वाचेल तो वाचेल!

वाचाल तर वाचाल या स्वरूपाचा, संघर्षाला बगल देण्याचा मार्ग उपलब्ध आहे. प्रेक्षकवर्ग म्हणूनदेखील तो की ती याचा उल्लेख टाळता येतो. असे आडमार्ग वाढताना दिसत आहेत.
हे पाहून लिंगनिरपेक्ष भाषेकडे झुकता कल दिसून येतो. अजून अर्थातच बराच मोठा पल्ला गाठायचा आहे. पण त्यासाठी काही चळवळ व्हावी अशी ईच्छा नाही.

यावरून एक प्रश्न पडला....

काही ठिकाणी वरच्या उदाहरणातील tries to provide the best care for his patients च्या ऐवजी his/her असा उल्लेख असतो. तिथे यापुढे काय लिहिले जावे?

सर्वनामे - विशेषतः तृतीयपुरुषी - मुळातूनच लिंगदर्शी आहेत आणि त्यातून सर्वसाधारणतः पुरुषप्रधान संस्कृतीचे आता कालबाह्य वाटणारे दृश्य दिसते ही जाणीव इंग्रजीमध्ये बर्‍यापैकी आली आहे असे वाटते. ह्यातून वाट काढण्याचे दोन प्रकारचे मार्ग माझ्या नजरेस आलेले आहेत. 'The Doctor attends to his patients' च्या जागी 'The Doctor attends to their patient' अशा प्रकारची रचना, कारण डॉक्टर पुरुष अथवा स्त्री कोणीहि असू शकते, हा एक मार्ग. दुसरा मार्ग म्हणजे जेथे लिंग वरकरणीच स्पष्ट नसते आणि जेथे ते परंपरेने पुल्लिंग मानले गेले असते, त्याऐवजी ते आता स्त्रीलिंग मानणे. उदाहरण म्हणजे flu-shots तयार करणारी कंपनी आपल्या प्रसिद्धि-साधनांमध्ये The Doctor administers flu-shots to his patients असे सहजगत्या म्हणून गेली असती येथे आता हेच वाक्य नव्या लिंगनिरपेक्ष वाक्यरचनेत The Doctor administers flu-shots to her patients असे म्हणून लिंगसमानता दर्शवते.

ह्याच्या पलीकडे जाऊन he-she अशी लिंगसापेक्ष सर्वनामे भाषेतून पूर्णतः काढून टाकून त्यांच्या जागी लिंगनिरपेक्ष अशी नवी सर्वनामे निर्माण करून वापरामध्ये आणणे असेहि करण्याचे प्रयत्न अतिमर्यादित प्रमाणामध्ये सुरू झाले आहेत. ही सर्वनामे पुरुष आणि स्त्री दोघांच्याहि संदर्भामध्ये वापरता येतील आणि लिंगनिरपेक्षता निर्माण होईल. हे करू इच्छिणार्‍यांनी अशी अनेक सर्वनामे सुचविली आहेत. ती अशी:

१. Ne/nem/nir/nirs/nemself
२. Ve/ver/vis/vis/verself
३. ey/em/eir/eirs/eirself
४. Ze/Hir and its derivatives
(ze/hir/hir/hirs/hirself)(zie/hir/hir/hirs/hirself)
(ze/zir/zir/zirs/zirself)(zie/zir/zir/zirs/zirself)
५. Xe/xem/xyr/xyrs/xemself

इंग्रजी भाषेतील हा प्रश्न त्या मानाने कमी जटिल आहे. मराठी, तसेच हिंदी, संस्कृत, गुजराथी इत्यादी भाषांमधील लिंगसापेक्षता इंग्रजीप्रमाणे नुसत्या तृतीयपुरुषाइतपतच मर्यादित नाही. ती प्रथम आणि द्वितीय पुरुषामध्येहि आहे. उदा: मी गेलो (पु), मी गेले (स्त्री), तू गेलास (पु), तू गेलीस (स्त्री). ह्याचा अर्थ असा की मराठीमध्ये शंभर टक्के लिंगनिरपेक्षता आणायची असेल तर प्रथम आणि द्वितीय पुरुषी क्रियापदांचीहि काही नवी सोय निर्माण करावी लागेल.

