आपल्या वर्तनातून हे दाखवायला त्यांनी सुरुवात केली. संध्याकाळचा वेळ अन्य ब्रिटिश अधिकार्‍यांसमवेत क्लबमध्ये घालावायचे त्यांनी थांबविले आणि मराठी भाषा, संस्कृति, इतिहास ह्यांचा अधिक जवळून अभ्यास करण्यास त्यांनी सुरुवात केली. हिंदुस्थानी जनतेच्या मागण्या आणि इच्छा ह्याबाबतची आपली सहानुभूति वरिष्ठांच्या नजरेत यावी असे वर्तन ते करू लागले. (’चले जाव’ चळवळीच्या दिवसांमध्ये चळवळीला सहानुभूति दाखविण्यासाठी ते एक दिवस कार्यालयात मराठा पद्धतीचा फेटा बांधून गेले अशी आठवण एल्फिन्स्टन कॉलेजचे एकेकाळचे प्रिन्सिपॉल जी.सी.बॅनर्जी ह्यांनी सांगितली होती.) ICS अधिकार्‍यांच्या पठडीनुसार शिकारीची हौस त्यांना होतीच पण आता तिचे रूपान्तर आता नाना प्रकारचे वृक्षवेली आणि पक्षीप्राणी ओळखणे ह्या छंदामध्ये झाले. बॉंबे नॅचरल हिस्टरी सोसायटीशी ह्यामुळे त्यांचा निकटचा संबंध येऊ लागला. टाइम्स ऑफ इंडियामध्ये नियमित स्वरूपात अशा विषयांवरचे त्यांचे लेख येऊ लागले. महाराष्ट्र आणि मराठी भाषा ह्यांच्याविषयी विशेष प्रेम त्यांच्या मनात उत्पन्न झाले. मराठी बोलण्याचा त्यांनी इतका सराव केला की पलीकडच्या खोलीत ते मराठी बोलत असतील तर ऐकणार्‍याला ते मूळचे इंग्रज आहेत असे वाटू नये इतकी सफाई त्यांच्या बोलण्यात होती असे परिचितांनी नोंदवून ठेवले आहे.

१९४७ साली स्वराज्य येऊ घातले तेव्हा दिल्लीतील सरकारने सर्व ICS अधिकार्‍यांना सेवा चालू ठेवण्यासाठी भावी भारत किंवा पाकिस्तान ह्यापैकी एकाची निवड करणे अथवा सेवानिवृत्ति घेऊन इंग्लंडात पेन्शनीवर परतणे असे पर्याय दिले होते. चार गोरे अधिकारी सोडून बाकी सर्व गोर्‍या अधिकार्‍यांनी इंग्लंडला परतणे पसंत केले. भारतात राहिलेल्या चार इंग्रज अधिकार्‍यांमध्ये थॉमस वॉटरफील्ड हे एक होते.

पडद्यामागे काय घडले माहीत नाही पण मी असे ऐकले आहे की त्यांचे मुंबई प्रांतातच सेवेत राहणे मोरारजी देसाईंना मान्य नव्हते. मोरारजी हे मुंबई इलाख्याचे तत्कालीन गृहमन्त्री आणि थॉमस वॉटरफील्ड ह्यांचे राजकीय वरिष्ठ होते. त्यांच्याबरोबर संघर्षामध्ये राहून काम करण्यापेक्षा थॉमस वॉटरफील्ड ह्यांनी राजीनामा देऊन पेन्शनवर जाण्याचे निवडले. भारतातच राहण्याचा त्यांचा निश्चय पक्का होता. एव्हांना त्यांचा विवाह झालेला असून त्यांना तीन मुलगे आणि एक मुलगीहि होती. त्यांच्या इंग्रज पत्नीला हा भारतात राहण्याचा निर्णय मान्य नसावा कारण ती मुलांसह इंग्लंडला परतली आणि कालान्ताराने त्यांच्या विवाहाचे घटस्फोटात पर्यवसान झाले. ह्याच सुमारास त्यांनी भारताचे नागरिकत्व घेऊन आपले आडनावहि बदलले. ह्यापुढे ते ’थॉमस गे’ ह्या नावाने ओळखू जाऊ लागले. ( त्यांनी ’गे’ हे आडनाव निवडले खरे पण त्या काळात ह्या शब्दाला सध्या प्राप्त झालेली छटा त्या काळात नव्हती. ती नंतर बर्‍याच वर्षांनी १९६०च्या सुमारास निर्माण झाली असा माझा समज आहे. 'Gay' ह्या शब्दाचा ’uninhabited', 'not conforming to convention' असा जो मूळ अर्थ आहे त्या अर्थाने त्यांनी हे नाव निवडले आणि त्याचा संदर्भ ICS च्या पोलादी चौकटीतून बाहेर पडण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नांकडे लागतो असा माझा तर्क आहे.)