असे करणे कितपत शक्य आणि योग्य आहे ह्याबाबत मी साशंक आहे. भाषेचे रसायन शेकडो वर्षे चालत आलेल्या भट्टीमधून निर्माण झालेले असते. त्यातील कोठेले घटक कोणी आणि केव्हा त्या रसायनामध्ये आणून ओतले हे सांगणे शक्य नसते. अशा नैसर्गिकरीत्या निर्माण झालेल्या ह्या गोष्टीवर उद्यापासून एक कृत्रिम कलम करायचे कोणी योजले तर ते कलम कितपत जीव धरेल? टक्कल पडणे ज्याच्या जीन्समध्ये लिहिलेले आहे अशा माणसाने कितीहि तेले चोपडली तरी त्याच्या डोक्यावर केस येतात का?

(प्रमाण/शुद्धलेखन म्हणजे नक्की काय ह्यावरील धुमश्चक्री ह्या लिंगनिरपेक्षतेने एका नव्या आयामाने लढली जाईल इतके निश्चित! So, sit back, relax and watch!)

(अवान्तर -'वाचेल तो वाचेल' ह्या शीर्षकाचा धागाविषयाशी काय संबंध आहे ते लक्षात आले नाही.)

एरवी स्त्रीवादावर सहजी फुरफुरणारी माझी जीभ या बाबतीत थोडी गोंधळलेली आहे.

अशा प्रकारच्या लिंगभेदविरहित भाषेचा आग्रह धरून ती लोकांच्या तोंडी रुळवण्यासाठी लागणारे कष्ट आणि त्यातून मिळणारा परतावा, हा फायदेशीर सौदा आहे का, हे मला ठरवता येत नाही. कुणीसं म्हटल्याप्रमाणे भाषा ही खर्‍या अर्थानं लोकशाही पद्धतीनुसार चालणारी व्यवस्था आहे. आपल्या धारणा, परंपरा, प्राधान्यक्रम, सोय आणि समकालीन प्रभाव या सगळ्यांसकट लोकच भाषेचं भवितव्य ठरवत असतात. असं असताना आपण या तुलनेनं निरुपद्रवी (वादग्रस्त आहे, मान्य.) अभिव्यक्तीकडे नक्की किती लक्ष पुरवायचं? आणि समजा, त्यानुसार अभिव्यक्ती बदललीच, तरी तिच्या अन्वयार्थाचा व्यत्यासही तितकाच खरा नसेल कशावरून? (उदाहरण आवश्यक आहे इथे. लेखक आणि लेखिका अशा लिंगभाव दर्शवणार्‍या संज्ञा वापरणं समतेचं, लेखक ही परंपरेनं पुल्लिंगी असलेली संज्ञा दोघांसाठी वापरणं हे लिंगभावाला त्याची जागा दाखवणारं, की लेखकू (किंवा तत्सम काहीतरी) संज्ञा निर्माण करून ती रुळवण्याचा घाट घालणं समतेचं आणि व्यवहार्य? युक्तिवाद कोणत्याही बाजूनं तितक्याच समर्थपणे करणं शक्य आहे.) मला ठाम उत्तर माहीत नाही.

मी स्वतः या बाबतीत मराठीतली पारंपरिक व्यवस्था स्वीकारते. लोकांचा निवडीचा अधिकारही मान्य करते.

मराठी व्याकरणात असलेल्या लिंगपद्धतीअंतर्गत प्रत्येक नामाला लिंग असतं हा एक महत्त्वाचा मुद्दा इथे लक्षात घ्यायला हवा. उदा : वर म्हटल्याप्रमाणे 'गुन्हेगार' किंवा 'प्रेक्षक' पुल्लिंगी शब्द असले, तरी 'व्यक्ती' स्त्रीलिंगी आहे. असाच मुद्दा 'न्यायमूर्ती'सारख्या शब्दाच्या बाबतीत येतो : बहुतांश न्यायाधीश पुरुष असले, तरीही न्यायमूर्ती हा शब्द स्त्रीलिंगी आहे. आपण जो शब्द वापरतो त्याच्या लिंगानुसार प्रमाण मराठीत वाक्य लिहिणं मला सेक्सिस्ट वाटत नाही. मात्र, 'वेश्या', 'मोलकरीण' 'परिचारिका' असे शब्द स्त्रीलिंगी, पण साधू, महात्मा, चोर, कवी असे शब्द पुल्लिंगी असणं ह्यात एक सेक्सिझम अंतर्भूत आहे असं मानून प्रमाण मराठीतच सहज वापरता येतील असे बदल अधिकृतरीत्या केले, तर माझा त्याला विरोध नसेल. इथे ह्याविषयी अधिक माहिती मिळेल.

असलं काहीतरी करून प्रचलित भाषेची मोडतोड करण्याची गरज काय? सामान्य पब्लिक असा विचार करतं का? मूठभर लोकांच्या (जे असा विचार करतात) भावना कदाचित दुखावल्या जाऊ शकतात ('गोगो खुश हुवा होयेंगा' च्या धर्तीवर), म्हणून सगळ्यांनी आपल्या बोली भाषेत बदल करायचा का? भाषा ही भावना/विचार पोहोचवण्यासाठी आहे. तेवढं पोहोचलं की झालं. आणि अशी वाक्य (Every doctor in Canada tries to provide the best care for his patients) ही सामान्य विधानं असल्याने कोणी पर्सनली वगैरे घ्यायची शक्यता कमी वाटते. मग मराठी भाषेत अशी वाक्यं लिंगनिरपेक्ष नसल्याने काय फरक पडतो?

सध्याच्या भाषेला अल्टरनेटिव्ह सुचवणं हे अपरिहार्यपणे विशिष्ट अजेंड्याशी निगडीत आहे. त्याने काही फायदा होईल असं वाटत नाही - अपार्ट फ्रॉम सॅटिस्फाईंग सम पीपल्स अजेंडा.

बाकी अलीकडे इंग्लिशमध्येही ही ऐवजी शी असे डिफॉल्ट सर्वनाम दिसते आहे.

अश्या प्रकारची लिंग निरपेक्ष भाषा ही मराठी भाषेत व्याकरणनियमांमुळे जमणे कठीण. बरेचदा ई-लर्निंग कन्टेन्ट लिहीताना किंवा त्याचा अनुवाद करताना ही समस्या जाणवते. कारण विद्यार्थ्यांसाठीचे ई-लर्निंग कन्टेन्ट लिंगनिरपेक्ष असावे अशी अपेक्षा असते. मग ईंग्लिश मध्ये लिहीताना कर्मणी प्रयोग वापरता येतो; पण त्या प्रयोगातील वाक्य मराठीत बोजड वाटतं. कधीकधी एकवचनाऐवजी बहुवचन वापरुन ही समस्या तात्पुरती निकालात काढता येते. उदा. वरील वाक्ये (१) कुठ्लेही गुन्हेगार जन्मजात..... (२) मराठी नाटकांचे प्रेक्षक... (३) सरकारी नोकर कुठल्याही जातीतून वर आलेले असले........ वगैरे.

पण याचा काय उपयोग? अर्थात अश्या प्रकारचे भाषिक प्रयोग करावेत का हे ज्याच्या त्याच्यावर/ जिच्या तिच्यावर अवलंबून आहे. नविन पिढी ते स्वीकारत असेल तर ( चुकीचे असोत वा बरोबर) ते रुळतील. जसं की किंवा माझी मदत (मला मदत ऐवजी) इत्यादी शब्दप्रयोग चुकीचे असले तरी सर्रास वापरले जातात काही वर्षांनी ते रुळतील.

बाकी मराठीला युनिसेक्स साज चढवण्यापेक्षा सरकारी बोरुबहाद्दरांनी तिचे विरामचिन्हांचे अलंकार उतरवले आहेत ते तिला बहाल करावेत असं वाटतं.

आदुगर आम्हाला हे सांगा की ढेकर आला कि आली?

बंडखोरी आणि विक्षिप्तपणा करण्यासाठी या क्षेत्रात भरपूर वाव असल्यामुळे मराठी भाषेत सर्वसामान्य वाचक पुल्लिंगीच असतो याचा मला आनंद होतो.

'वाचाल तर वाचाल' अशा घोषणा लहानपणापासून गावांकडे भिंतींवर रंगवलेल्या बघितलेल्या आहेत; त्या सुद्धा सरकारी खात्याने रंगवलेल्या. म्हणून शीर्षक पुरेसं पटलं नाही तरी मुद्दा मान्य आहे. पण तो अपूर्ण वाटतो. इंग्लिशमध्ये ज्याला जेंडर म्हणतात ते लिंग का (पक्षी - स्त्रीलिंग हा शब्द हास्यास्पद वाटत नाही का?), किंवा प्रथम, द्वितीय, तृतीय 'पुरुष'च का, (उदा : ती हा शब्द तृतीय पुरुषी!) असेही प्रश्न विचारता येऊ शकतात. प्रतिसादात असं लिहिण्यासाठी जागा सोडण्याबद्दल आणि खरंतर, हा विषय काढण्याबद्दल आभार.