ICS मधून बाहेर पडल्यावर त्यांना १२०० रुपये पेन्शन सुरू झाले. त्यांना एकटयाला कदाचित हे पुरे पडू शकले असते पण मधल्या काळात थॉमस गे ह्यांनी काही जबाबदार्‍या उचलल्या होत्या. मुले भारतात असेपर्यंतच्या काळात ज्या दोन मुली त्यांच्याकडे मुलांच्या आया म्हणून ठेवलेल्या होत्या त्या दोघींनाहि त्यांच्या पालकांच्या संमतीने त्यांनी आपल्याकडे ठेवून घेतले आणि आपल्या मुलींसारखे त्यांना वाढवून आणि शिक्षण देऊन योग्य वेळी त्यांच्यासाठी चांगले नवरे शोधून त्यांचे विवाह करून दिले. १९४७ पासून २००१ मध्ये त्यांचा मृत्यु होईपर्यंत त्यांनी वेळोवेळी सहा गरीब कुटुंबांतील मुलींना असे आपल्या घरी वाढवून त्यांचे विवाह करून दिले. त्या सर्वजणी भारतात आणि भारताबाहेर सुखात असून एकदोघींना नातसुना येण्याइतक्या त्या आता मोठया झाल्या आहेत. मध्यंतरी एका मराठी चांगल्या कुटुंबातील स्त्रीशी त्यांचा दुसरा विवाह झाला पण तो फार काळ टिकला नाही. ह्या सर्व गोष्टी करण्यास केवळ पेन्शन पुरे पडले नसते म्हणून आणि नुसते बसून राहणे त्यांच्या नैसर्गिक वृत्तीशी जुळणारे नव्हते ह्याहि कारणाने त्यांनी आर्थिक उत्पन्नाच्या अनेक गोष्टी केल्या. निवृत्तीनंतर लगेचच लोणावळ्याजवळ सहा एकर शेतजमीन घेऊन तेथे त्यांनी घर बांधले आणि शेतीकरण्याचा प्रयत्न केला. तो ठीक जमला नसावा कारण नंतर त्यांनी शेत विकून पुण्याला आपले बिर्‍हाड कायमचे हलविले. १९५० मध्ये त्यांनी इंग्लंडला शेवटची भेट दिली. तदनंतर पुढची ५० वर्षे ते भारतातच राहिले. पुण्याला प्रभात रोडवर त्यांनी तीन खोल्यांची एक जागा भाडयाने घेतली आणि आयुष्याच्या अखेरीस वारज्याला स्वत:च्या घरात जाईपर्यंत ते तेथे राहिले. (मी तेथे दोनतीनदा गेलो होतो. छोटा गंधर्व ह्यांचा बंगला प्रभात रोडमागील कॅनॉलच्या काठावर होता आणि तेथे तळमजल्यावर ह्या तीन खोल्या होत्या, बंगल्याचे नाव ’देवकुंज’ होते अशी माझी आठवण आहे.) एव्हांना राहण्याबोलण्यात आणि जेवणखाण अशा बाबतीत ते जवळजवळ पूर्णत: मराठी बनलेले होते. त्यांच्या मुली आणि परिचित त्यांना ’दादा’ असे ओळखत असत.

शेतीमधून बाहेर पडल्यावर त्यांनी अनेक गोष्टी केल्या. साराभाई कुटुंबाने सुरू केलेल्या ’श्रेयस् प्रतिष्ठान’च्या ’श्रेयस्’ नावाच्या पब्लिक स्कूलच्या धर्तीवरच्या शाळेचे प्रिन्सिपॉल म्हणून ते काही वर्षे होते. तसेच अजमेरच्या मेयो कॉलेजच्या असिस्टंट प्रिन्सिपॉलच्या जागेवरहि काही वर्षे त्यांनी काम केले. वॉल्टर थॉमसन ह्या जाहिरात कंपनीत त्यांची काही वर्षे गेली. हा सर्व वेळ वैयक्तिक लिखाण आणि संशोधन चालूच होते. टाइम्समध्ये मधल्या पानावर त्यांचे लेख मी अनेकदा १९६०-७० च्या काळात वाचलेले आहेत. काही कोंकणी पुस्तकांची भाषान्तरे, सिनेमा कंपन्यांचे सल्लागार, इंग्रजीमध्ये ghost writing, असे अनेक उद्योग त्यांनी केले. 'Common Butterflies of India' असे एक पुस्तक त्यांच्या नावावर आहे. मधूनमधून भारतभर भ्रमणहि चालू असे. एकदा आपल्या मोटरसायकलवरून दक्षिण हिंदुस्तानात ते भ्रमंती करून आले हे मला माहीत आहे. (मूळची मोटरकार जुनी झाल्यावर ती विकून तिच्या जागी अधिक सुटसुटीत म्हणून राजदूत मोटरसायकल त्यांनी विकत घेतली. तिच्यावरून हिंडणारे वयोवृद्ध थॉमस गे हे १९७५-८० पर्यंत पुणेकरांना चांगलेच परिचित दृश्य होते. आणखी वय झाल्यावर तिच्याहूनहि हलकी म्हणून एक लुना ते वापरत असत.)

इंग्लंडमधील त्यांची मुले त्यांच्याबरोबर सर्ववेळ चांगले संबंध ठेवून होती. ते सर्वजण आणि थॉमस गे ह्यांची नातवंडे वेळोवेळी भारतात येऊन त्यांची विचारपूस करीत. १९९५च्या सुमारास त्यांच्या मुलांनी त्यांना वारज्याच्या भागात ’मेघराष्ट्र’ हा बंगला नदीकाठी बांधून दिला. भारतातील त्यांचे जावई, मुली, नातवंडे, तसेच अन्य अनेक हितचिंतक ह्यांच्या आधाराने त्यांचे अखेरचे दिवस सुखात गेले. अगदी शेवटाला वयाच्या ९५-९६व्या वर्षी दृष्टि फार मंद झाल्यामुळे नदीवरून संध्याकाळी परतणारे पक्ष्यांचे थवे बघता येत नाहीत एवढी एकच खंत त्यांना उरली होती. २००१ मध्ये ’मेघराष्ट्र’मध्ये ते मृत्यु पावले.

पुण्याच्या हडपसर दफनभूमीमध्ये ते आता चिरविश्रान्ती घेत आहेत. त्यांच्या ’The South-West Monsoon Has Withdrawn' ह्या संग्रहामधून घेतलेली पुढील कविता तेथे स्मरणलेख म्हणून कोरलेली आहे:

“Of darling husband...wife. ” “thy will be done.”
“Grant them eternal rest,” the headstones plead.
“Our only child, light from our household gone. ”
“Earth to earth, dust to dust. ” “Not dead but sleeping."
“Peace perfect peace.” “For ever with the Lord.”
Dear ones “entrusted to Our Father’s keeping.”
These simple griefs of simple folk record.

Not here we’ll read “Tell Sparta, passer-by,
We her commands obeyed, and here we lie.”
Nor that brief message, raising the grim spectre
Of the Java Sea fight in the Second War,
Writ for a lone ship: “H.M.S. Electra
Attacked through the smoke, and was seen no more.”

Thomas Gay
Poona: 12 December 1983

(ह्या सुनीतातील सहावी आणि सातवी ओळ थर्मापिलीच्या संदर्भात सायमॉनिडीज ह्या प्राचीन ग्रीक कवीने लिहिल्या आहेत. पुढच्या चार ओळी 'Battle of the Java Sea' ह्या नावाने प्रख्यात असलेल्या जपानविरुद्धच्या सागरी युद्धामध्ये एचएमएस इलेक्ट्रा ह्या जहाजाने केलेल्या कामगिरीबद्दल आहेत.)

आपल्या मूल्यांशी तडजोड न करता ताठ मानेने आयुष्य काढलेल्या माझ्या ह्या इंग्रज मार्गदर्शकास ही श्रद्धांजलि!

धाग्याचा प्रकार निवडा: : 
माहितीमधल्या टर्म्स: 
field_vote: 
3.875
Your rating: None Average: 3.9 (8 votes)

प्रतिक्रिया

व्यक्तिचित्रण अतिशय आवडले.
या निमित्ताने डॉ. ग्युंथर ज़ोन्थाय्मर (उच्चार बरोबर आहे ना?)आणि अ‍ॅन फेल्डहाउज़ यांची आठवण झाली.
प्राच्यविद्येतल्या स्वारस्यामुळे म्हणा किंवा इतर काही कारणांमुळे, एकोणिसाव्या शतकात आणि विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात अनेक इंग्रज आणि युरोपीय लोकांनी भारताला आपला देश मानून आवडीच्या क्षेत्रात मोठे कार्य उभे केले आहे. महात्मा गांधी आणि स्वामी विवेकानंद यांच्या काही शिष्यांनीसुद्धा भारतभूमी आपली मानली होती. यातल्या बहुतेकांनी जरी एक क्षेत्र निवडून त्यात स्वतःला गाडून घेतले तरी त्यांची व्यक्तिमत्वे बहुआयामी आणि चतुरस्र होती. कदाचित माणूस जितका मोठा तितका त्याचा व्यासंग, अभ्यास अधिक आणि आनुषंगिक विषयांतले गम्यही अधिक असे होत असावे.
असे आणखी व्यक्तिपरिचय आले तर वाचकांना ती मेजवानी ठरेल.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

छानच! बीबीसीवर "plain tales from the British Raj" ही सीरीज लागत असे त्याची आठवण झाली.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

********
It is better to have questions which don't have answers, than having answers which cannot be questioned.

लेख अतिशय आवडला. मस्त इंग्रज दिसतोय.

बादवे, हडपसरची स्मशानभूमी नक्की कुठली? घोरपडीत एक जंगी ख्रिस्ती स्मशानभूमी आहे तीच की अजून दुसरी? नेमका पत्ता कळाल्यास त्यांच्या थडग्याचा फोटो काढू शकतो म्हणून ही पृच्छा.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

माहिष्मती साम्राज्यं अस्माकं अजेयं

भर सोलापूर रस्त्यावर रेसकोर्स च्या नंतर flyover च्या आधी आहे हडपसर ची स्मशानभूमी

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

वा !!!
अतिशय उत्तम व्यक्तिचित्रण.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

--------------------------------------------
ऐसीव‌रील‌ ग‌म‌भ‌न‌ इत‌रांपेक्षा वेग‌ळे आहे.
प्रमाणित करण्यात येते की हा आयडी एमसीपी आहे.

भारी!. एकदम आवडल व्यक्तिचित्रण, आणि व्यक्तिसुद्धा.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

आधी रोटी खाएंगे, इंदिरा को जिताएंगे !

छान व्यक्तिचित्र. नव्वदच्या दशकात जन्मलेल्या माझ्यासारख्या लोकांना पूर्णपणे अज्ञात असलेली ही लोकं. तुम्ही लिहिलं नसतं तर कदाचित कधी कळलं देखील नसतं. त्याकरता आभार.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

नव्वदच्या दशकात जन्मलेल्या माझ्यासारख्या लोकांना पूर्णपणे अज्ञात असलेली ही लोकं.

नव्वदच्या दशकाचे सोडा. साठच्या दशकाच्या उत्तरार्धात जन्मून आयुष्याची सुरुवातीची सलग किमान सतरा वर्षे (आणि त्यानंतर स्वल्प खंडानंतर आणखीही दोनतीन वर्षे) पुण्यात काढूनसुद्धा, पुण्यात अशी कोणी असामी अस्तित्वात होती, याचा आम्हांस गंधदेखील नव्हता.

आणि म्हणूनच,

मूळची मोटरकार जुनी झाल्यावर ती विकून तिच्या जागी अधिक सुटसुटीत म्हणून राजदूत मोटरसायकल त्यांनी विकत घेतली. तिच्यावरून हिंडणारे वयोवृद्ध थॉमस गे हे १९७५-८० पर्यंत पुणेकरांना चांगलेच परिचित दृश्य होते.

असे जे कोल्हटकर म्हणतात, ते मुळीच पटत नाही.

१९७५-८०च्या काळात आम्हीही पुणेकरच होतो. आता, या काळात सदरहू सद्गृहस्थ राजदूत मोटारसायकलीवरून पुण्याच्या रस्त्यांवरून हिंडत असतीलही; त्याबद्दल आमचे काहीही म्हणणे नाही. (१९७५-७७ हा काळ आणीबाणीचा जरी असला, तरीसुद्धा पुण्याच्या रस्त्यांतून राजदूत मोटारसायकलीवरून हिंडण्यास लोकांस मोकळीक होती. आणि त्यानंतर १९७७-८०च्या काळात आणीबाणी उठून गेलेली असल्याकारणाने त्यावर काही बंधन असण्याचा प्रश्न उद्भवत नाही.) मात्र, हे दृश्य आम्हांस 'चांगले परिचित' तर सोडाच, परंतु साधे परिचितसुद्धा नव्हते. (क्वचित कधीतरी चुकून दिसले असणे अगदीच अशक्य नसावे, कारण आम्हीही रस्त्यात डोळे उघडे ठेवूनच चालतो; अन्यथा, कधी न कधी प्रस्तुत राजदूत मोटारसायकलीची नि आमची टक्कर पुण्याच्या रस्त्यांत अवश्य होती, नि "'डोळे फुटले काय, xxxx!' असे अस्खलित मराठीत नि अस्सल पुणेरी ढंगात ऐकविणारा कॉकेशीयवर्णीय" हे चित्र आमच्या मनःपटलावर कायमचे कोरले जाऊन आजतागायत स्मृतीत राहाते. मात्र, चुकून कधीतरी ते दिसले असलेच, तरी आमच्या नजरेस त्यात विशेष दखलपात्र असे काही वाटले नसावे, अशी शक्यता नाकारता येत नाही.) आणि आमच्यासारखे पुणे ३०, ४ आणि २मध्ये असंख्य असावेत, अशी आम्हांस खात्री आहे.