इंजिनीअरींगला असताना कोणतेतरी एक अमेरीकन पुस्तक विकत घेतले होते. इंजिनीअरींचे असले तरी रेफरंस बुक असल्याने बर्‍यापैकी 'डिस्क्रीप्टीव्ह' पुस्तक होतं. त्या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत लेखकाने सबंध पुस्तकात कोणते लिंग वापरले आहे याबद्दल पान-दीड पान खर्च केलं होतं (दुर्दैवाने पुस्तक/लेखकाचे^* नाव आठवत नाही). त्या विषयावर प्रथमच वाचत असल्याने मला फार नवल वाटले होते. तेव्हा पासून मी शक्यतो लिहताना काळजी घेतो.

आता सहसा लिहताना मी कोणाला उद्देशुन आहे, वाचक कोण आहे यावरून 'कर्ता' निवडतो. लिहताना आपण काय लिहतो आहोत याचा विचार करत असल्याने तसा सापेक्ष 'कर्ता' निवडणे मला जास्त योग्य वाटते. यात कुठेहीए भाषेची मोडतोड होते आहे असे वाटत नाही. पण त्याच बरोबर इतर कंटेक्सशिवाय पुल्लिंगी वापर 'सेक्सिस्ट' आहे असे मी ठरवायला जात नाही.

^* "तो" लेखकच होता, हे मात्र खात्रीने आठवते.

काही वेळा खटकतं, काही वेळा नाही.
अधिक सामान्यतः परिचित उदाहरणे देतो.
-- पुलंच्या लेखनात तर अनेकदा हे खूप म्हणजे खूपच खटकतं. उदा. मुंबईकर पुणेकर वगैरेत तुम्हाला मुंबईकर होण्यासाठी "घरजावई" व्हावे लागेल हे शालेय वयात ऐकल्यावरच खटकले होते. (खरंतर अनेकानेक उदा देता येतील)
-- साधारणतः अपत्याचा उल्लेख पुलिंगी झाल्यास खटकते. "अपत्य" हा लिंगनिरपेक्ष शब्द उपलब्ध असल्याने जोवर एखाद्या विशिष्ट लिंगाच्या अपत्याविषयी बोलत नसु तर तोच वापरण्याचा प्रयत्न जाणीवपूर्वक करतो. त्याच बरोबर केवळ आई वा वडिलांविषयी बोलत नसू तर पालक हा शब्द वापरतो. (अवांतरः मला तर "काय, आईने तिला/त्याला साध्या पोळ्याही शिकवल्या नाहीत" किंवा "वडिलांनी त्याला/तिला अजिबातच धाकात ठेवलेला नाही" वगैरेतील आई-वडीलांचे स्पेसिफिक उल्लेखही खटकतात. पण ज्यांना खटकत नाहीत त्यांनी तसे वापरण्याबद्दल मी सुचवत नाही)
-- बहुतांश धार्मिक किंवा तत्वचिंतनात्मक लेखनात सगळा विचार पुलिंगी सर्वनामातच नाही तर पुरूषांच्या दृष्टीकोनातून झाला आहे हे ही अनेकदा जाणवते.
-- काही शब्दच लिंगवाचक आहेत व त्याला लिंगनिरपेक्ष पर्याय उपलब्ध नाही हे खटकले तरी फार बाऊ न करता (निरूपायाने) वापरतो. उदा. "राष्ट्रपती", चालक, मराठीत 'नर्स' म्हणणे इत्यादी.

बाकी: नवीबा वर म्हणतात तसे. हे मला खटकते म्हणून सर्वत्र तसे नियम बदलले जावेत असे मात्र वाटत नाही. आणि मला हे बदल करायला कोणी अडवू नये असेही वाटत नाही.

अवांतर: यावरून आठवले सामाजिक चर्चामध्ये "स्त्रीयांना (किंवा कोणालाही) स्वातंत्र्य 'द्यावे'" मधील 'द्यावे' हा वाक्प्रयोगही मला अस्वस्थ करतो.