तरी, कोठल्यातरी इंग्रज सद्गृहस्थाबद्दल सद्गदित वगैरे होऊन लेख पाडावासा जर प्रस्तुत लेखकास वाटत असेल, तर त्याबद्दल आमचे काहीही म्हणणे नाही; प्रस्तुत लेखकाचा तो अधिकारच आहे. तसेच, 'राजदूत मोटारसायकलीवरून पुण्याच्या रस्त्यांतून हिंडणारा विशिष्ट इंग्रज सद्गृहस्थ' हे पुण्यातील काही मूठभर कॉग्नोसेंटींकरिता अतिपरिचित चित्र असेलही; त्याबद्दल आम्हांस काही आक्षेप असण्याचे काहीच कारण निदान आम्हांस तरी दृग्गोचर होत नाही. मात्र, तेवढ्या आधारावर कृपया समस्त पुणेकरांच्या (किंवा गेला बाजार पुणे ४, ३० आणि २मधील तमाम पुणेकरांच्या) नावावर बिले फाडण्याचा मोह आवरता घ्यावा, एवढीच आमची प्रस्तुत लेखकास कळकळीची विनंती आहे.

========================================================================================================

(वर पुणे ३०, ४ आणि २ या भूभागांचा वारंवार ज़िक्र झालेला आहे, याची चाणाक्ष वाचकांनी दखल घेतली असेलच. मात्र, याचा अर्थ या तीन विभागांबाहेर पुणे नाहीच, असा आमचा दावा नाही. किंबहुना, कॉण्ट्ररी टू पॉप्युलर बिलीफ, पुणे या तीन विभागांबाहेरसुद्धा आहे, एवढेच नव्हे, परंतु बर्‍याच विस्तीर्ण परिसरात पसरलेले आहे, नव्हे, फोफावलेले आहे, हे आम्ही जाणतो आणि मानतो. मात्र, तत्कालीन पुण्यातील आमच्या नेहमीच्या हिंडण्याफिरण्याचा परीघ हा फार फार तर एवढ्या तीन विभागांपुरता मर्यादित असल्याकारणाने, त्यांबाहेरील उर्वरित पुण्याच्या रहिवाशांच्या वतीने बोलण्याचा - त्यांच्या नावावर बिले फाडण्याचा - आम्हांस काहीही अधिकार नाही, याची आम्हांस (कॉण्ट्ररी टू आमचे पुणेरीपण) नम्र जाणीव आहे, इतकेच.)

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

एकही नंबर्ड तळटीप नसल्याने निराशा झाली.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

********
It is better to have questions which don't have answers, than having answers which cannot be questioned.

नबांचं वय कळ्ळं Wink

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

मायला , आमाला तर दिसायचे कि कॉकेशसवर्णीय थॉमस गे , पुणे चारात !!! हो मी पण त्या वेळच्या पुणे ३० मधेच त्याच काळात होतो ( बहुधा आपल्या दोघांच्या गस्त घालायच्या जागा वेगळ्या असतील ) आणखी एक कॉकेशस वर्णीय वॉरन सेंडर्स हेही हिमाचली टोपी घालून सायकल हाणत बागडताना दिसायचे ( अवांतर : बोस्टन निवासी वॉरन सेंडर्स यांनी दोन तीन महिन्यापूर्वी introduction to Jazz हे एक उत्तम lecture भर पुणे तिसात पुण्यातल्या भारतीय शास्त्रीय वाल्याना दिले . शिवाय २-३ ख्याल गायकीचे कार्यक्रम पण केले . असो .)

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

लेख आवडला. तुटक रेषांनी काढलेल्या व्यक्तिचित्राबरोबरच त्या काळच्या ब्रिटिश आयसीएसच्या वातावरणाचे तुकडेही पार्श्वभूमीला रंगवले आहेत.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

...त्या काळच्या ब्रिटिश आयसीएसच्या वातावरणाचे तुकडेही पार्श्वभूमीला रंगवले आहेत.

कुठे??????

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

मला वाटतं तुम्हाला कुठे?????? असा प्रश्न विचारण्याऐवजी 'वातावरणाचे तुकडे याची राजेश घासकडवी यांची व्याख्या काय?' असं विचारायचं असावं किंवा 'मला पुण्यात जसे श्री. गे दिसले नाहीत तसेच इथेही वातावरणाचे तुकडे दिसले नाहीत.' असं म्हणायचं असावं. मी खालील वर्णनाला वातावरणाचे तुकडे म्हणतो. तुम्हाला याकडे दुर्लक्ष करण्याचं किंवा असहमत होण्याचं स्वातंत्र्य आहेच.

ICS मधून हिंदुस्तानामध्ये आलेल्या अधिकार्‍यांचे स्वत:चे असे स्वयंपूर्ण जग असे आणि त्या जगाबाहेर पाहण्याची त्यांची इच्छाहि नसे. ऑफिसचे काम आणि दौरे, त्या कामापुरता नेटिवांशी आवश्यक तेवढा संबंध, स्थानिक ब्रिटिश अधिकार्‍यांचा, गोर्‍या लोकांपुरता मर्यादित असलेला क्लब, वार्षिक उन्हाळ्यात सिमला-मसूरी-महाबळेश्वर-ऊटी अशा ठिकाणी जमल्यास मुक्काम, ५-६ वर्षांनी ’फर्लो’वर ’होम’ म्हणजे इंग्लंडचा दौरा, एरवीच्या काळात ’होम’च्या बातम्यांची चर्चा, घरी येणारा नेटिवांशी संबंध म्हणजे खानसामा-बावरची-धोबी-माळी-साइस-भिस्ती इतकाच. असे हे स्वत:च्या श्रेष्ठत्वाच्या गंडाने पछाडलेले inward-looking जग असे. ह्या जगातून कमीअधिक बाहेर जाणे म्हणजे वरिष्ठांची नापसंतीची नजर आपल्याकडे वळवून घेणे आणि 'going native' चा ठप्पा स्वत:वर मारून घेणे हे प्रत्येकास माहीत असल्याने तसले काही करण्याचा किंवा नेटिवांशी कसलीहि सामाजिक जवळीक साधण्याचा प्रयत्न कोणी करीत नसे. अभ्यासू स्वभावाचे काही अधिकारी प्राचीन भारतीय कला-वाङ्मय-शिल्प-तत्त्वज्ञान-भाषा-इतिहास अशा गोष्टींच्या अंतरंगात कुवतीनुसार संचार करतहि असत पण त्यांची संख्या एकुणाच्या तुलनेने नगण्यच म्हणावी लागेल.

अवांतर - आणि खरंच, तुमच्या तळटीपांशिवाय तुमचे प्रतिसाद ओकेबोके वाटतात.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

मला वाटतं तुम्हाला कुठे?????? असा प्रश्न विचारण्याऐवजी 'वातावरणाचे तुकडे याची राजेश घासकडवी यांची व्याख्या काय?' असं विचारायचं असावं...

तसे नव्हे. 'पार्श्वभूमीची रा. घा. यांची व्याख्या काय', असा तो प्रश्न होता.

'मला पुण्यात जसे श्री. गे दिसले नाहीत तसेच इथेही वातावरणाचे तुकडे दिसले नाहीत.' असं म्हणायचं असावं.

पुन्हा, दिशा चुकली! 'पुण्यात मला जसे श्री. गे दिसले नाहीत, तसेच इथेही त्यांची पार्श्वभूमी - रंगवलेली अथवा कोणतीही रंगरंगोटी न केलेली (अमेरिकनमध्ये: बेअर) - दिसली नाही' असे म्हणायचे होते.

थोडक्यात, 'त्या काळच्या ब्रिटिश आयसीएसच्या वातावरणाचे तुकडेही पार्श्वभूमीला रंगवले आहेत' या विधानास, कण्टेम्पररी टीनेजर/तरुणाईच्या अमेरिकनमध्ये 'Pieces of British ICS atmosphere of the day have been painted where??????' (काहीशा सैलसर भाषांतराची चूभूद्याघ्या.) अशा धर्तीवरचा तो प्रतिप्रश्न होता. सुज्ञांस अधिक सांगण्याची गरज पडणार नाही, असे वाटले होते, परंतु... असो.

अवांतर - आणि खरंच, तुमच्या तळटीपांशिवाय तुमचे प्रतिसाद ओकेबोके वाटतात.

'कुठे??????' अशा एकशब्दीय प्रतिसादात अंकांकित (मराठीत: नंबर्ड - शेवटचा 'ड' पूर्ण) तळटीपा बसविणे अंमळ कठिणच आहे, परंतु आता खास लोकाग्रहास्तव तेही कसे साधता येईल, यावर विचार करीत आहोत. म्हटलेच आहे, 'ग्राहकांचा संतोष, इ.इ.' प्रस्तावांचे स्वागत आहे. धन्यवाद.

...........................................................

वयाची पन्नाशी जवळ येऊ लागली, तसतसे अलीकडे आम्हांस असले म्हातारचळाचे झटके वारंवार येतात.

आणखी वर्षा-दीडवर्षात तोही पल्ला गाठूच. असो.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

'Gay' ह्या शब्दाचा ’uninhabited', 'not conforming to convention' असा जो मूळ अर्थ आहे...

आपणांस कदाचित 'uninhibited' असे म्हणावयाचे असावे काय?

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

Mea culpa...

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

लेख ज्ञानेश्वरांची ओवी नावात असलेल्या मराठी संस्थळावर माय मराठीत, त्यात केलेली चुक हि इंग्रजी शब्दाची आणि क्षमायाचना Mea culpa या लॅटीन शब्दाने ? ? ?
आम्ही थोड मानसशास्त्रीय संशोधन करुन बघितल अनेक प्रयोग केले व काही आकडेवारी शोधुन काढली ( आमच्या गुरुंनी आकडे मोडी व आकडीतुन मोडण्याच एक शास्त्र विकसीत केलेल आहे) तर अशी आकडे मोड समोर आली.

१- केलेल्या चुकीसाठी सरळ साधी माय मराठी वापरली, उदा. माझ चुकलं किंवा मी चुकलोच कींवा माझी चुक पदरात घ्या तर त्या व्यक्तीमध्ये लज्जेची भावना अतिशय तीव्र होते त्याचे प्रमाण साधारण शेकडा ९४ ते ९९.५ % इतके जास्त असते.
२- वरील शब्दा एवजी इंग्रजी सॉरी हा शब्द वापरला तर लज्जेची तीव्रता आश्चर्य कारक रीत्या कमी होउन जवळ जवळ १५% टक्के इतकी च शिल्लक राहते.
३- मात्र वरील दोन्ही एवजी Mea culpa हा लॅटीन शब्द वापरला तर चमत्कारीक म्हणावा इतका परीणाम होतो लज्जा तर नाहीशी होतेच होते शिवाय याचा एक दुसरा परीणाम असा होतो की १० पैकी पाच जणांना कळतच नाही काय म्हटलेल आहे ते सोडुन देतात व जे उरलेले पाच शब्दाचा अर्थ शोधुन काढतात ते पांडित्याने च दिपुन जातात.

लेखातील आसावरी थाटाच्या अंगाने जाणारा राग ( कंसध्वनी ) ज्यात केला इशारा जाता जाता च्या बंदिशीत आढळणारा मध्यम (म किंवा मी ही चालेल ) आवडला. मात्र नेहमीची बुवांची खासियत असलेली मी ची मिंड तर यावेळेस वेगळ्याच उंचीवर गेली. मिंड चे नाविन्यपुर्वक अविष्कार बघुन धन्य झालो.

लेखाचे वर्णन नेटीव्हा ने नेटाने उगाळलेल्या साहेंबां च्या आठवणी असा खालच्या प्रतीचा न करता
एका अवशेषा ने केलेले दुसर्या अवशेषाचे उत्खनन असा केल्यास अधिक भारदस्त वाटेल असे वाटते.

इंग्रजी शब्दाच्या वापरांबाबत बोलत नाही तो एक वेगळा च व नेहमीचाच रटाळ विषय आहे.

सरकारी अधिकारी व त्यांची निवृत्ती नंतर ची "आर्थिक चिंतामुक्त" जीवनशैली या विषयी तर मौन च बाळगतो
कारण कुठल्या आक्षेपांविरोधात मौन बाळगायच व कुठे झाकली मुठ सव्वा लाखाची कडुन आपला ध्रुतराष्ट्र झाल्यास तोंड उघडायच ( झुलु किंवा लॅटीन भाषेत ) ते मला माझ्या थोर गुरुंनी शिकवलेल च आहे.
या माझ्या परम पुज्य प्रातस्मरणीय गुरु माउलींचे नाव निराकार गाढव असे आहे त्यांच्या काही अलौकीक काव्यपंक्ती येथे देण्याचा मोह आवरत नाही.