एक बारीकसा प्रश्नः

माझ्या पहाण्यात "वाचाल तर वाचाल" असं आलेलं आहे. "वाचेल तो वाचेल" हे मुद्दाम या लेखाला समर्पक शीर्षक हवं म्हणून म्यानुफ्याक्चर केलंय का?

कुठलाही गुन्हेगार जन्मत: वाईट नसतो. मराठी नाटकाचा प्रेक्षक बहुतकरून उच्च मध्यमवर्गातला आहे. सरकारी नोकर म्हटला म्हणजे कुठल्याही जातीतून वर आलेला ...

ही सगळी वाक्यं 'सेक्सिस्ट' मराठीत आहेत, म्हणजे त्यांच्यात उल्लेखिली गेलेली यच्चयावत माणसं पुल्लिंगी आहेत. तर माझा चर्चाप्रस्ताव असा की असं मराठी तुम्हाला खटकतं का?

९०% गुन्हेगार पुरुष आहेत.**
मराठी नाटके पाहणारा ऑडियन्स मला माहित नाही, पण सिनेमे पाहणारे मॅक्स लोक पुरुषच असतात. मी जी काही २०-२५ मराठी नाटके पाहिली त्यात श्रोते लार्जली सगळे पुरुषच होते.
५०% पेक्षा सरकारी नोकर पुरुष आहेत.

सबब हे तुम्हाला खटकतं का असं विचारणं किमान भारतीय संदर्भात तरी मला कोणत्यातरी न्यूनगंडातून आलं आहे असं वाटतं.
-------------------------------
पण भाषेमधे लिंगशुद्धी करावी का हा प्रश्न मला व्हॅलिड वाटतो. (तो किती व्यवहार्य आहे हे असो.)
१. ज्या गोष्टींना जैविक* लिंग नाही, अशा कितीतरी गोष्टींना, संकल्पनांना सार्‍याच भाषांत कोणते ना कोणते लिंग आहे. नपुसकलिंग हे सुद्धा एक जैविक लिंग आहे. खरे तर अलिंगी शब्द अलिंगी म्हणून वेगळ्याने ओळखले जावेत.
२. जिथे स्त्री, पुरुष, नपुसकलिंगी आणि अलिंगी संकल्पनांचे वेगवेगळ्या प्रमाणात मिश्रण आहे तिथे सर्वनामे नि क्रियापदे कशी असावीत हा सुद्धा एक truely-desiring-not-be-sexist-भाषेसाठी चॅलेंज आहे. (भाषा स्त्रीलिंगवाचक करून ती सेक्सिस्ट होत नाही असे म्हणणे हास्यास्पद आहे. मग हा समज जगात कोठेही असो.)
३. मूळात कोणत्याही संकल्पनेचा परिचय करून देताना लिंग ही तिची प्राथमिक, आद्य, आवश्यक, ठळक ओळख करून द्यायची भाषांतील प्रथा निकालात काढता येईल का यावरही संशोधन होऊ शकते.
--------------------------------
भाषेच्या दौर्बल्यांना समाजमनाचा आरसा म्हणून पाहणे नेहमीच योग्य नसावे.
--------------------------------

* उदा. खुर्ची खाली 'पडली' असे आपण म्हणतो पण खुर्चीत स्त्रीत्ववाचक एकही जैविक लक्षण नसते.
** अधिक अचूक आकड्यासांठी रेकॉर्ड्स आहेत. तो मुद्दा नाही.

प्रकाटाआ

मी दोन्ही वापर पाहिलेले आहेत. पण धाग्याचं शीर्षक आवडलं नसेल तर 'कसेल त्याची जमीन' असं ते बदलून घ्या.

हाजीर तो वजीर, ज्याच्या हाती ससा तो पारधी वगैरे इतरही सुचतात.

मागे एकदा, इंग्रजीतील लाँगमन इत्यादी आडनावे बदलून त्याऐवजी लाँगपर्सन इत्यादी आडनावे ठेवण्याचा बूट निघाला होता, त्याचे काय झाले? ;)

दया, क्षमा, शांती, करुणा, वात्सल्य, प्रेम, माया हे शब्द काम, क्रोध, मद, मोह, मत्सर असे उलटे केले जाणे देखिल विचारात घेता येईल.