व्रण जीर्ण बंधनांचे
भयगच्च कंपनांचे
दीर्घ आव्रुत्त घ्रुणांचे
क्षण क्षीण रासभाचे

लय स्तब्ध बद्ध गुरूचे
जय शुष्क रुक्ष तरूचे
हत रिक्त आर्ततेचे

क्षण क्षीण रासभाचे क्षण मूढ कल्पनांचे
खडखट्ट टंकण्याचे
फिरूनि पुन्हाच वाचे
शत शब्द रासभाचे

पांडित्याच्या तापाने पोळुन अजुनही मेघवर्षाव होत नाही हे बघुन थयथयाट करत कर्कश कारुण्य टंकन करणारा.
क्षुब्धमयुर
जय गुरुदेव !
वरील प्रतिसादिय पातका साठी मी झुलु भाषेत एकदा नव्हे तीनदा क्षमा याचना करतो
मी झुल्पा मी झुल्पा मी झुल्पा

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

लॅटिन शेवटी संस्कृतवरूनच आलीय की. Wink

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

माहिष्मती साम्राज्यं अस्माकं अजेयं

सदस्य मुग्धमयुर यांचा हा प्रतिसाद म्हणजे सदस्य अरविंद कोल्हटकरांच्या "अवान्तर असा मैत्रीचा सल्ल्या"चा गमतीदार आणि प्रदीर्घ वचपा काढला असावा.

वरील प्रतिसाद गमतीदार आहे. हे उघडच आहे. बरेचसे वाचक संदर्भ ठाऊक नसल्यामुळे नुसती गंमत म्हणून वाचत असतील. "एका अवशेषाने दुसर्‍या अवशेषाचे उत्खनन" वगैरे प्रयोग गुदगुल्या करणारे आहेतच. अत्र्यांची बोचरी शैली आपणा मराठी वाचकांना का आवडत असे, त्याची आठवण होते.

परंतु बोचर्‍या अपमानांची एक गंमत असते. लोक पुष्कळदा शैलीकरिताच वाहवा करतात, मजकुराच्या गाभ्याकरिता नाही. शिवाय एखाद्या तरुणाने पोक्त व्यक्तीच्या धोतराचा कासोटा ओढला तर कोण्या बघ्याला गंमत वाटणार नाही? मला तर जरूर वाटेल. (तरुण/पोक्त हे संस्थळावरील वावराच्या कालावधीप्रमाणे.)

सदस्य मुग्धमयुर यांचा हेतू अधिक मूलगामी आहे, हे बहुतेक बघ्यांना ओळखता येणार नाही. धोतराऐवजी विजार घातली पाहिजे, हा मुद्दा बघ्यांना कसा कसा कळणार? त्यांना फक्त सुटलेल्या कासोट्याची मातीतली फरपट गमतीची वाटणार. खरे तर सदस्य मुग्धमयुरना आपल्याला वेगळेच पटवायचे आहे : सदस्य अरविंद कोल्हटकरांनी त्यांना दिलेला मैत्रीपूर्ण सल्ला अयोग्य तर आहेच शिवाय दांभिक आहे. खरे तर "अयोग्य सल्ला" हा तात्त्विक मुद्दा आणि "दांभिक सल्ला" हा व्यक्तिवेधक मुद्दा, हे दोन्ही स्वतंत्र मुद्दे आहेत. कारण बरोबर सल्ला दांभिक व्यक्ती देऊ शकते, आणि कोणी व्यक्ती प्रामाणिकपणे चुकीचा सल्लाही देऊ शकते.

सदस्य अरविंद कोल्हटकरांनी मैत्रीपूर्ण सल्ला दिला होता, की कवितांच्या रसग्रहणाच्या लेखात जमल्यास मराठी शब्द वापरावेत. सोपे मराठी शब्द उपलब्ध असल्यास इंग्रजी प्रतिशब्द वापरू नये. आधी सदस्य मुग्धमयुर म्हणाले, की बघा किरण नगरकरांसारखे यशस्वी लेखक नाही का बहुभाषिक मिश्रण वापरत? ललित लेखनात, विशेषतः संवादांत मिश्र भाषा वापरणारे किरण नगरकर मुलाखत/चर्चा प्रसंगी अशी मिश्र भाषा वापरत नाहीत ही बाब अलाहिदा. कवितेचे रसग्रहण हे किरण नगरकरांच्या कादंबरीतल्या पात्रांच्या तोंडच्या उद्गारांपेक्षा किरण नगरकरांच्या मुलाखती-चर्चांच्या अंगाने जाते, ही बाब सदस्य मुग्धमयुर गौण मानतात, बहुधा. या बाबतीत मतमतांतर असू शकते, परंतु ते वेगवेगळ्या लेखांवरच्या असंबद्ध औपरोधिक उपप्रतिसादांत हे मुद्दे कसे स्पष्ट होणार?

सदस्य मुग्धमयुर दाखवतात की सदस्य अरविंद कोल्हटकरांच्या प्रतिसादांत, इंग्रजी स्पेलिंगाबाबतच्या उपप्रतिसादांत वगैरे इंग्रजी-लॅटिन शब्दांचा वापर आहे. त्याद्वारे ते निर्देश करू बघतात, की सदस्य अरविंद कोल्हटकर दांभिक आहेत. एकीकडे लेखांवरचे प्रतिसाद आणि उपप्रतिसाद अनौपचारिक शैलीत लिहितात, विशेषतः "mea culpa" हा उपप्रतिसाद मिश्रभाषिक लिहितात आणि दुसरीकडे लेख मात्र लेखी शैलीत एकभाषिक लिहिण्याचा मैत्रीपूर्ण सल्ला देतात. या दोन गोष्टी मिळून ढोंग होत नाही, असे काही लोकांना वाटेल, खरे. अशा लोकांना वाटेल की अनौपचारिक आणि लेखी शैली दोहोंकरिता आपआपल्या जागा आहेत. परंतु सारासार विचार करण्याकरिता पुरेसा ऐवज सदस्य मुग्धमयुर यांच्या वेगवेगळ्या लेखांवरच्या असंबद्ध औपरोधिक उपप्रतिसादांत नीटसा मिळत नाही. त्यामुळे "दांभिक" या आरोपाकरिता सुद्धा ठोस मुद्द्यांपेक्षा शब्दांचा बोचरेपणाच वापरलेला दिसतो.

अशा औपरोधिक प्रतिसादांच्या आधाराने वाचकांचे सदस्य अरविंद कोल्हटकरांबाबत "दांभिक" किंवा "चुकलेले" असे कुठलेही मत पटण्याची शक्यता कमीच. त्यामुळे सदस्य मुग्धमयुर यांचा मूलगामी हेतू साधण्याकरिता त्यांचा मार्ग फारसा कार्यक्षम नाही.

आणि उद्या कोण्या मठ्ठ सदस्याने म्हटले - या सदस्यापाशी खवचट कल्पकपणा नसणार हे नक्की - की असा अपमानकारक व्यवहार लाजिरवाणा आहे, तर काय होईल? माझ्यासारखे हसणारे बघे तेव्हा सदस्य मुग्धमयुर यांच्या समर्थनाकरिता येणार आहेत का? तर नव्हे. माझ्यासारखे बघे लगेच कासोटा ओढणार्‍या तरुणाला दम देण्याची मजा बघू लागतात.

त्यामुळे जोवर आम्ही बघे दाद देत आहोत, तोवर सदस्य मुग्धमयुर यांनी गमतीदार पद्धतीने वेगवेगळ्या लेखांवरच्या असंबद्ध प्रतिसादांत असे कासोटे जरूर ओढावेत. त्यामुळे आमची चांगली करमणूक होते आहे, आमचा फायदाच आहे. परंतु त्यांचा मूलगामी मुद्दा आहे की "ललित वा माहिती वा सहज संवाद वगैरे अशा वेगळ्यावेगळ्या भाषिक शैली असू नयेत, कारण त्यामुळे चांगल्या अभिव्यक्तीची गळचेपी होते". त्या मुद्द्याच्या समर्थनार्थ थेट त्यांनी युक्तिवादही देत जावेत. जेणेकरून कासोटा ओढण्याच्या गमतीचा लोकांना कंटाळा आला, तरी त्यांच्या विचारी तत्त्वांबाबत मनन करणारे कोणीतरी त्यांना सापडत राहील. या तत्त्वाबाबत लोकांची मते बदलण्यात मग मागेपुढे कधी ते यशस्वी होतील.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

१- तुमचे मत
सदस्य मुग्धमयुर दाखवतात की सदस्य अरविंद कोल्हटकरांच्या प्रतिसादांत, इंग्रजी स्पेलिंगाबाबतच्या उपप्रतिसादांत वगैरे इंग्रजी-लॅटिन शब्दांचा वापर आहे. त्याद्वारे ते निर्देश करू बघतात, की सदस्य अरविंद कोल्हटकर दांभिक आहेत. एकीकडे लेखांवरचे प्रतिसाद आणि उपप्रतिसाद अनौपचारिक शैलीत लिहितात, विशेषतः "mea culpa" हा उपप्रतिसाद मिश्रभाषिक लिहितात आणि दुसरीकडे लेख मात्र लेखी शैलीत एकभाषिक लिहिण्याचा मैत्रीपूर्ण सल्ला देतात. या दोन गोष्टी मिळून ढोंग होत नाही, असे काही लोकांना वाटेल, खरे. अशा लोकांना वाटेल की अनौपचारिक आणि लेखी शैली दोहोंकरिता आपआपल्या जागा आहेत. परंतु सारासार विचार करण्याकरिता पुरेसा ऐवज सदस्य मुग्धमयुर यांच्या वेगवेगळ्या लेखांवरच्या असंबद्ध औपरोधिक उपप्रतिसादांत नीटसा मिळत नाही. त्यामुळे "दांभिक" या आरोपाकरिता सुद्धा ठोस मुद्द्यांपेक्षा शब्दांचा बोचरेपणाच वापरलेला दिसतो.
***********८८
१- माझे स्पष्टीकरण-
तुमच्या वरील प्रतिसादावरुन बघ्यांचा असा गैरसमज होऊ शकतो की
अ- कोल्हटकरांच्या लेखातील शब्दांमध्ये इतर शब्दांचा वापर नसतो.
ब- केवळ प्रतिसाद व उपप्रतिसादात इतर भाषेतील शब्दांचा वापर असतो.
आणी मी अनौपचारीक व लेखी शैली असा भेद मानत नाही. ( हा एक स्वतंत्र मोठा विषय आहे व त्यावरील माझी सर्व मते तुम्ही अगोदरच काय आहेत ही ठरवुन घेतलेली दिसतात )
**********
तुम्ही इतक्या वेळा त्याच त्या लिंक दिल्या मात्र मी आश्चर्य चकीत यासाठी झालो की तुम्ही लेखात कोल्हटकरांनी ( इंग्लंड व स्कॉटलंड या लेखात वापरलेल्या इतर भाषेतील शब्दांवर च्या माझ्या प्रतिसादांची लिंक बघ्यांच्या अवलोकनार्थ देण्याचे का टाळले असावे.( थोडी विवीधता झाली असती ) माझा अभ्यास तुम्ही खोलात जाउन केलेला आहे असे दिसते.
तरी हे अनवधानाने झाले असावे तुमच्याकडुन अस मी समजुन घेतो हा उल्लेख दिला असता तर त्यात मी
कोल्हटकरांनी लेखातील ( प्रतिसाद व उपप्रतिसादा तील च नव्हे ) इंग्रजी शब्द वापरलेले निदर्शनास आणलेले आहे.
वरील शब्दांसाठी रोजच्या भाषेतील मराठी शब्द सहज उपलब्ध आहेत तरीही कोल्ह्टकर आपली मराठी भाषा का बेवारस करतात हा त्यांच्याच मला खालील दिलेल्या प्रतिसांदावरुन प्रश्न पडलेला होता.
**********
कोल्हटकरांनी मला दिलेला प्रतिसादातील अंश
१ ह्या पाच ओळीत आठ इंग्रजी शब्द आहेत. त्यांपैकी कोठलाच असा नाही की त्याला समर्पक आणि रोजच्या वापरातला मराठी शब्द उपलब्ध नाही. असे असता हे इंग्रजी शब्द वापरायचा अट्टाहास का?
२ आपणच मराठी आपली भाषा अशी बेवारशी का करतो? तेहि ह्या मराठी संस्थळावर जेथे त्याच्या नावातच ज्ञानेश्वरांचा मराठी अभिमान दिसून येतो?
मी कोल्हटकरांना दिलेला त्यांच्या लेखातील ( प्रतिसाद उपप्रतिसादांतील नव्हे) वापरलेल्या इतर भाषेतील शब्दांसंदर्भात प्रतिसाद खालील प्रमाणे ( जो श्री धनंजय देण्यास विसरले असे मानुन चालतो)
मी स्कॉटलंड व इंग्लंड या लेखात वापरलेल्या ( प्रतिसादात वा उपप्रतिसादात नव्हे ) इतर भाषेतील संदर्भात दिलेला प्रतिसाद ( जो श्री धनंजय विसरले असे समजुन चालतो)
********
1- स्मरण रंजन या मुळ इंग्रजी शब्दाला चपखल असा मराठी शब्द नॉस्टाल्जिया / नोस्टाल्जिया चा मुबलक वापर आवडला. लेखना संदर्भात ही हा दोन वेगवेगळ्या पद्दतीने लिहीता येतो याचीही माहीती मिळाली मात्र त्यातील फरक जसे नॉस्टाल्जिया हा एक प्रकार व नोस्टाल्जिया असे वेगवेगळे लिहीतांना व्याकरणाचा कुठला मराठी गुढ नियम कार्यरत असावा याचा उलगडा झाल्यास आनंद वाटेल. शिवाय हल्ली च्या पिढीत इतका सुरेख मराठी शब्द जवळ जवळ कालबाह्य झाला असतांना त्याचा इतका समर्पक व मुबलक वापर करण्यास जमणे हीच मोठी अवघड गोष्ट आहे.
२- नायक नायिका या मुळ इंग्रजी शब्दाचा वापर टाळुन मराठी भाषेचा गोडवा जपणारा हीरो हिरॉइन हा शब्द देखील सुखावुन गेला. यात एक शंका आहे हेरॉइन असे जर लिहीले तर मुळ शब्दाचे वजन वाढेल की घटेल ?
३- तसेच संवाद हा अतिशय कीचकट असा इंग्रजी शब्द टाळुन डायलॉग हा सुरेख मराठी प्रतिशब्द ही भाषेची श्रीमंती वाढवणारा च आहे. ज्युट हा तर फारच क्युट असा मराठी शब्द या निमीत्ताने माहीत झाला.
4- लेखातील सचिव आणि संसद या मुळ इंग्रजी शब्दांना टाळुन सेक्रेटरी व पार्लमेंट ( पार्लीयामेंट ) यांचा वापर तर फार च सुंदर.
लेखातील ऐतिहासिक माहीती विषयी लिहत नाही तो एक वेगळाच विषय आहे.
*****
तुम्ही मला युक्तीवाद मागितले आहेत मात्र तुम्ही निष्कर्शांवर ( माझे काय मत आहे काय विचार आहेत याच्या संदर्भात)अगोदर च आलेले आहात त्यामागे तुमची भावनिक कारणे नसावीत असे समजुन चालतो. हा केवळ योगायोग असावा असे धरुन चालतो. बाकी तुमच्या प्रत्येक आक्षेपाचे उत्तर देण्यापुर्वी काही खुलासा आवश्यक आहे. तुम्हाला माझ्या स्पष्टीकरणांची खरच आवश्यकता आहे का हा देखील एक प्रश्न आहे कारण
तुम्ही सर्व निर्णय अगोदरच दिलेला आहे युक्तीवाद ही माझ्या संभाव्य आक्षेपांचा केलेला आहे व समर्थक ही तयार आहेत मात्र माझा कल्ट शी संघर्ष करण्याचा अनुभव नम्रतेने सांगतो जास्त आहे. आणि भेजाफ्राय हा माझा आवडता चित्रपट आहे मला विनय पाठक ने वठवलेल्या पात्रासाठी सहानुभुती आहे. व पाठक सारखे मनोरंजन करु देण्यास विरोध आहे.
बाकी वरील लेखातील निवृत्त सरकारी अधिकारी त्यांना मिळणारे पेन्शन ( निवृत्तीवेतन हा सहज उपलब्ध होणारा शब्द आहे मात्र कोल्हटकर पेन्शन हा शब्द "लेखात" वापरतात ) त्यातुन येणारी आर्थिक चिंतामुक्त जीवनशैली, त्यातुन उपलब्ध होणारा मुबलक वेळ व त्यातुन निर्माण होणारा कंटाळा व त्या कंटाळ्यातुन निर्माण झालेले लेखन त्या लेखनाने निर्माण केलेला कंटाळा यावर एक लेख लिहावा अशी एक आकांक्षा आहे )
सध्या इतक पुरेस आहे अस वाटत.
असो

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

व्यक्तीचित्रण अतिशय आवडले. खूप दिवसांनी वाचलेले हे दर्जेदार व्यक्तीचित्रण.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

रेखीव व्यक्तीचित्रण
फक्त शाब्दिक चित्र काढतेवेळी व्यक्तीचे फोटो दिले नसते तर अधिक आवडले असते

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

- ऋ
-------
लव्ह अ‍ॅड लेट लव्ह!

व्यक्तिचित्रण फार आवडले.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

हे व्यक्तिचित्रण वाचलेलं नव्हतं. कोल्हटकरांनी इतरत्र प्रतिसादात ह्याचा दुवा दिला हे उत्तमच.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

---

सांगोवांगीच्या गोष्टी म्हणजे विदा नव्हे.

थॉमस गे ना मी १९८०-८२ सुमाराला काही वेळा भेटलो आहे. प्रभातरोड च्या घरी . butterflies च्या संदर्भात . ते केवळ रंगाने गोरे होते म्हणून , नाहीतर बोलण्या वागण्यावरून ते अमराठी आहेत असे अजिबात वाटत नसे. स्वतःच्या तंद्रीत असणारे , एक ( थोडेसे विक्षिप्त ) प्रेमळ आजोबा आहेत असे वाटे .

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

थॉमस गे ना मी १९८०-८२ सुमाराला काही वेळा भेटलो आहे. प्रभातरोड च्या घरी . butterflies च्या संदर्भात . ते केवळ रंगाने गोरे होते म्हणून , नाहीतर बोलण्या वागण्यावरून ते अमराठी आहेत असे अजिबात वाटत नसे. स्वतःच्या तंद्रीत असणारे , एक ( थोडेसे विक्षिप्त ) प्रेमळ आजोबा आहेत असे वाटे .

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0